Αρχικά ως προκεχωρημένη αεροπορική βάση μόνιμης στάθμευσης βρετανικών βομβαρδιστικών και αποθήκευσης ατομικών όπλων για πυρηνικές προσβολές εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, και μόνιμης ανάπτυξης αμερικανικών κατασκοπευτικών αεροσκαφών U-2, τα οποία συνεχίζουν να επιχειρούν από το αεροδρόμιο Ακρωτηρίου μέχρι σήμερα. Λίγο αργότερα, το νησί άρχισε να αξιοποιείται ως περιφερειακό κέντρο παρακολούθησης των τηλεπικοινωνιών στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, το οποίο σταδιακά εξελίχθηκε, με την εγκατάσταση νέων υπερσύγχρονων συστημάτων, σε ένα κομβικό κέντρο υποκλοπών εναέριων, δορυφορικών και υποθαλάσσιων επικοινωνιών για τη Δύση.

Η κωδική ονομασία «SOUNDER», που αποκαλύπτεται στα έγγραφα Snowden, αφορά τις επιχειρήσεις παρακολούθησης επικοινωνιών που διεξάγει η βρετανική GCHQ (Government Communications Headquarters) σε συνεργασία με την αμερικανική NSA (National Security Agency) από τις βρετανικές βάσεις και τις «διατηρούμενες τοποθεσίες» (retained sites) που κατέχει το Ηνωμένο Βασίλειο στην Κύπρο. Περιλαμβάνει την υποκλοπή, αποθήκευση και επεξεργασία πολύ μεγάλων όγκων ασύρματων επικοινωνιών από την ευρύτερη περιφέρεια της Μέσης Ανατολής, δορυφορικών επικοινωνιών από δορυφόρους σε γεωστατική τροχιά πάνω από τον Ισημερινό, όπως και διαδικτυακών επικοινωνιών που διενεργούνται με υποθαλάσσια καλώδια οπτικών ινών από την Μέση Ανατολή, την Ασία και την Αφρική προς την Ευρώπη μέσο χερσαίων κόμβων στην Κύπρο.

Κέντρο επιτήρησης και προειδοποίησης

Για εξήντα και πλέον χρόνια, η θέση της Κύπρου τυγχάνει επίσης εκμετάλλευσης από το Λονδίνο και την Ουάσιγκτον, ως κέντρο αεροπορικής και βαλλιστικής επιτήρησης και έγκαιρης προειδοποίησης, σε ένα ζωτικό χώρο ενδιαφέροντος που εκτείνεται από την Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή μέχρι την Ινδία, την Κίνα και τη Σιβηρία, και το τελευταίο έτος –λόγω του ρωσο-ουκρανικού πολέμου– μέχρι τη δυτική Ρωσία, την Κριμαία και την Ουκρανία. To πρώτο ιονοσφαιρικό ραντάρ πέραν του ορίζοντα ΟΤΗ-R (Over The Horizon-Radar) που εγκαταστάθηκε στην Κύπρο, στις αρχές της δεκαετίας του 1960, είχε την κωδική ονομασία «PROJECT SANDRA» το οποίο, όμως, αντικαταστάθηκε στις αρχές τις δεκαετίας του 1970 από ισχυρότερο σύστημα αμερικανικής προέλευσης με την κωδική ονομασία «COBRA SHOE» και ισχύ εκπομπών 200-300 KW.  Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου παρακολουθούσε τη ρωσική και κινεζική πυραυλική και διαστημική δραστηριότητα στην Κεντρική Ασία, παρέχοντας σημαντική πληροφόρηση και έγκαιρη προειδοποίηση προς τη Δύση.

Στο τέλος της δεκαετίας του 1990 το «COBRA SHOE» αντικαταστάθηκε από ένα ισχυρότερο σύστημα OTH-R με την ονομασία «PLUTO», το οποίο έχει ισχύ εκπομπής 1 MW και εκτιμώμενη εμβέλεια 5.000 χιλιομέτρων. Το νέο ιονοσφαιρικό σύστημα ραντάρ πέραν του ορίζοντα αποτελείται από δύο υποσυστήματα, τα οποία είναι εγκατεστημένα στο έδαφος των βρετανικών βάσεων σε απόσταση εκατό περίπου χιλιομέτρων μεταξύ τους. To υποσύστημα εκπομπής είναι στο Ακρωτήρι και αποτελείται από δύο κατακόρυφες κεραίες: την PLUTO I, μήκους 100 μέτρων και ύψους 58 μέτρων που εγκαταστάθηκε το 1998 και τη μεγαλύτερη PLUTO II, μήκους 196 μέτρων και ύψους 96 μέτρων, η οποία εγκαταστάθηκε το 2002-03. Το υποσύστημα δεκτών είναι στην περιοχή του σταθμού Αγίου Νικολάου στη βρετανική βάση Δεκέλειας, και μέχρι πέρσι αποτελείτο από τρία μεγάλα συμπλέγματα –μήκους περίπου 800 μέτρων και πλάτους 85 μέτρων– χαμηλών εδαφικών κεραιών, τα οποία λαμβάνουν τις ηλεκτρομαγνητικές επιστροφές από αεροπορικούς και πυραυλικούς στόχους σε εμβέλειες χιλιάδων χιλιομέτρων. Η διάταξη των τριών συμπλεγμάτων κεραιών στον Άγιο Νικόλαο –σε αζιμούθια 3, 41 και 99 μοιρών– υποδεικνύει ως κύρια περιοχή στρατηγικού ενδιαφέροντος την κεντρική Ασία.

Νέες κεραίες στον Αγ. Νικόλαο

Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία – και ενδεχομένως οι δυνητικές αδυναμίες επιτήρησης και έγκαιρης προειδοποίησης των εναέριων δραστηριοτήτων, στην ζώνη των επιχειρήσεων και εντός της ρωσικής επικράτειας, από υφιστάμενα επίγεια συστήματα του ΝΑΤΟ– οδήγησε σε κατεπείγουσες αποφάσεις για ενίσχυση του συστήματος «PLUTO» στην Κύπρο. Οι εργασίες για την ανάπτυξη ενός τέταρτου συμπλέγματος κεραιών λήψης στον σταθμό Αγίου Νικολάου άρχισαν το τέλος Σεπτεμβρίου 2022 (εφτά μήνες από την έναρξη της ρωσο-ουκρανικής σύγκρουσης) και ολοκληρώθηκαν ταχύτατα τις επόμενες εβδομάδες. Το νέο σύμπλεγμα, μήκους 700 μέτρων και πλάτους 30 μέτρων, αποτελείται από δύο σειρές κεραιών ικανού ύψους και ο προσανατολισμός του (αζιμούθιο 3 μοιρών), αποκαλύπτει την δυνατότητα παρακολούθησης των εναέριων δραστηριοτήτων, όχι μόνο στο μέτωπο της Ουκρανίας αλλά και στο βάθος της ρωσικής επικράτειας. Η έκτακτη ενίσχυση του συστήματος «PLUTO», κατά τη διάρκεια της ρωσο-ουκρανικής σύγκρουσης, επιβεβαιώνει την σημασία της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου, για τα γεωστρατηγικά πεπραγμένα του ευρωασιατικού χώρου, αλλά και την σπουδαιότητα που αποδίδεται στις βρετανικές βάσεις, χωρίς την οποιαδήποτε συμμετοχή της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ενδεικτική, αλλά ακατανόητη, είναι η απόρριψη, εκ μέρους της Λευκωσίας και της Αθήνας, της ισραηλινής πρότασης για εγκατάσταση ενός κοινού συστήματος θαλάσσιας επιτήρησης της Ανατολικής Μεσογείου διαμέσου υπερσύγχρονων ισραηλινών συστημάτων OTH-R που θα τοποθετούνταν στην Κρήτη και την Κύπρο.

Νέα επένδυση εκατομμυρίων

Σημαντικές αμερικανο-βρετανικές δραστηριότητες εμφανίζονται και στον θαλάσσιο χώρο της Κύπρου, οι οποίες όμως δεν σχετίζονται με την ρωσο-ουκρανική σύγκρουση. Μετά την πόντιση υποθαλάσσιων αισθητήρων και καλωδίων οπτικών ινών στη θαλάσσια περιοχή νοτίως της Λεμεσού εντός της κυπριακής ΑΟΖ – τα οποία καταλήγουν στο ακρωτήριο Ζευγάρι στην βρετανική βάση Ακρωτηρίου – συνεχίζεται από το 2017 (δηλαδή εδώ και έξι χρόνια) η ανέγερση ενός μεγάλου κτηριακού συγκροτήματος επικοινωνιών το οποίο, με την ολοκλήρωση του, φαίνεται ότι θα αξιοποιηθεί από το αμερικανικό Ναυτικό. Η επένδυση δεκάδων εκατομμυρίων ευρώ σε υποθαλάσσια και χερσαία έργα, και η διάθεση μιας σχεδόν δεκαετίας για την ολοκλήρωση τους, υποδηλώνει μακροπρόθεσμο προγραμματισμό ενός έργου στρατηγικής σημασίας για τη Δύση, χωρίς να αποκλείεται ο συσχετισμός του με την παρακολούθηση σεισμικών δραστηριοτήτων στην ευρύτερη περιοχή του Ιράν.

*Ο Πέτρος Σαββίδης είναι επίτιμος επιστημονικός ερευνητής στο Κέντρο Μελετών Ασφάλειας και Πληροφοριών του Πανεπιστημίου Buckingham  στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Φιλελεύθερος