Το 1978, ο Ρώσος αντιφρονούντας Αλεξάντερ Σολζενίτσιν έδωσε μια ομιλία στο Χάρβαρντ, προειδοποιώντας μας για την απώλεια της αυτοπεποίθησης και της θέλησης των Αμερικανών. «Η απώλεια του θάρρους είναι ίσως το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό που παρατηρεί ένας εξωτερικός παρατηρητής στη Δύση σήμερα» δήλωσε.

Σήμερα, αυτές οι λέξεις αντηχούν με ανησυχητικό τρόπο. Οι εχθροί της φιλελεύθερης δημοκρατίας φαίνεται να είναι γεμάτοι με πάθος – Βλαντιμίρ Πούτιν, Σι Τζινπίνγκ, Ντόναλντ Τραμπ. Την ίδια ώρα, όσοι προσπαθούν να υπερασπιστούν τις φιλελεύθερες αρχές μοιάζουν σαν εκείνους τους Ρεπουμπλικάνους που έτρεξαν εναντίον του Τραμπ στις προκριματικές εκλογές του 2016 – αξιοπρεπείς και καλοί, αλλά κάπως άχρωμοι και έτοιμοι να υποκύψουν.
Σε αυτό το κλίμα κάνει την εμφάνιση του το σημαντικό νέο βιβλίο του Fareed Zakaria, «Age of Revolutions : Progress and Backlash From 1600 to the Present». Έντονο χαρακτηριστικό αυτού του βιβλίου είναι ότι ο Zakaria δεν αντιμετωπίζει τον φιλελεύθερο δημοκρατικό καπιταλισμό ως ένα σύνολο αφηρημένων ιδεών. Δείχνει πώς δημιουργήθηκε από πραγματικούς ανθρώπους σε πραγματικές κοινότητες που ήθελαν πιο πλούσια, πληρέστερη και πιο δυναμική ζωή.

Η ιστορία του ξεκινά στην Ολλανδική Δημοκρατία τον 16ο αιώνα. Οι Ολλανδοί επινόησαν τη σύγχρονη εταιρεία που επιδιώκει το κέρδος. Ο ολλανδικός εμπορικός στόλος ήταν ικανός να διαθέτει μεγαλύτερη χωρητικότητα από τους στόλους της Γαλλίας, της Αγγλίας, της Σκωτίας, της Αγίας Ρωμαϊκής Γερμανικής Αυτοκρατορίας, της Ισπανίας και της Πορτογαλίας μαζί. Μέχρι τον 18ο αιώνα, το κατά κεφαλήν εισόδημα του Άμστερνταμ ήταν τετραπλάσιο από αυτό του Παρισιού.

Η ολλανδική επιτυχία δεν ήταν μόνο οικονομική. Συνοδεύονταν από μια πολιτιστική ανθοφορία (Ρέμπραντ, Βερμέερ) και αστικοποίηση – οικοδόμηση μεγάλων πόλεων. Υπήρχε μια αστική και πολιτική σταθερότητα που χτίστηκε γύρω από την αποκεντρωμένη εξουσία. Υπήρχε μια σχετική κουλτούρα ισότητας — μέχρι τον 19ο αιώνα, δεν ξεχώριζαν αγάλματα ηρώων έφιππων στην Ολλανδία. Υπήρχε και ηθική αυτοσυγκράτηση. Ο ολλανδικός καλβινισμός ήταν σε εγρήγορση για την διαφθορά που θα μπορούσε να φέρει η ευημερία. Ενθάρρυνε την αυτοπειθαρχία και τους κανόνες που θέτουν όρια στην επίδειξη πλούτου.

Το επόμενο φιλελεύθερο άλμα προς τα εμπρός συνέβη στη Βρετανία. Την περίοδο της Glorious Revolution στα τέλη της δεκαετίας του 1680, ένας Ολλανδός, ο William of Orange έγινε βασιλιάς της Αγγλίας και βοήθησε στην εισαγωγή ορισμένων από τους πιο φιλελεύθερους ολλανδικούς πολιτικούς θεσμούς, εγκαινιάζοντας μια περίοδο μεγαλύτερης πολιτικής και θρησκευτικής μετριοπάθειας. Για άλλη μια φορά, παρακολουθούμε το ίδιο μοτίβο : ο τεχνικός και οικονομικός δυναμισμός συμβαδίζει με την πολιτιστική δημιουργικότητα, την πολιτική μεταρρύθμιση, την αστικοποίηση, μια ηθική αναβίωση και, πρέπει να ομολογήσουμε, μια τεράστια ιμπεριαλιστική επέκταση.

Βρετανοί εφευρέτες και τεχνίτες όπως ο James Watt τελειοποίησαν την ατμομηχανή. Από το 1770 έως το 1870 οι πραγματικοί βρετανικοί μισθοί αυξήθηκαν κατά 50% και κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα το προσδόκιμο ζωής των Βρετανών αυξήθηκε κατά περίπου 3,5 χρόνια.

Οι μεγάλες μεταρρυθμιστικές πράξεις του 1800 έδωσαν σε περισσότερους ανθρώπους το δικαίωμα ψήφου και καταπολέμησαν την πολιτική διαφθορά. Η άνοδος, για παράδειγμα, της ευαγγελικής αίρεσης Clapham στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν μέρος μιας τεράστιας σειράς κοινωνικών κινημάτων με επικεφαλής ανθρώπους που προσπάθησαν να καταργήσουν το δουλεμπόριο, να μειώσουν την παιδική εργασία, να μεταρρυθμίσουν το σύστημα των φυλακών, να μειώσουν την βαναυσότητα απέναντι στα ζώα, να ανακουφίσουν την ζωή των φτωχών και να εισάγουν κώδικες ευπρέπειας στη βικτωριανή ζωή. Η Αμερική ήταν ο επόμενος σταθμός και το μοτίβο επαναλήφθηκε : νέες εφευρέσεις όπως το τηλέφωνο και ο ηλεκτρικός λαμπτήρας άλλαξαν την ζωή. Κόσμος πλημμυρίζει στις πόλεις. Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, η αμερικανική κουλτούρα κυριάρχησε στον κόσμο. Χάρη εν μέρει στη μεταπολεμική αμερικανική φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων, το βιοτικό επίπεδο αυξήθηκε. Όπως σημειώνει ο Zakaria, «Σε σύγκριση με το 1980, το παγκόσμιο ΑΕΠ είχε σχεδόν διπλασιαστεί μέχρι το 2000 και υπερτριπλασιάστηκε μέχρι το 2015».

Και όμως, παρ’ όλα τα οφέλη του, ο φιλελευθερισμός ασθενεί και υποχωρεί σε μέρη όπως η Τουρκία, η Ινδία, η Βραζιλία και, αν κερδίσει ο Τραμπ το 2024, στην ίδια την Αμερική. Το βιβλίο του Zakaria με βοήθησε να αποκτήσω μία καλύτερη εικόνα για τις δόξες του φιλελευθερισμού, καθώς και μια καλύτερη κατανόηση του τι πήγε στραβά.

Είμαι από εκείνους τους ανθρώπους που προσυπογράφουν το δόγμα του Αυστριακού ψυχιάτρου Viktor Frankl : «Η αναζήτηση του ανθρώπου για νόημα είναι το πρωταρχικό κίνητρο στη ζωή του». Για να αισθάνονται σαν στο σπίτι τους στον κόσμο, οι άνθρωποι πρέπει να βλέπουν τον εαυτό τους να υπηρετεί κάποιο καλό — να κάνει μία σημαντική δουλειά, να αγαπά τους άλλους, να ζει μέσα σε συνεκτικές ηθικές κοινότητες, να αγωνίζεται για ορισμένα ιδανικά.

Οι μεγάλες φιλελεύθερες κοινωνίες που περιγράφει ο Zakaria γνώρισαν την επέκταση και την ενδυνάμωση ενισχύοντας τις ατομικές επιλογές και την ατομική ελευθερία. Όταν όμως ο φιλελευθερισμός ευδοκίμησε, αυτή η προσωπική ελευθερία βασίζονταν σε ένα θεμέλιο δεσμεύσεων και ηθικών υποχρεώσεων που προηγούνταν των ατομικών επιλογών : τις υποχρεώσεις μας προς τις οικογένειές μας, τις κοινότητες και τα έθνη μας, προς τους προγόνους και τους απογόνους μας, προς τον Θεό ή κάποιο σύνολο υπερβατικών αληθειών.

Σις τελευταίες γενιές, ο εορτασμός της ατομικής ελευθερίας έχει ξεχειλώσει υπερβολικά και άρχισε να διαβρώνει το υποκείμενο σύνολο των πολιτικών υποχρεώσεων. Ειδικά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και στη συνέχεια στη δεκαετία του 1960, γνωρίσαμε την ιδιωτικοποίηση της ηθικής – την άνοδο αυτού που έγινε γνωστό ως ηθική απελευθέρωση. Οι Αμερικανοί ήταν λιγότερο πιθανό να υποθέτουν πλέον ότι οι άνθρωποι μαθαίνουν αξίες ζώντας σε συνεκτικές ηθικές κοινότητες. Ήταν πιο πιθανό να υιοθετήσουν την πεποίθηση ότι κάθε άτομο πρέπει να βρει τη δική του προσωπική αίσθηση του σωστού και του λάθους. Ήδη από το 1955, ο αρθρογράφος Walter Lippmann είδε ότι αυτό θα οδηγούσε σε προβλήματα : «Εάν το καλό, το σωστό, το αληθινό, είναι μόνο αυτό που το άτομο «επιλέγει» να «επινοήσει», τότε είμαστε έξω από τις παραδόσεις της ευπρέπειας», έγραψε.

Η εμπιστοσύνη είναι η πίστη ότι οι άλλοι άνθρωποι θα κάνουν αυτό που πρέπει να κάνουν. Όταν δεν υπάρχουν κοινές ηθικές αξίες και κανόνες, τότε η κοινωνική εμπιστοσύνη καταρρέει. Οι άνθρωποι αισθάνονται αποξενωμένοι και πολιορκημένοι και, όπως παρατήρησε η Hannah Arendt, οι κοινωνίες των αποξενωμένων ανθρώπων στρέφονται στον αυταρχισμό. Ο κόσμος ακολουθεί με ανυπομονησία τον μεγάλο ηγέτη και προστάτη, αυτόν που θα οδηγήσει τον αγώνα μας/τους που μοιάζει να δίνει νόημα στη ζωή.

Στην παρούσα φάση του παγκόσμιου λαϊκισμού, η φιλελεύθερη παράδοση απειλείται. Πολλοί άνθρωποι έχουν γίνει οικονομικά εθνικιστές και πολιτισμικά παραδοσιακοί. Σε όλο τον κόσμο, αυταρχικοί ηθικολόγοι υπόσχονται να αποκαταστήσουν τους παλιούς τρόπους, την παλιά θρησκεία, το εθνικό μεγαλείο. “Υπάρχουν ορισμένα πράγματα που είναι πιο σημαντικά από το εγώ μου – η οικογένεια, το έθνος, ο Θεός” λέει στις ομιλίες του ο Βίκτορ Όρμπαν. Τέτοιοι άνθρωποι υπόσχονται να αποκαταστήσουν τις άγκυρες της πολιτιστικής, ηθικής και πολιτικής σταθερότητας, αλλά χρησιμοποιούν βάναυσες και μεγαλομανείς μεθόδους ισχυρού άνδρα για να φτάσουν εκεί.

Ο Πρόεδρος Μπάιντεν προσπάθησε να κερδίσει τους δυσαρεστημένους πλημμυρίζοντας τους με θέσεις εργασίας και οικονομικά οφέλη. Δεν φαίνεται να λειτούργησε πολιτικά, επειδή η πραγματική απουσία που νιώθουν οι άνθρωποι είναι η απουσία νοήματος, ανήκειν και αναγνώρισης.

Αυτό το εκλογικό έτος, στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε όλο τον κόσμο, θα δείξουν αν ο φιλελευθερισμός μπορεί να ευδοκιμήσει ξανά. Το βιβλίο του Zakaria θα βοηθήσει τους αναγνώστες να νιώθουν τιμή και ευγνωμοσύνη που είμαστε μέρος αυτού του ένδοξου και συνεχιζόμενου φιλελεύθερου ταξιδιού. Καταλαβαίνει ότι εμείς οι φιλελεύθεροι δεν μπορούμε να προσφέρουμε μόνο οικονομικά οφέλη. Πρέπει επίσης να δούμε την πνευματική και ηθική διάσταση του τρόπου ζωής μας.

Όπως γράφει στο βιβλίο του : «Η μεγαλύτερη πρόκληση παραμένει να εμφυσήσουμε αυτό το ταξίδι με ηθικό νόημα, να το εμποτίσουμε με την αίσθηση της υπερηφάνειας και του σκοπού που έκανε κάποτε η θρησκεία — να γεμίσει αυτή το κενό στην καρδιά».

Υπάρχει ένα κεφάλαιο δόξας να προσθέσουμε στην μεγάλη φιλελεύθερη ιστορία — να χτίσουμε μια κοινωνία που να είναι τεχνολογικά καινοτόμος, εμπορικά τολμηρή, με διευρυνόμενες ευκαιρίες για όλους. Να οικοδομήσουμε μια κοινωνίας στην οποία ανθίζει ο πολιτισμός, οι οικογένειες ευδοκιμούν, μια κοινωνία στην οποία η μεγάλη ποικιλομορφία των ατόμων μπορεί να βιώσει την αίσθηση του κοινού σκοπού και να έχει τον χώρο και την ενέργεια να επιδιώξει τις δικές της περιπέτειες στη ζωή.

David Brooks
New York Times, 28/3/23

Μετάφραση: Babis George Petrakis