Η Συνθήκη της Λωζάνης είναι που παραμένει σε ισχύ μετά τον Α’ΠΠ

Του Κώστα Ράπτη

Το Σάββατο περίπου 6.000 Κούρδοι, φερμένοι από κάθε γωνιά της Ευρώπης, διαδήλωσαν στη Λωζάνη της Ελβετίας, από τις όχθες της λίμνης Λεμάν μέχρι το Palais de Rumine, όπου σαν σήμερα πριν από 100 ακριβώς χρόνια υπεγράφη η συνθήκη, η οποία θεμελίωσε την διεθνή αναγνώριση της σύγχρονης Τουρκίας, όπως αυτή αναδύθηκε από τις στάχτες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η Συνθήκη της Λωζάνης είναι παραδόξως η μόνη από όσες ακολούθησαν τον τερματισμό του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η οποία παραμένει σε ισχύ έναν αιώνα μετά. Θεωρείται δε ως το μεγαλύτερο στήριγμα της σταθερότητας στις σχέσεις Ελλάδας και Τουρκίας, δύο χωρών οι οποίες, παρά τις απειράριθμες τριβές, δεν έχουν συγκρουστεί πολεμικά ποτέ έκτοτε.

Όμως για πολλούς, όπως οι Κούρδοι διαδηλωτές του Σαββάτου, αρκετοί εκ των οποίων κρατούσαν σημαίες του ΡΚΚ, η Συνθήκη της Λωζάνης αποτέλεσε τον ενταφιασμό των εθνικών τους διεκδικήσεων. Και το ίδιο ισχύει για τους Αρμενίους, οι οποίοι προσήλθαν στις διαπραγματεύσεις του 1922-3 στην ελβετική πόλη με φιλοδοξίες εγκαθίδρυσης μιας αρμενικής αυτοκυβερνώμενης αποστρατιωτικοποιημένης οντότητας κάπου στην τουρκική επικράτεια και αποχώρησαν βλέποντας τις συμμετέχουσες χώρες να συνυπογράφουν αμνήστευση όλων των πολιτικών εγκλημάτων της περιόδου μετά το 1914, συμπεριλαμβανομένης και της Αρμενικής Γενοκτονίας.

Τα όσα αφορούσαν τα ανατολικά σύνορα της νέας Τουρκίας αποτέλεσαν ίσως το κρισιμότερο διακύβευμα στη Λωζάνη, όπου η χάραξη των συνόρων με το αγγλοκρατούμενο Ιράκ, άρα και ο έλεγχος των πετρελαίων της περιοχής του Κιρκούκ, παραπέμφθηκε στην Κοινωνία των Εθνών. Υπήρξε δε το ζήτημα αυτό καθοριστικό και για την εσωτερική φυσιογνωμία της χώρας, καθώς μέχρι το 1926, οπότε η επίμαχη περιοχή πέρασε οριστικά εκτός τουρκικής δικαιοδοσίας, ο Μουσταφά Κεμάλ (μετέπειτα Ατατούρκ) για τους προφανείς λόγους διακήρυσσε τη δημιουργία μιας κοινής πατρίδας Τούρκων και Κούρδων, πριν προσχωρήσει στη λίγο πολύ βίαιη οικοδόμηση ενός μονοεθνικού κράτους.

Άλλωστε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, που χάρισε μεγαλύτερη εθνική ομοιογένεια σε Ελλάδα και Τουρκία και χαιρετίσθηκε στην εποχή της ως μέγα επίτευγμα, θα κρινόταν με τα σημερινά μέτρα ως νομιμοποίηση του εγκλήματος της εθνοκάθαρσης. Και πράγματι, στο προηγούμενο που δημιούργησε η Συνθήκη της Λωζάνης βασίστηκαν ανταλλαγές πληθυσμών ακόμη πιο μεγάλες και αιματηρές, όπως αυτή που συντελέσθηκε κατά την διχοτόμηση της πρώην Βρετανικής Ινδίας.

Στη Συνθήκη της Λωζάνης πατά μέχρι σήμερα και το καθεστώς των μειονοτήτων που απέμειναν σε Κωνσταντινούπολη, Ίμβρο, Τένεδο και Δυτική Θράκη. Και η εθνοκάθαρση σε αργή κίνηση που συντελέστηκε κατά τον μεσολαβήσαντα αιώνα εις βάρος των Ρωμιών της Τουρκίας καταδεικνύει τα θλιβερά όρια των όσων συμφωνήθηκαν το 1923 πλάι στη λίμνη Λεμάν.

Χαρακτηριστική λεπτομέρεια: κατά τις διαπραγματεύσεις της Λωζάνης ήταν η τουρκική αντιπροσωπεία που (σε αντίθεση με την επιμονή της να εξώσει το Οικουμενικό Πατριαρχείο ως “οθωμανικό θεσμό”) υπερασπίστηκε την παραμονή της ελληνορθόδοξης μειονότητας, προκειμένου να μην οδηγηθεί σε κατάρρευση η οικονομία της Κωνσταντινούπολης. Αργότερα, η ανάδυση μιας τουρκικής αστικής τάξης θα καθιστούσε περιττή αυτή την “μεγαθυμία”.

Τα παράδοξα της Συνθήκης της Λωζάνης όμως δεν σταματούν εδώ. Διότι μεταξύ των δυνάμεων που διαπραγματεύτηκαν τότε ήταν πραγματικά δύσκολο να διακρίνει κανείς ποιός ήταν ο νικητής και ποιός ο ηττημένος. Η ελληνική πλευρά δεν προσήλθε απλώς υπό το βάρος της στρατιωτικής συντριβής στο μικρασιατικό μέτωπο την προηγούμενη χρονιά, αλλά και με το πλεονέκτημα των νέων δεδομένων που είχε δημιουργήσει η ανασυγκρότηση της Στρατιάς του Έβρου. Οι δε “μεγάλοι” της Αντάντ διαπραγματεύονταν ασφαλώς ως οι νικητές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά απέναντι σε μιαν ηττημένη Τουρκία, η οποία είχε μόλις ολοκληρώσει επιτυχώς τον “εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα” της.

Και το μεγαλύτερο των παραδόξων: η Συνθήκη της Λωζάνης αποτελούσε την αναίρεση της (ταπεινωτικής και διαλυτικής για την Οθωμανική Αυτοκρατορία) Συνθήκης των Σεβρών. Όμως η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν αποκαταστάθηκε ποτέ, παρά ενταφιάστηκε οριστικά. Στη θέση της προέκυψε ένα ρεπουμπλικανικό μόρφωμα, απαλλαγμένο από τις Διομολογήσεις, προικισμένο με πραγματική πολιτική και οικονομική κυριαρχία (έστω και αν η αποπληρωμή των οθωμανικών χρεών συνεχίσθηκε μέχρι το 1954) και αποκομμένο από τον αραβικό κόσμο και τις δικές του περιπέτειες. Η αμερικανική “επένδυση” στο νέο αυτό κράτος, όπως αποτυπώθηκε στις Παραχωρήσεις Τσέστερ που όμως δεν επικυρώθηκαν από τη Γερουσία, χρονολογείται από τότε.

Αντί του Χαλιφάτου, εγκαθιδρύθηκε ένα κράτος με ελβετικό αστικό δίκαιο, γαλλικό ποινικό δίκαιο και γερμανικό εμπορικό δίκαιο. Όμως το “ανήκειν” στο τουρκικό έθνος βασίστηκε αποκλειστικά στη μουσουλμανική πίστη των (γηγενών και προσφύγων) κατοίκων του – αυτήν ακριβώς που ο κεμαλικός “εκσυγχρονισμός από τα πάνω” καταπίεζε μέχρι την έλευση του αιώνα μας.

Οι καθοριστικές για την τουρκική ταυτότητα αντιφάσεις που κληροδότησε η Λωζάνη εξηγούν και το γιατί η συγκεκριμένη συνθήκη περιβάλλεται μέχρι σήμερα στην τουρκική κοινωνία από συνωμοσιολογικούς θρύλους, που τη θέλουν να εκπνέει με την παρέλευση εκατό ετών, να συμπληρώνεται από μυστικά παραρτήματα, τα οποία θα επιτρέψουν τη μετατροπή της Τουρκίας σε εξορυκτικό γίγαντα ή την δημιουργία ενός ανεξάρτητου Βατικανού στο Φανάρι κ.ο.κ. Η σημερινή εκατοστή επέτειος αφήνει προφανώς μετέωρους τους θιασώτες αυτών των θεωριών, αλλά όχι και τον Ταγίπ Ερντογάν, ο οποίος από καιρό έχει λανσάρει τη φιλολογία της ανάγκης αναθεώρησης της “απαρχαιωμένης” Συνθήκης της Λωζάνης. 

capital.gr