Επιμέλεια: Μαρία Ζαχαράκη / ethnos.gr

Ο ηγέτης της Τουρκίας, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, πριν από 12 χρόνια άνοιξε διάπλατα την πόρτα της Τουρκίας προς τους πρόσφυγες και μετανάστες της Συρίας και του Καυκάσου και η μεταναστευτική πολιτική που ακολούθησε πήγε κόντρα στην πεπατημένη της ξενοφοβικής Δύσης. Το πρόσωπο του ανθρωπιστή ωστόσο τον έφερε σε ρήξη με την ίδια την κοινωνία του, ακόμη και με την αντίληψη περί τουρκικής ταυτότητας. Ο Τούρκος πρόεδρος για να ενσωματώσει το ‘ξένο’ στοιχείο, που εισήλθε στη χώρα κατά εκατομμύρια, προσπάθησε να αναδιατυπώσει τον ‘τουρκικό εθνικισμό’, προσθέτοντας στοιχεία Ισλάμ, αλλά ο λαός αρνείται να τον ενστερνιστεί.

Από τη δυτική σκοπιά, το “αυταρχικό” και το “ξενοφοβικό” πάνε χέρι-χέρι. Η αναχαίτιση των ‘εισβολέων’ προσφύγων/μεταναστών αποτελεί τον πυρήνα της επιτυχίας των Ευρωπαίων δεξιών πολιτικών, όπως η Τζόρτζια Μελόνι και ο Βίκτορ Όρμπαν. Στις ΗΠΑ, ο Ντόναλντ Τραμπ έχτισε τη φήμη του με την “απαγόρευση των μουσουλμάνων” και το τείχος στα σύνορα με το Μεξικό.

Ο Ερντογάν, αν και επίσης δεξιάς και συντηρητικής ιδεολογίας, αντιστρατεύτηκε αυτή την τάση. Είναι ενθουσιωδώς υπέρ της μετανάστευσης, περισσότερο από κι από τα πλέον φιλελεύθερα καθεστώτα στη Δύση. Τι σημαίνει αυτό; Είναι ο Ερντογάν ένας ανθρωπιστής; Είναι ένας κρυφός φιλελεύθερος;

Υπάρχουν τρεις ομάδες ανθρώπων που έρχονται στην Τουρκία.

Η πρώτη, και μακράν η πολυπληθέστερη, είναι οι λιγότερο τυχεροί: οι πρόσφυγες από την εμπόλεμη Συρία και το Αφγανιστάν.

Η δεύτερη κατηγορία είναι οι εύποροι άνθρωποι από μη δυτικές χώρες, κυρίως από τον Κόλπο. Τους αρέσει να επισκέπτονται τα πιο δροσερά και καταπράσινα μέρη της Τουρκίας, όπως τη λίμνη Σαπάντζα και την ακτογραμμή της Μαύρης Θάλασσας. Σε αντίθεση με τους δυτικούς τουρίστες, πολλοί αγοράζουν ακίνητα, αποκτούν υπηκοότητα και είναι συμπαθείς προς την ισλαμιστική κυβέρνηση.

Μια τρίτη, και πολύ μικρότερη ομάδα, είναι μουσουλμάνοι της μεσαίας τάξης των δυτικών χωρών που θέλουν να ζήσουν σε μια χώρα με μουσουλμανική πλειοψηφία. Μετανάστες από τον Καύκασο και την Αφρική που στη συντριπτική πλειοψηφία τους είναι μουσουλμάνοι. Οι άνθρωποι αυτοί εκτελούν «μαύρη» εργασία και κερδίζουν λιγότερο κι από τον κατώτατο μισθό στην Τουρκία.

Η πρώτη κατηγορία μείωσε το κόστος εργασίας (και έφεραν χρήματα της ΕΕ). Αυτό εννοούσε ο πρώην υπουργός Εσωτερικών Σουλεϊμάν Σοϊλού όταν έλεγε ότι «οι ιδιοκτήτες εργοστασίων θα ήταν οι πρώτοι που θα εξεγερθούν», αν έφευγαν οι Σύροι.

Οι πλούσιοι μετανάστες διοχέτευσαν χρήματα στον τουρισμό και το λιανικό εμπόριο, ενισχύοντας τη ζήτηση.

Η τρίτη ομάδα έφερε δεξιότητες και τεχνογνωσία, τις οποίες η Τουρκία χρειάζεται πολύ, καθώς οι πιο εξειδικευμένοι εργάτες της φεύγουν για τις δυτικές χώρες.

Τι γίνεται με την πολιτική διάσταση;

Στους ψηφοφόρους του κυβερνώντος ΑΚΡ, των οποίων οι μισθοί μειώθηκαν ή εκδιώχθηκαν από τις δουλειές τους, ‘ξύπνησε’ και αναπτύχθηκε ένας νέος τουρκικός εθνικισμός. Αν και ο τουρκικός εθνικισμός ποτέ δεν ήταν ακριβώς πλουραλιστικός, όπως και οι περισσότεροι εθνικισμοί βέβαια. Για παράδειγμα, οι Κούρδοι, αν και Τούρκοι στην υπηκοότητα, στη συνείδηση της τουρκικής κοινωνίας λογίζονται ως ‘άλλο’ έθνος, που εχθρεύεται μάλιστα αυτό που όρισε ο Ζιγιά Γκιοκάλπ ως ‘τουρκικό εθνικισμό’ στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν διαμορφωνόταν το σύγχρονο κράτος της Τουρκίας και η εθνική ταυτότητα του ‘Τούρκου’.

Στην περίπτωση των προσφύγων/μεταναστών, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν προσπάθησε να διευρύνει την έννοια του εθνικισμού, εμποτίζοντας σε αυτόν θρησκειακά στοιχεία. Τα 3.5 εκατ. πρόσφυγες από τη Συρία είναι «αδέλφια», καθώς η ηθική και οι ανθρώπινες αξίες τους πηγάζουν από την ίδια θρησκεία, το Ισλάμ. Η Τουρκία υπέστη έναν πολιτικό και δημογραφικό μετασχηματισμό, όπως επίσης και η τουρκική υπηκοότητα και η εθνική ταυτότητα μία ριζική αναθεώρηση, χάρη σε έναν πολιτικό ηγέτη. Η αλλαγή αυτή ερμηνεύτηκε από κάποιους ως μία ‘μικροπολιτική’ στρατηγική, προκειμένου το καθεστώς Ερντογάν να εδραιώσει περαιτέρω την εκλογική του επιβίωση, αλλά και το περιφερειακό του γόητρο.

Ωστόσο, ο Τούρκος πρόεδρος 12 χρόνια μετά τη μαζική εισροή των προσφύγων από τη Συρία και το άνοιγμα των συνόρων σε μετανάστες του Καυκάσου, της Αφρικής, ακόμη και στους πλούσιους της Μέσης Ανατολής δεν κατάφερε να πείσει την τουρκική κοινωνία να τους ενσωματώσει. Οι Τούρκοι τους θεωρούν ξένο σώμα, εισβολείς-εργάτες που παίρνουν τις δουλειές τους και παρακατιανούς που αλλοιώνουν την ‘ανώτερη’ τουρκική κουλτούρα. Ακριβώς όπως και στην Ευρώπη, όπου οι δεξιοί ψηφοφόροι θέλουν να ζήσουν «chez nous», δηλ. θέλουν την ομοιογένεια έθνους-γλώσσας και η συνεχής αλλαγή της κοινωνικής δομής, ειδικά σε περιόδους οικονομικής δυσπραγίας, τους αναστατώνει, αυτό ισχύει και για την τουρκική κοινωνία.

Οι περισσότεροι ψηφοφόροι του Ταγίπ Ερντογάν έμειναν παρόλα αυτά μαζί του στις τελευταίες εκλογές, παρά τη μεταναστευτική πολιτική που έρχεται σε αντίθεση με το κοινό αίσθημα της κοινωνίας, κυρίως γιατί οι διακηρύξεις περί αποστολής των προσφύγων/μεταναστών πίσω στις πατρίδες τους συνεχίζουν να είναι βροντερές και κατευνάζουν το θυμό της τουρκικής κοινωνίας. Οι σπόροι, ωστόσο, της ‘προσφυγο-φοβίας’ είναι πια καλά φυτεμένοι στη συνείδηση του μέσου Τούρκου και εκδηλώνεται όλο και πιο συχνά τα τελευταία χρόνια. Πριν από μερικές εβδομάδες, για παράδειγμα, ένας άνδρας στην Τραπεζούντα επιτέθηκε σε έναν τουρίστα από το Κουβέιτ, επειδή ο άνδρας ήταν ντυμένος με την παραδοσιακή του ενδυμασία και το θεώρησε ασέβεια προς την τουρκική εθνικότητα.

Το Gercek Hayat, ένα ισλαμιστικό περιοδικό, δημοσιοποίησε προσφάτως ένα βίντεο, όπου φιλοκυβερνητικοί δημοσιογράφοι συγκεντρώθηκαν για να καταγγείλουν το ρατσισμό κατά των ξένων μουσουλμάνων στην Τουρκία. Ισχυρίστηκαν ότι μιλούν εξ ονόματος μιας «συντηρητικής – όπως την αποκάλεσαν- πλειοψηφίας» και εναντίον μιας «ρατσιστικής, κεμαλικής, κοσμικής μειονότητας». Η τηλε-συνάντηση είχε τίτλο «Είμαστε ένα Έθνος» και αυτό το έθνος δεν είναι το τουρκικό έθνος, είναι το έθνος των μουσουλμάνων.
Η διαφορά μεταξύ ισλαμιστών και παντουρκικού κινήματος (Ulkucu) επομένως, ως προς την έκφραση του εθνικισμού, αποδεικνύεται πολύ μικρή. Ο στόχος της κυβέρνησης ΑΚΡ -σύμφωνα με τον πολιτικό αναλυτή Σελίμ Κορού- είναι «να σμιλεύσουν την τουρκική εθνική υπόσταση και να την κάνουν πιο πολιτισμική, και κυρίως πανισλαμική. Μέσα σε αυτόν τον ισλαμο-πολιτισμό, η τουρκικότητα θα εξακολουθεί βέβαια να είναι μια προνομιούχα πολιτιστική ταυτότητα, πρώτη μεταξύ πολλών ίσων, αλλά από τον πυρήνα της κουλτούρας αυτής θα αναβλύζει μια αυτοκρατορική δύναμη, αυτή της Τουρκίας».

Οι ακροδεξιοί ηγέτες στην Ευρώπη δεν είναι πραγματικά εναντίον των μεταναστών, είναι εναντίον των μεταναστών από άλλους «πολιτισμούς». Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η υποδοχή των Σύρων μετά το 2011 θεωρήθηκε μεγάλο βάρος. Η ουκρανική μετανάστευση μετά την εισβολή της Ρωσίας το 2021, ωστόσο, δεν ήταν τόσο μεγάλο πολιτικό ζήτημα. Οι Ευρωπαίοι αισθάνθηκαν υπερήφανοι που άνοιξαν την πόρτα τους. Το σκεπτικό του Ερντογάν αυτός ο πολιτισμός που φέρουν οι πρόσφυγες/μετανάστες είναι ο ίδιος και το μόνο που αλλάζει είναι η υπηκοότητά του, η χώρα, χωρίς αυτό ωστόσο να αποτελεί ‘απωθητικό’ παράγοντα.
Κοινός παρονομαστής όλων των εθνικισμών άλλωστε είναι η ιδέα ότι η βασική συλλογική ταυτότητα κάποιου έχει μολυνθεί και πρέπει να θεραπευτεί. Η Τουρκία, που φιλοξενεί τον μεγαλύτερο αριθμό προσφύγων/μεταναστών του 21ου αιώνα, αισθάνεται ότι απειλείται πολιτισμικά, παρά τις περί του αντιθέτου διαβεβαιώσεις του ηγέτη της Ερντογάν. Η κυβέρνηση αρχικά προσέγγισε την κατάσταση ανθρωπιστικά, ως βοήθεια στους φτωχούς και καταδιωγμένους μουσουλμάνους, αλλά οι εντάσεις μεταξύ μεταναστών και Τούρκων πολιτών τα τελευταία χρόνια έδειξαν ότι ο λαός της Τουρκίας δεν ενστερνίζεται την πολιτικοποιημένη ανθρωπιστική προσέγγιση. Πρόσφατα, ορισμένοι Άραβες κάτοικοι της Τουρκίας άρχισαν να ανησυχούν ότι ακόμη και η γλώσσα που μιλούν μπορεί να προκαλέσει ξενοφοβικές επιθέσεις από τους γηγενείς Τούρκους πολίτες.

Το προσφυγικό/μεταναστευτικό ζήτημα είναι ένα τεράστιο πρόβλημα που «βράζει» εδώ και καιρό στην Τουρκία. Η ενασχόληση των τ/ΜΜΕ είναι καθημερινή και συνιστά πεδίο έντονης και πρόσφορης πολιτικής αντιπαράθεσης.

O κυρίαρχος φιλοκυβερνητικός Τύπος (Hurriyet, Milliyet) υποδέχτηκε ενθουσιωδώς τις πρόσφατες αναγγελίες από τους αρμόδιους υπουργούς σε Ελλάδα και Τουρκία (Δημήτρη Καιρίδη – Αλί Γερλίκαγιά) περί ανανέωσης της ευρω-τουρκικής συμφωνίας για το προσφυγικό/μεταναστευτικό για να δείξει τη σοβαρή ενασχόληση της κυβέρνησης για το καυτό ζήτημα.

Από την πλευρά της κεμαλικής αντιπολίτευσης, το μεταναστευτικό αποτελεί ούτως ή άλλως θέμα αντικυβερνητικής κριτικής υψηλών τόνων (περί αδυναμίας ελέγχου των συνόρων αλλά και της παρουσίας παράτυπων μεταναστών εντός της χώρας).

Τα αντιπολιτευόμενα/φιλελεύθερα και αριστερά ΜΜΕ (Karar, Birgun) διατηρούν συστηματικά ψηλά στην ατζέντα τους το θέμα, με αιχμηρά επικριτική στάση προς όλες τις κατευθύνσεις.