Του Γιώργου Μενεσιάν /ΠΗΓΗ: Περιοδικό “Αρμενικά”

Μετά τον δεύτερο πόλεμο στο Αρτσάχ, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν πάρει μια σειρά πρωτοβουλιών για την διαμεσολάβηση μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν. Βασικός στόχος της Ουάσιγκτον είναι η υπογραφή ειρηνευτικής συμφωνίας ανάμεσα στις δύο χώρες, ώστε να επιλυθούν τα ζητήματα και να εξομαλυνθούν οι μεταξύ τους σχέσεις.

Ταυτόχρονα, οι ΗΠΑ εντείνουν τις επαφές τους με την Αρμενία (αλλά και με το Αζερμπαϊτζάν), προσπαθώντας, από κοινού με την Ευρωπαϊκή Ένωση (στο εξής Ε.Ε.), να διεισδύσουν στο Νότιο Καύκασο και να αντικαταστήσουν την Ρωσία ως τον βασικό διαμεσολαβητή μεταξύ Μπακού και Γερεβάν. Το αμερικανικό ενδιαφέρον για τον Καύκασο δεν συνιστά καινούργιο φαινόμενο. Ωστόσο, τα τελευταία δεκαπέντε περίπου χρόνια, οι ΗΠΑ ήταν ουσιαστικά απούσες από την περιοχή.

Με το παρόν άρθρο θα επιχειρήσω να απαντήσω στα εξής τρία ερωτήματα: Ποια είναι η πορεία της αμερικανικής πολιτικής στον Καύκασο τα τελευταία τριάντα χρόνια; Γιατί η Ουάσιγκτον προσπαθεί σήμερα να αυξήσει την επιρροή της στον Καύκασο; Τι αντίκτυπο έχουν οι αμερικανικές πολιτικές στην Αρμενία και στους Αρμενίους του Αρτσάχ;

Μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, η Ρωσία συνέχισε να αποτελεί τον ηγεμόνα της περιοχής. Παρά τα εσωτερικά προβλήματα που αντιμετώπιζε (όπως το πραξικόπημα του 1993 και ο πόλεμος στην Τσετσενία), η Μόσχα επηρέασε καθοριστικά την έκβαση των πολέμων στην Γεωργία και στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, συνέχισε να διατηρεί στρατεύματα σε ολόκληρη την περιοχή και «έπεισε» τις τρεις χώρες της περιοχής (Γεωργία, Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν) να ενταχθούν στην Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών, την οποία ίδρυσε για να εξασφαλίσει την πρωτοκαθεδρία της στον μετασοβιετικό χώρο.

Αυτή την κρίσιμη περίοδο (1991-1994), οι ΗΠΑ δεν  επιθυμούσαν να εμπλακούν στα τεκταινόμενα της περιοχής. Θεωρούσαν ότι ο Καύκασος βρίσκεται στην σφαίρα επιρροής της Ρωσίας. Γι’ αυτό και δεν υπήρξε ουσιαστική παρέμβαση στον εμφύλιο πόλεμο της Γεωργίας και στους πολέμους της Αμπχαζίας, της Νότιας Οσετίας και του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Το ίδιο ισχύει και για τον υπόλοιπο μετασοβιετικό χώρο: οι Αμερικανοί δεν ενεπλάκησαν στους πολέμους της Υπερδνειστερίας και του Τατζικιστάν, ούτε φυσικά της Τσετσενίας.

Μικρή εξαίρεση αποτελεί η φιλοαρμενική απόφαση για την συμπερίληψη του άρθρου 907 στην Πράξη για την Υποστήριξη της Ελευθερίας (Freedom Support Act) του 1992, σύμφωνα με την οποία οι ΗΠΑ θα σταματούσαν την παροχή βοήθειας στο Αζερμπαϊτζάν. Όμως και αυτή η απόφαση ήταν περισσότερο αποτέλεσμα της κινητοποίησης του αρμενικού λόμπι παρά έκφραση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής.

Την περίοδο εκείνη, οι ΗΠΑ δεν θεωρούσαν απαραίτητη την διείσδυση στον ευρασιατικό χώρο, ούτε ήθελαν να πλήξουν την Ρωσία του Γέλτσιν, η οποία θεωρείτο εταίρος της Δύσης. Εξάλλου οι Αμερικανοί είχαν άλλες προτεραιότητες με την επικείμενη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και τις ανησυχητικές εξελίξεις στη Μέση Ανατολή μετά την εισβολή του Ιράκ στο Κουβείτ και την αντιαμερικανική πολιτική του θεοκρατικού Ιράν.

Η μόνη πρωτοβουλία που πήραν τότε οι ΗΠΑ ήταν η παροχή οικονομικής βοήθειας για τον εκδημοκρατισμό και τις μεταρρυθμίσεις στις χώρες του Καυκάσου, μια πολιτική η οποία ακολουθήθηκε σε όλες τις μετασοβιετικές  δημοκρατίες συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας.

Τα πράγματα άλλαξαν αισθητά την περίοδο 1994 – 2009. Το αμερικανικό ενδιαφέρον για τον ευρασιατικό χώρο είχε μεγαλώσει και ο Καύκασος αποτελούσε για τους Αμερικανούς την πύλη εισόδου στην Ευρασία. Πράγματι, η γεωστρατηγική σημασία του Καυκάσου είναι μεγάλη.

Βρίσκεται μια ανάσα από τη Μέση Ανατολή και αποτελεί το «μαλακό υπογάστριο» της Ρωσίας. Βρέχεται δε από την Κασπία Θάλασσα η οποία είναι πλούσια σε κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου. Στο πλαίσιο αυτό, η Ουάσιγκτον άρχισε να εμπλέκεται στα τεκταινόμενα της περιοχής. Η υποστήριξη του αγωγού Μπακού – Τιφλίδα – Τσεϊχάν (BTC), η διαμεσολάβηση για την επίλυση του ζητήματος του Ναγκόρνο-Καραμπάχ μέσω της συμμετοχής στην Ομάδα Μινσκ του ΟΑΣΕ, η παροχή σημαντικής οικονομικής βοήθειας μέσω της Αμερικανικής Υπηρεσίας Διεθνούς Ανάπτυξης (USAID) και η υποστήριξη της «Επανάστασης των Ρόδων» στην Γεωργία το 2003 αποτελούν ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα. Οι λόγοι πίσω από το αμερικανικό ενδιαφέρον συνδέονταν, κυρίως, με την ενεργειακή ασφάλεια και τον περιορισμό της ρωσικής επιρροής στην ευρύτερη περιοχή.

Ταυτόχρονα, οι ΗΠΑ προσπάθησαν να αυξήσουν την επιρροή τους στην Μαύρη Θάλασσα, τόσο με την ένταξη της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας στο ΝΑΤΟ, όσο και με την προσέγγιση της Ουκρανίας και της Γεωργίας. Η προεδρία Μπους υποστήριζε ανοιχτά την ευρωατλαντική ολοκλήρωση του Καυκάσου και της Ανατολικής Ευρώπης, γεγονός που την έφερε σε σύγκρουση με το Κρεμλίνο και οδήγησε στον πόλεμο Ρωσίας – Γεωργίας το 2008.

Σε αντίθεση με την Γεωργία, η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν δεν ήθελαν να ενταχθούν στο ΝΑΤΟ ή την Ε.Ε. Συμμετείχαν, ωστόσο, στις πρωτοβουλίες των οργανισμών αυτών όπως στην Σύμπραξη για την Ειρήνη (ΝΑΤΟ) και στην Ανατολική Εταιρική Σχέση (Ε.Ε.), ενώ συνεργάστηκαν με τις ΗΠΑ στο πλάισιο της καταπολέμησης της διεθούς τρομοκρατίας. Η Αρμενία, παρά τους στενούς δεσμούς που συνέχισε να διατηρεί με την Ρωσία, υπέγραψε το 2004 συμφωνία στρατιωτικής συνεργασίας με τις ΗΠΑ και έστειλε δυνάμεις για την υποστήριξη των αμερικανικών και νατοϊκών αποστολών στο Κοσσυφοπέδιο, το Ιράκ και το Αφγανιστάν.

Αναφορικά με την αμερικανική στάση στην διένεξη Αρμενίας – Αζερμπαϊτζάν, αυτή παρέμενε ισορροπημένη. Από τη μία, οι Αμερικανοί υποστήριζαν ότι η επίλυση του ζητήματος του Καραμπάχ έπρεπε να γίνει και με βασή την αρχή της αυτοδιάθεσης, με αποτέλεσμα να δυσαρεστήσουν το Αζερμπαϊτζάν. Αυτό φάνηκε και από τις «Αρχές της Μαδρίτης» οι οποίες προωθήθηκαν από τις ΗΠΑ. Οι «Αρχές της Μαδρίτης», ναι μεν απορρίφθηκαν από τους Αρμενίους, αλλά αποτελούσαν την μόνη ρεαλιστική λύση που θα εξυπηρετούσε τα αρμενικά συμφέροντα αναφορικά με το καθεστώς του Ναγκόρνο-Καραμπάχ.

Από την άλλη, οι Αμερικανοί έβλεπαν το Μπακού ως έναν σημαντικό εταίρο, λόγω των ενεργειακών του αποθεμάτων αλλά και της γεωστρατηγικής αξίας που είχε αποκτήσει, ιδίως μετά την δημιουργία της άτυπης συμμαχίας με την Τουρκία και το Ισραήλ. Γι’ αυτό και δεν σταμάτησαν την παροχή βοήθειας προς την αζερική κυβέρνηση, ούτε τις επαφές μαζί της.

Κατά την περίοδο 2009 – 2017, οι Αμερικανοί, άρχισαν να περιορίζουν την παρουσία τους στον Καύκασο. Αυτό όμως έγινε σταδιακά. Στην αρχή έγιναν ορισμένα βήματα προς τα εμπρός, που εκφράστηκαν με την αμερικανική μεσολάβηση μεταξύ Αρμενίας και Τουρκίας, η οποία οδήγησε στην υπογραφή το 2009 των Πρωτοκόλλων της Ζυρίχης, καθώς και με την υποστήριξη της Γεωργίας μετά τον πόλεμο του 2008.

Ωστόσο, ο Καύκασος σταμάτησε να αποτελεί προτεραιότητα για τους Αμερικανούς. Σε αυτό συνέβαλαν τα γεγονότα στην ευρύτερη Μέση Ανατολή με τις Αραβικές Εξεγέρσεις και την άνοδο του Ισλαμικού Κράτους (ISIS), καθώς και τα γεγονότα στην Ουκρανία μετά την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας και την έναρξη των εχθροπραξιών στο Ντονμπάς. Ένας ακόμη λόγος που φαίνεται να απομάκρυνε το αμερικανικό ενδιαφέρον για τον πλούσιο σε ορυκτά Καύκασο και την Κασπία Θάλασσα ήταν η «επανάσταση» του σχιστολιθικού αερίου στην αμερικανική ήπειρο.

Η αμερικανική αδιαφορία κορυφώθηκε την περίοδο 2017 – 2021. Βασικός παράγοντας ήταν η εξωτερική πολιτική που ακολούθησε ο Ντόναλντ Τραμπ, αλλά και η εστίαση των ΗΠΑ στην αντιμετώπιση του Ιράν και τον οικονομικό ανταγωνισμό με την Κίνα. Η απουσία μιας σταθερής αμερικανικής πολιτικής στον Καύκασο εξηγεί και την αναιμική προσπάθεια της Ουάσιγκτον να συμβάλει στον τερματισμό των εχθροπραξιών στο Αρτσάχ το φθινόπωρο του 2020. Το μόνο που κατάφεραν οι ΗΠΑ ήταν η επίτευξη της συμφωνίας της 25^ης Οκτωβρίου 2020 για την κατάπαυση του πυρός για ανθρωπιστικούς λόγους, η οποία μάλιστα δεν τηρήθηκε από τη μεριά του Αζερμπαϊτζάν. Η απουσία των ΗΠΑ από τον Καύκασο επιβεβαίωσε την ρωσική ηγεμονία στην περιοχή, όπως απέδειξε και η συμφωνία της 9^ης Νοεμβρίου, η οποία τερμάτισε τον πόλεμο μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν και αναβάθμισε την θέση της Ρωσίας στην περιοχή.

Στην συνέχεια, και με την εκλογή Μπάιντεν, το αμερικανικό ενδιαφέρον για τον Καύκασο επανήλθε. Στο πλαίσιο της νέας πολιτικής τους στον Καύκασο, οι ΗΠΑ πήραν σειρά πρωτοβουλιών για την επίτευξη ειρηνευτικής συμφωνίας μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν. Το ενδιαφέρον αυτό έγινε ακόμη μεγαλύτερο μετά την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, τον Φεβρουάριο του 2022. Σήμερα, η αμερικανική πολιτική στον Καύκασο βασίζεται στους εξής άξονες: την ενεργειακή ασφάλεια, την απομάκρυνση της Ρωσίας από την περιοχή, την αύξηση της δυτικής παρουσίας στη Μαύρη Θάλασσα και την χρήση του Καυκάσου ως διόδου προς την Κεντρική Ασία. Γι’ αυτό και είναι αναγκαία η οριστική επίλυση της διαμάχης Αρμενίας – Αζερμπαϊτζάν

Οι ΗΠΑ συνεχίζουν να διατηρούν μια ισορροπημένη στάση όσον αφορά στην σύγκρουση Αρμενίας – Αζερμπαϊτζάν. Από τη μία, καταδίκασαν την παράνομη είσοδο των αζερικών δυνάμεων στα εδάφη της Δημοκρατίας της Αρμενίας, καθώς και τον αποκλεισμό του Αρτσάχ, ενώ υποστηρίζουν ότι πρέπει να υπάρχουν διεθνείς εγγυήσεις για την ασφάλεια και τον σεβασμό των δικαιωμάτων των Αρμενίων του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Βλέπουν, επίσης, θετικά τις εξαγγελίες της αρμενικής κυβέρνησης για την ολοκλήρωση των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων στις οποίες πρέπει να προχωρήσει η Αρμενία. Η αναβάθμιση των σχέσεων ΗΠΑ – Αρμενίας φάνηκε και από την επίσκεψη στην Αρμενία της Νάνσυ Πελόζι, προέδρου της Βουλής των Αντιπροσώπων, στις 17 Σεπτεμβρίου του 2022, τρεις ημέρες μετά την επίθεση του Αζερμπαϊτζάν στην Αρμενία.

Από την άλλη, οι ΗΠΑ έχουν πάψει να είναι οπαδοί της εξεύρεσης λύσης βάσει της αρχής της αυτοδιάθεσης και δεν είναι διατεθειμένες να επιβάλουν κυρώσεις στο Αζερμπαϊτζάν αν αυτό επιτεθεί ξανά στην Αρμενία ή αν προχωρήσει σε νέα, ευρείας κλίμακας, στρατιωτική επιχείρηση στο Αρτσάχ. Αυτό σημαίνει ότι οι Αμερικανοί είναι ετοίμοι να δεχτούν την ενσωμάτωση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ στο Αζερμπαϊτζάν χωρίς την εξασφάλιση κάποιου καθεστώτος αυτονομίας ή αυτοδιοίκησης. Το ίδιο φαίνεται να δέχονται το Γερεβάν, η Μόσχα και οι Βρυξέλλες.

Οι λόγοι για την στάση των ΗΠΑ έναντι του Αζερμπαϊτζάν είναι πολλοί. Καταρχάς, η Ουάσιγκτον βλέπει το Αζερμπαϊτζάν ώς έναν σύμμαχο για την οριστική απομάκρυνση της Ρωσίας από τον Καύκασο. Μπορεί Ρωσία και Αζερμπαϊτζάν να συνεργάζονται, όμως αρκετές φορές τα συμφέροντά τους είναι αντικρουόμενα. Επίσης, μπορεί το Αζερμπαϊτζάν να βοηθά την Ρωσία να παρακάμπτει τις δυτικές κυρώσεις, όμως ταυτόχρονα έχει στηρίξει έμπρακτα την Ουκρανία. Δεύτερον, οι Αμερικανοί τάσσονται υπέρ της διοχέτευσης μεγαλύτερων ποσοτήτων αζερικού φυσικού αερίου στην Ευρώπη. Το Αζερμπαϊτζάν έχει, επίσης, την προοπτική να αποτελέσει ενδιάμεσο σταθμό για την μεταφορά πετρελαίου και φυσικού αερίου από την Κεντρική Ασία προς την Ευρώπη. Ήδη το Καζακστάν έχει προχωρήσει στις εξαγωγές πετρελαίου προς την Ευρώπη μέσω Αζερμπαϊτζάν, παρακάμπτοντας την Ρωσία. Ακόμη, το Αζερμπαϊτζάν και ο Καύκασος γενικότερα διευκολύνουν την πρόσβαση των Δυτικών στην Κεντρική Ασία., ενώ το Αζερμπαϊτζάν αποτελεί έναν δυνητικό σύμμαχο των ΗΠΑ (και του στενού συμμάχου τους Ισραήλ) εναντίον του Ιράν.

Οι ΗΠΑ είναι διατεθειμένες να βοηθήσουν την Αρμενία να ξεπεράσει τα προβλήματά της και να ανακάμψει. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι αυτή η βοήθεια δεν θα περιλαμβάνει το Αρτσάχ. Οι Αμερικανοί επιθυμούν να βρεθεί μια οριστική λύση για όλα τα διμερή ζητήματα Αρμενίας – Αζερμπαϊτζάν το συντομότερο δυνατόν. Και θέλουν να είναι εκείνοι (ή οι Ευρωπαίοι) που θα μεσολαβήσουν με επιτυχία για την υπογραφή μιας ειρηνευτικής συμφωνίας. Δεν επιθυμούν την εξεύρεση μιας λύσης με την διαμεσολάβηση της Ρωσίας, ούτε την διατήρηση των ρωσικών δυνάμεων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Πιστεύουν ότι η επίλυση των διμερών ζητημάτων Αρμενίας – Αζερμπαϊτζάν αλλά και Αρμενίας – Τουρκίας, θα απομακρύνουν το Γερεβάν από την Μόσχα και θα μειώσουν την αμυντική, ενεργειακή και οικονομική εξάρτηση της Αρμενίας από την Ρωσία.

Η βιασύνη αυτή έγκειται και στο γεγονός ότι η τωρινή κυβέρνηση της Αρμενίας είναι διατεθειμένη να προχωρήσει σε συμβιβασμούς όσον αφορά στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ και οι Αμερικανοί γνωρίζουν ότι το μοναδικό ζήτημα που μπορεί να καθυστερήσει την επίτευξη μιας συμφωνίας είναι εκείνο του Καραμπάχ. Οι ΗΠΑ δεν επιθυμούν την πτώση της κυβέρνησης Πασινιάν. Η «εγκατάλειψη» του Αρτσάχ είναι ένας από τους λόγους. Η αρμενική κυβέρνηση δεν έχει τις καλύτερες σχέσεις με την Ρωσία και επιθυμεί την ομαλοποίηση των σχέσεων με την Άγκυρα και το Μπακού. Είναι, επίσης, διατεθειμένη να προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις.

Τέλος, οι ΗΠΑ δεν επιθυμούν την πολιτική αστάθεια για μια χώρα όπως η Αρμενία. Γι’ αυτό και οι Αμερικανοί βλεπούν θετικά την κυβέρνηση Πασινιάν. Η ομαλοποίηση των σχέσεων Αρμενίας – Αζερμπαϊτζάν, το άνοιγμα των εμπορικών διαδρόμων και η άρση του τουρκοαζερικού αποκλέισμού της Αρμενίας θα διευκολύνουν την εμπορική, ενεργειακή και γεωοικονομική διασύνδεση της Δύσης με τον Καύκασο και την Κεντρική Ασία, συμβάλλοντας στην αύξηση της δυτικής παρουσίας στον Εύξεινο Πόντο και την Κασπία Θάλασσα. Όμως οι Αμερικανοί θα πρέπει να είναι προσεκτικοί, διότι το εγχείρημα αυτό θα βοηθήσει την Κίνα να εξασφαλίσει τον λεγόμενο Μεσαίο Διάδρομο του Νέου Δρόμου του Μεταξιού (BRI), εξέλιξη η οποία πλήττει μακροπρόθεσμα τα αμερικανικά συμφέροντα.

Κάνοντας μια αποτίμηση της αμερικανικής πολιτικής στον Καύκασο τα τελευταία τριάντα χρόνια, καθίσταται σαφές ότι οι ΗΠΑ δεν ακολούθησαν μια σταθερή πολιτική στην περιοχή αυτή. Κατά τις περιόδους 1991-1994 και 2009-2021, η Ουάσιγκτον δίσταζε ή δεν επιθυμούσε να ακολουθήσει μια αποφασιστική πολιτική στην περιοχή. Αντιθέτως, την περίοδο 1994-2009 ο Καύκασος αποτελούσε μία από τις προτεραιότητες της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Μετά το 2021 και, κυρίως, μετά την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, οι ΗΠΑ έχουν επανέλθει δυναμικά, θέτοντας ως στόχο την περιθωριοποίηση της Ρωσίας και την αύξηση της δυτικής παρουσίας σε μια περιοχή αυξανόμενης γεωστρατηγικής σημασίας. Για να πετύχουν τους στόχους τους, Ευρωπαίοι και Αμερικανοί θέλουν να συνδράμουν στην επίλυση των διμερών ζητημάτων Αρμενίας – Αζερμπαϊτζάν, καθώς αδυνατούν να εφαρμόσουν τις πολιτικές τους στην περιοχή αν δεν υπάρχει ειρήνη και σταθερότητα.

Η Αρμενία μπορεί να επωφεληθεί από την παρουσία των ΗΠΑ στην περιοχή. Το ερώτημα που προκύπτει, ωστόσο, είναι αν οι ΗΠΑ μπορούν να εγγυηθούν ότι η Αρμενία δεν θα κινδυνέψει σε περίπτωση που το Μπακού δεν τηρήσει την όποια συνθήκη υπογράψει. Επιπλέον, προκύπτει το συμπέρασμα ότι ούτε η παρουσία των ΗΠΑ, ούτε της Ε.Ε., ούτε της Ρωσίας μπορεί να επωφελήσει τους Αρμενίους του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, από την στιγμή που η ίδια η Αρμενία τους έχει πρακτικώς εγκαταλείψει μετά την ήττα της στον πόλεμο του 2020.