Το Πρώτο Μέρος ΕΔΩ και το Δεύτερο Μέρος ΕΔΩ

του  Julien Lebel*

Κατά την τελευταία δεκαετία, η Αφρική έχει γίνει μαρτυρας σημαντικής επέκτασης της τουρκικής επιρροής, τόσο σε διπλωματικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο. Αυτή η παράλληλη εξέλιξη καταδεικνύει τους στρατηγικούς δεσμούς μεταξύ της τουρκικής αεροπορικής εταιρείας και της κυβέρνησης του ΑΚΡ.

Πριν από τη δεκαετία του 2000, η Τουρκία είχε μόνο επτά πρεσβείες στην υποσαχάρια Αφρική. Οι πολιτικές και οικονομικές κρίσεις που πέρασε η χώρα, ιδιαίτερα στις αρχές της δεκαετίας του 1980, οδήγησαν την τουρκική κυβέρνηση να μειώσει τις διπλωματικές της αντιπροσωπείες λόγω δημοσιονομικών περιορισμών, και η Turkish Airlines δεν διατήρησε τη λειτουργία των λίγων διαδρομών της προς την Αφρική, πιθανώς λόγω έλλειψης κερδοφορίας.

Η εφαρμογή μιας φιλόδοξης πολιτικής «ανοίγματος» προς την Αφρική (από το 2005) είχε ως αποτέλεσμα την εγκατάσταση νέων τουρκικών πρεσβειών στην Aφρικανική ήπειρο, συνοδευόμενη από την έναρξη λειτουργίας νέων αεροπορικών συνδέσεων της Turkish Airlines.

Από εμπορικής πλευράς, η ένωση TUSKON (Συνομοσπονδία Τούρκων Επιχειρηματιών και Βιομηχάνων) – παρακλάδι του κινήματος του Φετουλάχ Γκιουλέν, πολύ κοντά στο ΑΚΡ εκείνη την εποχή, και καλά εδραιωμένη στην Αφρική – διοργάνωσε το 2006 τις πρώτες εκδηλώσεις της για την προώθηση των οικονομικών σχέσεων Τουρκίας-Αφρικής μεταξύ των Τούρκων επιχειρηματιών.

27 πρεσβείες εγκαινιάστηκαν μεταξύ 2009 και 2015, βάσει διαταγμάτων που εγκρίθηκαν στο Συμβούλιο Υπουργών και απαριθμούσαν τις ενδιαφερόμενες χώρες.  Τα εγκαίνια των δρομολογίων της Turkish Airlines αντιστοιχούν σαφώς στην επέκταση του τουρκικού διπλωματικού δικτύου.

Σε πολλές περιπτώσεις, το άνοιγμα νέων αεροπορικών δρομολογίων από την εταιρεία πραγματοποιείται μετά τα εγκαίνια Τουρκικής πρεσβείας στην εν λόγω χώρα.  Τα δρομολόγια που προσφέρονται από την Turkish Airlines συμβάλλουν στο ‘άνοιγμα’ Αφρικανικών χωρών προς το εξωτερικό, ειδικά όταν δεν υπάρχει τοπική αεροπορική εταιρεία με διεθνές δίκτυο.

Συνεπώς, η πολιτική ανοίγματος προς την Αφρική που υποστηρίζεται από το ΑΚΡ είναι μια στρατηγική που συνδέει διάφορους Τούρκους παράγοντες οι οποίοι επιθυμούν να διαιωνίσουν τα οικονομικά και πολιτικά τους συμφέροντα μέσω εκτεταμένης διπλωματικής και εμπορικής παρουσίας.     

Για παράδειγμα τον Οκτωβρίο του 2012 στη Σομαλία ο Bilal Celik, ηταν ταυτόχρονα a) επικεφαλής τoυ παραρτήματος Σομαλίας της ανθρωπιστικής οργάνωσης Kimse Yok Mu – που ανήκει στο κίνημα Gulen, b) πρόεδρος της “Ένωσης Επιχειρηματιών Τουρκίας-Σομαλίας” (SOMTURBAS), αλλά και c) τοπικός εκπρόσωπος της Τurkish Airlines στο Μογκαντίσου.

Η τουρκική διπλωματία μπορεί επίσης να κινητοποιήσει άλλα εργαλεία. Το Τουρκικό Πρακτορείο Συνεργασίας και Ανάπτυξης του Τουρκικού Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, προωθει την πολιτιστική, τεχνική, οικονομική και επιστημονική συνεργασία με χώρες με ειδικές σχέσεις με την Τουρκία.

Ενώ οι δραστηριότητές του επικεντρώνονταν περισσότερο στις Τουρκόφωνες δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας,  επεκτάθηκαν με την εξέλιξη της εξωτερικής πολιτικής του ΑΚΡ  ειδικότερα στην Αφρικανική ήπειρο.

Ο οργανισμός είναι υπεύθυνος για το συντονισμό της αναπτυξιακής βοήθειας, προετοιμάζοντας μια ευνοϊκότερη υποδοχή της τουρκικής παρουσίας εκ μέρους των τοπικών πληθυσμών. Η DEIK, η οποία είναι επιφορτισμένη με τη διευκόλυνση των ξένων επαφών τουρκικών εταιρειών του ιδιωτικού τομέα, συμμετέχει επίσης σε μεγάλο βαθμό στην ανάπτυξη του εμπορίου με τρίτες χώρες. Συγκεντρώνει  Ενώσεις εργοδοτών, συμπεριλαμβανομένης και της MUSIAD, και ιδρύει Επιχειρηματικά Συμβούλια στο εξωτερικό για την προώθηση των διμερών οικονομικών σχέσεων μεταξύ της Τουρκίας και άλλων κρατών.

Στην Αφρική, ο οργανισμός έχει αντιπροσωπείες στις περισσότερες χώρες και εκμεταλλεύεται την επέκταση του δικτύου των τουρκικών πρεσβειών για την προώθηση της ανάπτυξης του εμπορίου, ιδιαίτερα μέσω του ανοίγματος νέων υπηρεσιών της Turkish Airlines.

Αυτή η στρατηγική που ανέπτυξε η Toυρκική κυβέρνηση για να βελτιώσει την παρουσία και την εικόνα της στη διεθνή σκηνή κατέδειξε ιδιαίτερα καλά την αποτελεσματικότητά της το 2008, όταν πενήντα αφρικανικές χώρες υποστήριξαν την Τουρκία για μια μη μόνιμη έδρα στο Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών.

Αν και το διπλωματικό δίκτυο της Τουρκίας καλύπτει πλέον μεγάλο μέρος της αφρικανικής ηπείρου ο ρυθμός ανοίγματος νέων πρεσβειών έχει αποδυναμωθεί από το 2014, σπάζοντας τη δυναμική που ξεκίνησε το 2009. Η επέκταση της Turkish Airlines στην Αφρική αντιμετώπισε ορισμένες δυσκολίες: η αεροπορική εταιρεία έχει προσθέσει ενδιάμεσες στάσεις στο δίκτυό της, αλλά οι συχνότητες και η χωρητικότητα έχουν μειωθεί σε πολλά δρομολόγια μεταξύ 2016 και 2017.

Εν τω μεταξύ, η ανοικτή αντιπαράθεση μεταξύ του Φετουλάχ Γκιουλέν και του Ταγίπ Ερντογάν έχει υπονομεύσει την ανάπτυξη των σχέσεων μεταξύ Τουρκίας και Αφρικής. Κατηγορώντας το κίνημα του Gulen ότι υποστήριξε την απόπειρα πραξικοπήματος του καλοκαιριού του 2016, η κυβέρνηση του ΑΚΡ ανέλαβε την πρωτοβουλία για πλήρη ρήξη, στερώντας από τον εαυτό της ισχυρή στήριξη στην αφρικανική ήπειρο και αποδυναμώνοντας έτσι τα σχέδιά της στην περιοχή.

Ο Τούρκος πρόεδρος πείθει επιτέλους τις αφρικανικές κυβερνήσεις να κλείσουν τις υποδομές που έχουν θέσει σε εφαρμογή οι οργανώσεις του Gulen, συμπεριλαμβανομένου ενός μεγάλου δικτύου σχολείων σε ολόκληρη την ήπειρο. Η Σομαλία ήταν η πρώτη χώρα που ακολούθησε την εντολή Ερντογάν για διάλυση των δομών Gulen, την επομένη του αποτυχημένου πραξικοπήματος.

* O Julien Lebel είναι Διδάκτωρ της Γεωγραφίας στο Γαλλικό Ινστιτούτο Γεωπολιτικής / Paris Université 8