Ήταν μια λέξη μοναχά Ελευθερία

Του Δημητρίου Καρατζίδη ⃰

            Η παρούσα εργασία αποτελεί τον κορμό του πανηγυρικού που εκφωνήθηκε κατά τον εορτασμό της εθνικής μας επετείου που διοργάνωσε στο Ελσίνκι ο Σύνδεσμος Ελλήνων Φινλανδίας, στις 25 Μαρτίου 2023.

            Λόγω της έκτασης του κειμένου, θα την παρουσιάσω σε δυο μέρη. Στο πρώτο μέρος θα αναλύσω την έννοια της ελευθερίας και στο δεύτερο θα αναφερθώ στην διχόνοια και τον διαχρονικό διχασμό των Ελλήνων, καταθέτοντας τη πρότασή μου για το μέλλον του Ελληνισμού.

Μέρος Ι

Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Πριν την επανάσταση του 1821 είχαν δημιουργηθεί από τους Έλληνες 16 επαναστατικά κινήματα και είχαν ξεσπάσει 124 εξεγέρσεις, με σημαντικότερη τα «Ορλωφικά» το 1770.

Τις θυσίες των Ελλήνων υπενθύμισε ο Ιωάννης Καποδίστριας στον βρετανό διπλωμάτη Sir Robert Wilmot Horton, Υφυπουργό Αποικιών και Πολέμου της Μ. Βρετανίας στις 3 Οκτωβρίου 1827. Όταν τον ρώτησε ποια θα ήταν τα σύνορα της Ελλάδας, ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδας απάντησε: «Τα όρια ταύτα από του 1821 καθορίζονται υπό του αίματος του εκχυθέντος εις τα σφαγεία των Κυδωνιών, της Κύπρου, της Χίου, της Κρήτης, των Ψαρών και του Μεσολογγίου και εις τους πολλούς κατά γην και κατά θάλασσα αγώνας, δια των οποίων εδοξάσθη το ανδρείον τούτο έθνος. …», δηλώνοντας έτσι και το «γεωγραφικό στίγμα» του υπό δημιουργία ελληνικού κράτους.

Ποιο ήταν αυτό το τόσο σημαντικό αγαθό που ήθελαν να αποκτήσουν και για το οποίο θυσιάστηκαν χιλιάδες Έλληνες; Ποια ανάγκη τους οδηγούσε να επαναστατούν διαρκώς επί 4 αιώνες;

Την απάντηση την δίνει η Ιστορία, καθόσον αυτό που ξεχωρίζει τον ελληνικό κόσμο στο διάβα των αιώνων είναι η ροπή προς την Ελευθερία.

Τη λέξη ελευθερία τη συναντάμε ακόμη στον Όμηρο, όπου ο αιχμάλωτος πολέμου χάνει το «ελεύθερον ήμαρ» και εκπίπτει στο «δούλιον ήμαρ». Στερείται δηλαδή την φυσική του ελευθερία. Γίνεται δούλος.

Σε Μυκηναϊκές πινακίδες έχει ανευρεθεί στη Γραμμική Β η λέξη «ἐλεύθερος» (e-re-u-te-ro), καθώς και το «ἠλευθέρωσε» (e-re-u-te-ro-se).

Οι αρχαίοι Έλληνες ξεχώριζαν από τους βάρβαρους, όχι μόνο λόγω της γλώσσας, αλλά και γιατί ήταν ελεύθεροι. «Είστε άγευστοι ελευθερίας», τους έλεγαν και ήταν αλήθεια, διότι οι βάρβαροι ζούσαν σε δεσποτικά καθεστώτα, ενώ οι Έλληνες τουλάχιστον από την κρητομυκηναϊκή εποχή συγκροτήθηκαν ως έθνος κοσμοσύστημα και βίωναν την ελευθερία, εντός ενός ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος με θεμέλια κοινωνία την Πόλη.

Στην πορεία τους προς τα Σούσα για να εκτελεστούν από τον Ξέρξη, οι Σπαρτιάτες Σπερθίας και Βούλις ρωτήθηκαν από τον Υδάρνη, έναν Πέρση αξιωματούχο της Μικράς Ασίας: «Άνδρες Λακεδαιμόνιοι, γιατί δε δέχεστε να γίνετε φίλοι του βασιλιά και να περνάτε τόσο καλά όσο εγώ;».

Η απόκρισή τους ήταν η εξής: «Υδάρνη μας συμβουλεύεις για δυο πράγματα. Το ένα το έχεις ήδη δοκιμάσει, δηλαδή γνωρίζεις πολύ καλά πώς ζουν οι δούλοι. Δεν γνωρίζεις όμως πως ζουν οι ελεύθεροι. Και εάν ποτέ το δοκίμαζες, θα μας συμβούλευες να αγωνιζόμαστε για την ελευθερία με όλα τα μέσα».

Στη συνέχεια παρά τις αφόρητες πιέσεις και απειλές δεν προσκύνησαν τον Ξέρξη λέγοντάς του: «Βασιλιά των Μήδων, εμάς μας έστειλαν οι Λακεδαιμόνιοι αντιστάθμισμα για τους κήρυκές σας που θανατώθηκαν στη Σπάρτη, για να πληρώσουμε εμείς για το θάνατό τους». Μετά από αυτό, ο Ξέρξης δείχνοντας μεγαλοψυχία τούς χάρισε τη ζωή. (Ηροδότου Ιστορία, βιβλίο 7ο, 136, 5-6).

«Δεν θα θεωρήσω πολυτιμότερη την ζωή από την Ελευθερία» («Οὐ ποιήσομαι περὶ πλείονος τὸ ζῆν τῆς ἐλευθερίας»), ορκίστηκαν οι Έλληνες πριν από τη μάχη των Πλαταιών το 479 π.Χ..

Ο Περικλής στον επιτάφιο λόγο που εκφώνησε το 430 π.Χ. για τους πρώτους νεκρούς του Πελοποννησιακού πολέμου, αναφωνεί προς τους Αθηναίους: «το δε εύδαιμον το ελεύθερον, το δ’ ελεύθερον το εύψυχον». Δηλαδή στην ευδαιμονία φτάνει αυτός που είναι ελεύθερος. Οι Έλληνες γνώριζαν ότι για να φτάσουν στην ελευθερία χρειάζονταν την ευψυχία, δηλαδή να διατηρούν την ψυχή τους σε μια καλή κατάσταση. Με λίγα λόγια να έχουν Αρετή και Ήθος.

Κατά την ελληνιστική οικουμένη η ελευθερία των Ελλήνων συναρτάται ευθέως με την ελευθερία των πόλεων, αλλά και με την εθνική ελευθερία. Όμως το ζήτημα της αντίθεσης μεταξύ ηγεμονίας και ελευθερίας είναι υπαρκτό. Οι μητροπολιτικές εξουσίες των ελληνικών κοσμοπόλεων (μητροπολιτικών πολιτειών) θα διαχειριστούν το εθνικό διακύβευμα υπό το πρίσμα της ηγεμονίας, όπως και κατά την κρατοκεντρική εποχή (εποχή των πόλεων-κρατών). Αυτό όμως συνιστούσε απειλή για την ελευθερία των άλλων πόλεων.

Ο Πολύβιος αναλύοντας τα αίτια υποταγής στους Ρωμαίους, επισημαίνει την αδυναμία των Ελλήνων να στηρίξουν ένα πολιτικό πρόταγμα που να υπερβαίνει τους επιμέρους πατριωτισμούς (ιδεολογικούς, πολιτειακούς ή πολεοτικούς) και να εξυπηρετεί την ιδέα της σύνολης ελευθερίας του ελληνικού έθνους. Και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το δίλημμα «ελευθερία ή ηγεμονία», δηλαδή ποιος θα ηγείτο των Ελλήνων για την υπεράσπιση της εθνικής ελευθερίας, οδήγησε στην κατάκτησή τους από τους Ρωμαίους.

Στη συνέχεια το Βυζάντιο ήταν μια οικουμενική κοινωνία βασισμένη στο σύστημα των πόλεων/κοινών, με πρόσημο την ελευθερία. Εντούτοις στην ύστερη Βυζαντινή εποχή (μετά το 1204), οι εσωτερικές διεργασίες επαναφέρουν το διακύβευμα της παραμονής της ρωμαϊκής κατάκτησης που ανέδειξε ο Πολύβιος. Δηλαδή επανήλθε στον ελληνικό κόσμο το διχαστικό δίλημμα «ελευθερία ή ηγεμονία», το οποίο αποτέλεσε τροχοπέδη για την ενότητά του, με αποτέλεσμα την σταδιακή απώλεια ισχύος και τελικά την πτώση της Πόλης.

Το 1453, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος υπερασπίζοντας την ελευθερία της Πόλης, απαντά στον Μωάμεθ Β΄: «Το να σου παραδώσω την Πόλη ούτε δικό μου δικαίωμα είναι ούτε κανενός άλλου από τους κατοίκους της γιατί όλοι με μια ψυχή προτιμούμε να πεθάνουμε με τη θέλησή μας και δε λυπόμαστε για τη ζωή μας». («Τὸ δὲ τὴν πόλιν σοι δοῦναι, οὔτ’ ἐμόν ἐστιν οὔτ’ ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ· κοινῇ γὰρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως ἀποθανοῦμεν καὶ οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν»).

 «Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή

παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή»,

αναφωνεί ο Ρήγας Φεραίος το 1797.

            Τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας ορκίζονταν «εις την μέλλουσαν ελευθερίαν των ομογενών». Ο όρκος της Φιλικής Εταιρείας: «Τέλος πάντων ορκίζομαι εις Σε, ω ιερά πλην τρισάθλια Πατρίς! Ορκίζομαι εις τας πολυχρονίους βασάνους Σου. Ορκίζομαι εις τα πικρά δάκρυα τα οποία τόσους αιώνας έχυσαν και χύνουν τα ταλαίπωρα τέκνα Σου, εις τα ίδια μου δάκρυα, χυνόμενα κατά ταύτην την στιγμήν, και εις την μέλλουσαν ελευθερίαν των ομογενών μου ότι αφιερώνομαι όλως εις Σε».

2.256 χρόνια μετά τον Περικλή, ο υμνητής του έπους της Επανάστασης του 1821 Ανδρέας Κάλβος στην Ωδή τετάρτη «Εις Σάμον» (Συλλογή Λυρικά, Παρίσι 1826), επαναλαμβάνει:

όσοι το χάλκεον χέρι βαρύ

του φόβου αισθάνονται,

ζυγόν δουλείας ας έχωσιν.

Θέλει Αρετήν και Τόλμην η Ελευθερία.

Το σύνθημα των απανταχού εξεγερμένων Ελλήνων το 1821 ήταν το «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Ή ΘΑΝΑΤΟΣ». To ίδιο σύνθημα συναντάμε στη συνέχεια και στην κρητική επανάσταση (1866-1899), αλλά και κατά τον αγώνα για την απελευθέρωση της Κύπρου από την βρετανική κυριαρχία.

Θα πάρω μιαν ανηφοριά
θα πάρω μονοπάτια
να βρω τα σκαλοπάτια
που παν στη Λευτεριά.

Έγραψε ένας ακόμη «Άγιος του Ελληνισμού», ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης, πριν ανέβει στην αγχόνη.

Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή,

σε γνωρίζω από την όψη που με βία μετράει τη γη.

Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά,

και σαν πρώτα ανδρειωμένη, χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά!

Ο εθνικός μας ύμνος (Ελλάδας και Κύπρου), αποτελείται από 2 στροφές του Ύμνου εις την Ελευθερία, που έγραψε ο Διονύσιος Σολωμός το 1823.

«Ξέρω τώρα. Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, λυτρώθηκα από το νου κι από την καρδιά, ανέβηκα πιο πάνω, είμαι λεύτερος. Αυτό θέλω. Δε θέλω τίποτα άλλο. Ζητούσα Ελευθερία». Γράφει ο Νίκος Καζαντζάκης (Ασκητική).

Έσχατη λοιπόν υπόθεση η ελευθερία. Όπως έσχατος του βίου τούτου είναι και ο θάνατος. Η επίδειξη αυτοθυσίας που τόσο συχνά καταμαρτυρείται προσδιορίζει και την υπέρτατη θέση της ελευθερίας στην ανθρώπινη ζωή. Την φράση «Ελευθερία ή θάνατος» την ακούμε με τις ίδιες ή διαφορετικές λέξεις επί χιλιετίες. Είναι μια γενική κοσμοθεωρητική παραδοχή που ενσαρκώνει την αξίωση μιας κοινωνικής οντότητας να απαλλαγεί από εξωγενείς δεσποτισμούς και κατεξουσιασμούς.

Τι σημαίνει όμως ελευθερία;

Η λέξη «ἐλευθερία» προκύπτει κατά μια ετυμολογία από το «Παρά το ελεύθειν όπου ερά τις» (ἐλεύθω= ἐρχομαι, πορεύομαι / ἐρῶ= αγαπώ -> ἔρως). Δηλαδή ελεύθερος είσαι όταν έχεις τη δυνατότητα να πας όπου αγαπάς/επιθυμείς, χωρίς εμπόδια, εσωτερικά ή εξωτερικά. Με μόνη οριοθέτηση τον σεβασμό στην ελευθερία του άλλου. «Ελευθερία» δεν σημαίνει το να μην είσαι σκλάβος ή δούλος, αλλά το να πράττεις εν γένει σύμφωνα με ό,τι σου γεννά έρωτα στην ψυχή σου.

Σύμφωνα με το λεξικό των εννοιών της Πλατωνικής Φιλοσοφίας του Σπεύσιππου (ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΤΟΥ ΣΠΕΥΣΙΠΠΟΥ), μαθητή και διαδόχου του Πλάτωνα στην ακαδημία του, η οποία είναι και η αρχαιότερη διασωθείσα συλλογή φιλοσοφικών όρων, δίδονται οι παρακάτω τέσσερις ορισμοί της ελευθερίας:

Ελευθερία είναι:

– «Ηγεμονία βίου». (Ανωτάτη αρχή του βίου). Είσαι ηγεμόνας του βίου σου. Ορίζεις τη ζωή σου, γιατί όταν άλλοι ορίζουν τη ζωή σου, δεν έχεις ελευθερία.

– «Αυτοκράτεια επί παντί». (Αυτεξουσιότητα στα πάντα). Αυτοκράτεια, έχεις δηλαδή κατά κάποιο τρόπο το αυτοκρατές, δηλαδή την αυτεξουσιότητα στα πάντα. Άρα, δεν λειτουργείς δια αντιπροσώπων.

– «Εξουσία του καθ εαυτόν εν βιω». (Εξουσία αυτοδιαθέσεως κατά την διάρκεια του βίου).

– «Αφειδία εν χρήσει και εν κτήσει ουσίας». (Έλλειψη κάθε περιορισμού στην χρήση και την απόκτηση περιουσιακών στοιχείων). Δηλαδή η ελεύθερη και η ανεμπόδιστη διακίνηση των περιουσιακών στοιχείων.

Ο Αριστοτέλης ορίζει τον ελευθέριο άνθρωπο: Είναι αυτός ο οποίος ισορροπεί (βρίσκει το μέτρο) ανάμεσα στη ασωτία (ανεξέλεγκτη κατάσταση, σπατάλη) και στην φιλαργυρία. Καθώς και την ελευθεριότητα: Είναι η κατάσταση να χρησιμοποιείς τα οικονομικά σου δεδομένα (χρήματα ή κτήματα) για το καλό. Να μην τα αποθηκεύεις (κατάσταση έλλειψης) ούτε να τα σπαταλάς άσκοπα (κατάσταση υπερβολής).

            Σύμφωνα με την Κοσμοσυστημική Γνωσιολογία υπάρχουν έξι πτυχώσεις της ελευθερίας:

– Η πολιτισμική συλλογικότητα (ή εθνική, όπως την αποκαλούμε σήμερα)

– Η πολιτισμική πολυσημία του συλλογικού/εθνικού

– Η μετα-κρατοκεντρική ή κοσμοπολιτειακή ελευθερία

Και στο εσωτερικό των παραπάνω η καθολική ελευθερία, ήτοι:

– Η ατομική ελευθερία

– Η κοινωνικο-οικονομική και 

– Η πολιτική ελευθερία.

Η καθολική ελευθερία αποτελεί το στόχο της κοινωνίας και η Δημοκρατία αποτελεί το «μέσον με το οποίο θα πραγματοποιηθεί αυτός ο στόχος».

Σήμερα γνωρίζουμε μόνο την εθνική και την ατομική ελευθερία, πέραν δε αυτών και ορισμένα κοινωνικοπολιτικά δικαιώματα. γι΄αυτό και είμαστε ακόμη πολύ μακριά από τη Δημοκρατία.

Η μετα-κρατοκεντρική ή κοσμοπολιτειακή ελευθερία, την οποίαν βίωναν οι Βυζαντινοί, μας είναι εντελώς άγνωστη. Όπως άγνωστη παραμένει και η Βυζαντινή Οικουμένη, η οποία κατέτεινε προς έναν κοσμοσυστημικό πλουραλισμό και μια αποδοχή όχι μόνο της κοινωνικής ετερότητας των εθνών, αλλά και της πολιτισμικής πολυσημίας εντός αυτών.

Βιβλίογραφία

Γεώργιος Κοντογιώργης, ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΟΣΜΟΣΥΣΤΗΜΑ. Τόμος Β΄. Η περίοδος της οικουμενικής οικοδόμησης (4^ος π.Χ. – 4^ος μ.Χ. αιώνες). Σιδέρης. Αθήνα 2014.

Γεώργιος Κοντογιώργης, ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΟΣΜΟΣΥΣΤΗΜΑ. Τόμος Γ΄. Η Βυζαντινή περίοδος της οικουμένης (4^ος μ.Χ. – 15^ος μ.Χ. αιώνες). Η «Ρώμη» ως ελληνικό καταπίστευμα. Σιδέρης. Αθήνα 2020.

Γεώργιος Κοντογιώργης, ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΟΣΜΟΣΥΣΤΗΜΑ. Τόμος ΣΤ΄. Η Βυζαντινή οικουμενική κοσμόπολη, ο ευρωπαϊκός Μεσαίωνας και η «νεοτερικότητα». Σιδέρης. Αθήνα 2021.

Γιώργος Κοντογιώργης, Η Δημοκρατία και Πόλεμος στον Θουκυδίδη. Ποιότητα. Αθήνα 2022.

Γιώργος Κοντογιώργης, Ελληνισμός και ελλαδικό κράτος. Δύο αιώνες αντιμαχίας 1821-2021. Ποιότητα. Αθήνα 2021.

Γιώργος Λαθύρης, ΟΙ «ΟΡΟΙ» ΤΟΥ ΣΠΕΥΣΙΠΟΥ. ΛΕΞΙΚΟΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΤΗΣ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ. Ηλιοδρόμιο. Αθήνα2003.

Παναγιώτης Ήφαιστος, Το Εθνοκρατοκεντρικό Σύστημα τον 21^ο Αιώνα. Παθογένειες, αδιέξοδα, αίτια, πολιτικός στοχασμός. Μεταμοντέρνος εθνομηδενισμός versus έθνος και πολιτισμός. Ποιότητα. Αθήνα 2023.

Σωτήρης Αμάραντος. Εισαγωγή στην Κοσμοσυστημική Γνωσιολογία. Ελληνική Παιδεία, Αθήνα 2022.

⃰ Ο Δημήτριος Καρατζίδης είναι Ταξίαρχος ε.α. και απόφοιτος της Σχολής Εθνικής Αμύνης. Έχει μεταπτυχιακό στην Εφαρμοσμένη Στρατηγική και στις Διεθνείς Σχέσεις από το Πανεπιστήμιο του Πλύμουθ, μεταπτυχιακό στις Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές από το Πάντειο Πανεπιστήμιο και είναι απόφοιτος του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.