Της Rosa Balfour

Η γεωπολιτική στροφή της ιστορίας θα ακύρωνε ιδέες και συναισθήματα για υπολογισμούς που άπτονται της realpolitik. Ωστόσο, αυτοί οι άυλοι παράγοντες διαμορφώνουν τα γεγονότα, ακόμα κι αν είναι δύσκολο να μετρηθεί ο ρόλος τους.

Το ηθικό είναι ένα από αυτά τα άυλα. Ο πρόεδρος της Ουκρανίας Βολοντίμιρ Ζελένσκι το γνωρίζει ξεκάθαρα.

Στην ετήσια ομιλία του στη Ράντα στα τέλη του περασμένου έτους, ο Ζελένσκι επανέλαβε ότι “παρά τη ρωσική υπεροχή στον αριθμό των στρατιωτών και των όπλων, οι Ουκρανοί στρατιώτες έχουν ένα πλεονέκτημα στην αποφασιστικότητα και τη δύναμη της πατρίδας τους κάτω από τα πόδια τους”.

Οι μελλοντικοί ιστορικοί θα αξιολογήσουν πόσο το ηθικό του ουκρανικού στρατού – ή “πολεμιστών”, όπως τους αποκαλεί ο Ζελένσκι – και των πολιτών θα έχουν καθορίσει το αποτέλεσμα της άμυνάς του ενάντια στη ρωσική εισβολή. Αλλά για τους σύγχρονους παρατηρητές φαίνεται κρίσιμο – και ο ρόλος που έπαιξε η κοινωνία των πολιτών ήταν εξαιρετικός.

Η δημόσια διπλωματία της Ουκρανίας είναι επίσης προσανατολισμένη στη διατήρηση της κινητοποίησης της Δύσης, καθώς οι Ευρωπαίοι διστάζουν να ενισχύσουν τις στρατιωτικές τους προμήθειες και οι ΗΠΑ συζητούν για το πώς μπορεί να τελειώσει ο πόλεμος σε διαφορετική κατεύθυνση από τη συνολική “νίκη” που οραματίζεται η ουκρανική κυβέρνηση. Όταν μιλούν οι Ουκρανοί, το κάνουν τόσο στους συμπολίτες τους όσο και σε αυτούς που τους υποστηρίζουν από μακριά.

Μόλις σιωπήσουν τα όπλα, το ηθικό εν καιρώ ειρήνης θα είναι εξίσου κρίσιμο στην Ουκρανία. Μια τραυματισμένη μεταπολεμική κοινωνία και ένα άγριο κράτος θα πρέπει να ανασυγκροτήσει, να ανοικοδομήσει, να αναζητήσει δικαιοσύνη για εγκλήματα πολέμου και να πραγματοποιήσει βαθιές μεταρρυθμίσεις εάν θέλει να επιτύχει τον μακροχρόνιο στόχο της να ενταχθεί στην ΕΕ. Εάν ανακαταλάβει τα εδάφη της που έχουν καταληφθεί παράνομα από τη Ρωσία, θα πρέπει επίσης να θεραπεύσει τις διαλυμένες κοινότητες. Όποιος ηγηθεί της Ουκρανίας θα έχει δύσβατο δρόμο.

Στη σύνοδο κορυφής ΕΕ – Ουκρανίας στο Κίεβο στις 3 Φεβρουαρίου 2023, ο συμβολισμός, η φιλοδοξία και η διαχείριση των προσδοκιών ήταν οι διπλωματικοί στόχοι της ημέρας. Έχοντας λάβει την ιστορική απόφαση τον Ιούνιο του 2022 να δεχτεί την Ουκρανία – μαζί με τη Μολδαβία – ως υποψήφια για ένταξη χώρα, οι Βρυξέλλες δέχθηκαν πιέσεις από πολιτικούς ηγέτες στο Κίεβο να επιταχύνουν την πορεία προς την ένταξη. Σε απάντηση, η ΕΕ επανέλαβε τη δέσμευσή της να παρέχει “πολιτική και στρατιωτική υποστήριξη όσο χρειαστεί” αλλά απέφυγε να αναφέρει το χρονοδιάγραμμα ένταξης.

Μια γεωπολιτική λογική βρισκόταν πίσω από τη γρήγορη απάντηση της ΕΕ στην υιοθέτηση ενός νέου σχεδίου διεύρυνσης – και είναι αναμφίβολο ότι αυτή ήταν μια ιστορική απόφαση που δεν μπορούσε να αποφευχθεί.

Αλλά η γεωπολιτική λογική θα πρέπει, αναγκαστικά, να συμβιβαστεί με μια λογική που συνάδει με τη δημοκρατία. Πρόσφατα σκάνδαλα και παραιτήσεις μεταξύ Ουκρανών αξιωματούχων υποδηλώνουν ότι ο Ζελένσκι γνωρίζει τη σημασία της ισχυρής ηθικής κατά της διαφθοράς, για τη Δύση, αλλά και επειδή το απαιτεί η ουκρανική κοινωνία των πολιτών.

Αλλά το ζήτημα της δημοκρατίας δεν αφορά μόνο την Ουκρανία. Παρ’ όλη τη ρητορική της γύρω από τις αξίες και τα συμφέροντα, η ΕΕ δεν κατάφερε να παντρέψει τη γεωπολιτική και της δημοκρατία.

Στα Δυτικά Βαλκάνια, πιστεύεται ευρέως ότι η ΕΕ θυσίασε τη δημοκρατία για τη σταθερότητα στην περιοχή. Αυτό είναι το σημείο εκκίνησης οποιασδήποτε συζήτησης για τη διεύρυνση εκεί.

Η πολιτική μεταρρύθμιση έχει μείνει στάσιμη στην περιοχή, οι θεσμοί έχουν υποστεί κρατική σύλληψη και, στην περίπτωση της Σερβίας, η δημοκρατία έχει υποχωρήσει τα τελευταία χρόνια. Ακόμη και όταν έγινε η μεταρρύθμιση, ιδίως στην περίπτωση της συμφωνίας της Βόρειας Μακεδονίας με την Ελλάδα να αλλάξει το όνομά της και της μεταρρύθμισης του δικαστικού συστήματος της Αλβανίας, η διαδικασία προσχώρησης δεν προχώρησε.

Η ΕΕ, στο μεταξύ, ήταν πολύ επικεντρωμένη στις δικές της κρίσεις για να ανταποκριθεί – είτε με τη λογική της γεωπολιτικής είτε με τη λογική της προόδου της διεύρυνσης που καθοδηγείται από τις μεταρρυθμίσεις.

Και εδώ είναι που το ηθικό επανέρχεται στο προσκήνιο.

Το 2022, εν μέσω του ρωσικού πολέμου κατά της Ουκρανίας, η κοινή γνώμη στη Σερβία στράφηκε για πρώτη φορά σε μια ευρύτερη πολυφωνία κατά της ένταξης στην ΕΕ. Αυτό μπορεί να μην προκαλεί έκπληξη σε μια χώρα που βλέπει γιγαντιαίες διαφημιστικές πινακίδες που τιμούν τα γενέθλια του Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν.

Πέρα από τις ρωσικές συμπάθειες στη Σερβία, αυτές οι πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις που εργάζονται για τη μεταρρύθμιση έχουν γίνει δύσπιστες προς την ΕΕ και τις προοπτικές ένταξης σε αυτήν. Οι γενναίοι ακτιβιστές της κοινωνίας των πολιτών που κάνουν εκστρατείες για ένα καλύτερο μέλλον στην περιοχή αισθάνονται όλο και περισσότερο απομονωμένοι, αντιμετωπίζοντας το δίλημμα μεταξύ; να μένουν στο σπίτι για να πολεμήσουν χαμένες μάχες ή να μεταναστεύσουν στη Δυτική Ευρώπη για να προσφέρουν καλύτερο μέλλον στα παιδιά τους. Είναι επίσης συχνά θύματα συκοφαντικών εκστρατειών και επιθέσεων στα μέσα ενημέρωσης.

Εφαρμόστε αυτό το σενάριο απογοήτευσης από την ΕΕ στην ουκρανική κοινωνία μετά τον πόλεμο και θα έχετε τα συστατικά για την αποσύνθεση της χώρας μετά την έκτακτη κινητοποίηση εν καιρώ πολέμου.

Η απώλεια της εμπιστοσύνης των φιλοευρωπαϊκών πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων είναι πιθανώς μία από τις μεγαλύτερες αποτυχίες της ένωσης. Είναι μια αποτυχία που είναι στενά συνδεδεμένη με την ίδια τη δομή της ΕΕ.

Ένας από τους λόγους για τη διστακτικότητα της ΕΕ είναι η απώλεια της πίστης ότι η διαδικασία της διεύρυνσης λειτουργεί. Εν μέσω μιας γενικής διάβρωσης της δημοκρατίας παγκοσμίως, η Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη δεν τα πήγε καλά – και αυτό περιλαμβάνει χώρες που εντάχθηκαν το 2004. Μία έρευνα του Freedom House όλα αυτά τα χρόνια διαπιστώνει ότι μόνο δύο χώρες που προσχώρησαν τα τελευταία είκοσι χρόνια δεν είχαν βιώσει δημοκρατική οπισθοδρόμηση.

Αυτό ενισχύει τα επιχειρήματα όσων έχουν κουραστεί από μια πολύ μεγάλη ΕΕ. Και η συσχέτιση μεταξύ της δημοκρατικής οπισθοδρόμησης εντός της ένωσης και των προκλήσεων για τη λειτουργία των θεσμών της είναι ολοένα και πιο ορατή, ειδικά στο πλαίσιο του παρόντος πολέμου.

Υπάρχουν προτάσεις για τη μεταρρύθμιση της διαδικασίας διεύρυνσης προκειμένου να αντιμετωπιστεί ο μακρύς κατάλογος των προκλήσεων και να συνδεθούν οι προσπάθειες που καταβάλλονται προς την Ουκρανία και τη Μολδαβία με τα διδάγματα που αντλήθηκαν στα Δυτικά Βαλκάνια.

Αλλά το κύριο μάθημα που πρέπει να αντληθεί για το παρόν είναι ότι οι μεταρρυθμιστές χρειάζονται υποστήριξη, ότι η κοινωνία των πολιτών είναι ζωτικής σημασίας και ότι το ηθικό, η κοινωνική ενέργεια, το όραμα και η εμπιστοσύνη είναι μεταξύ εκείνων των άυλων στοιχείων που κάνουν τη διαφορά.

Δείτε τη δημοσίευση του πρωτότυπου άρθρου εδώ