Η επιθετική ρητορική της Τουρκίας και τρόποι αντιμετώπισής της από την Ελληνική πλευρά

25 Σεπτεμβρίου 2022

Κουκάκης Γεώργιος

Αναλυτής στο Κέντρο Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων (ΚΕΔΙΣΑ)

Μέλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛ.Ι.Σ.ΜΕ.)

Μέλος του Παγκόσμιου Ελληνικού Δικτύου Αλληλεγγύης ΑΛΛΗΛΟΝnet (ALLILONnet)

Research Associate of Hermes Institute of International Affairs, Security & Geoeconomy (I.I.A.S.GE.)

Απόφοιτος του ΠΜΣ «Διακυβέρνηση, Ανάπτυξη και Ασφάλεια στη Μεσόγειο» του Πανεπιστημίου Αιγαίου

———————————————————————————————————-

Το παρόν κείμενο αποτελεί μία αναλυτική παρουσίαση όσων ειπώθηκαν το Σάββατο 24 Σεπτεμβρίου 2022 στην εκπομπή του Πάνου Πουρναρά στο ΕΛΛΑΔΑ FM,ⁱ κατά την οποία είχα την ευκαιρία να εκθέσω την άποψή μου σχετικά με την επιθετική ρητορική της Τουρκίας και τους τρόπους αντιμετώπισής της από τη χώρα μας. Αφορμή της εν λόγω συζήτησης αποτέλεσε η προκλητική ομιλία που πραγματοποίησε ο Πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας Recep Tayyip Erdoğan στην 77^η Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, κατά την οποία κατηγόρησε την Ελλάδα – μεταξύ άλλων – και για παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων όσον αφορά στο μεταναστευτικό ζήτημα προκαλώντας την έντονη αντίδραση του Έλληνα Υπουργού Εξωτερικών ο οποίος δήλωσε ότι «Η Τουρκία δεν δικαιούται να ομιλεί».ⁱⁱ

Που αποσκοπούν όμως αυτές οι ενέργειες της Τουρκίας; Πράττει ορθά η Ελλάδα διεθνοποιώντας το συγκεκριμένο ζήτημα; Πως μπορεί να αντιμετωπίσει αποτελεσματικότερα η χώρα μας αυτές τις ενέργειες; Εργαλειοποιεί το μεταναστευτικό ζήτημα η Τουρκία; Έχει αναπτυχθεί «φοβικό σύνδρομο» όσον αφορά τις ελληνοτουρκικές σχέσεις; Χρειάζεται να ανησυχούμε για ένα θερμό επεισόδιο στο προσεχές μέλλον; Πριν απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα, το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε είναι να «οριοθετήσουμε» την επιθετική τουρκική ρητορική, να αποσαφηνίσουμε δηλαδή σε τι συνίσταται και πως υλοποιείται στην πράξη.

Ορόσημο στην επιθετική στάση της Τουρκίας απέναντι στη χώρα μας αποτέλεσε η απόφαση που εξέδωσε η τουρκική Μεγάλη Εθνοσυνέλευση το 1995 με την οποία χαρακτήρισε ως «casus belli» (δηλαδή αιτία πολέμου) την ενδεχόμενη επέκταση των ελληνικών εθνικών χωρικών υδάτων από τα 6 στα 12 ναυτικά μίλια, ένα νόμιμο δικαίωμα της Ελλάδας που προβλέπεται από το άρθρο 3 της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσαςⁱⁱⁱ [United Nations Convention on the Law of the Sea (UNCLOS)].^iv Το 1996 ακολούθησε η γνωστή σε όλους μας Κρίση των Ιμίων, η οποία οδήγησε στη δημιουργία «γκρίζων ζωνών» εντός του Αιγαίου, φτάνοντας στο πιο πρόσφατο τουρκικό αφήγημα περί «Γαλάζιας Πατρίδας» (Mavi Vatan) και την υπογραφή στις 27 Νοεμβρίου 2019 του παράνομου Μνημονίου Κατανόησης^v μεταξύ της Τουρκίας και της Κυβέρνησης Εθνικής Συμφιλίωσης [Government of National Accord (GNA)] της Λιβύης για την οριοθέτηση της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ).

Εικόνες 1: Οι τουρκικές παραβιάσεις του ΕΕΧ για το έτος 2022

(Πηγή: Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας)

Όλα τα παραπάνω έρχονται να προστεθούν στις καθημερινές παραβιάσεις του ελληνικού Εθνικού Εναέριου Χώρου^vi (ΕΕΧ) από αεροσκάφη της τουρκικής Πολεμικής Αεροπορίας (ΠΑ)^vii (Εικόνα 1) καθώς και των ελληνικών Εθνικών Χωρικών Υδάτων (ΕΧΥ) από πλοία του τουρκικού Πολεμικού Ναυτικού (ΠΝ) και της Ακτοφυλακής (Εικόνα 2).^viii Η Τουρκία έχει επίσης ξεκινήσει μία εκστρατεία παραπληροφόρησης όσον αφορά τη Συνθήκη της Λωζάνης και την αποστρατιωτικοποίηση των νησιών του Αιγαίου, αμφισβητώντας ακόμα και την Ελληνική κυριαρχία επί αυτών, προβαίνοντας μάλιστα – δια στόματος του Προέδρου αυτής – σε δηλώσεις του τύπου «Μπορεί να έρθουμε ξαφνικά ένα βράδυ»,^ix οι οποίες όσο γελοίες και αν φαίνονται και όσο καλά προετοιμασμένοι αμυντικά και αν είμαστε ως κράτος, δεν παύουν να αποτελούν χείριστες προσβολές, ειδικά όταν εκστομίζονται από τον Πρόεδρο ενός κράτους. Ποιος είναι επομένως ο απώτερος στόχος της γείτονας χώρας μας; Τι επιδιώκει να πετύχει με αυτές της τις ενέργειες και δηλώσεις;

Εικόνα 2: Οι τουρκικές παραβιάσεις των ΕΧΥ για το έτος 2022

(Πηγή: Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας)

Η απάντηση στο εν λόγω ερώτημα έχει δύο επιμέρους συνιστώσες, μία «εσωτερική» και μία «εξωτερική». Ως προς την πρώτη συνιστώσα, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι κάθε τουρκική ενέργεια ή δήλωση έχει ως πρωταρχικό στόχο τους ίδιους τους Τούρκους πολίτες. Ο λόγος είναι πως η Τουρκία βρίσκεται σε μια εξαιρετικά δύσκολη οικονομική κατάσταση, η οποία έχει ως αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος των πολιτών να τρέφει έντονη δυσαρέσκεια προς το πρόσωπο του Τούρκου Προέδρου, γεγονός που αναμένεται να έχει άμεσο αντίκτυπο στις επερχόμενες τουρκικές εκλογές του 2023 με αρνητικές συνέπειες για τον Recep Tayyip Erdoğan. Δεν πρέπει να ξεχνάμε επίσης την απόπειρα πραξικοπήματος που σημειώθηκε εναντίον του τον Ιούλιο του 2016, ένα γεγονός που επηρέασε ριζικά τη μετέπειτα στάση του στο εσωτερικό της Τουρκίας οδηγώντας σε μεταρρυθμίσεις που στόχο είχαν την εξάλειψη κάθε μορφής απειλής και την αποφυγή παρόμοιων περιστατικών. Η δημιουργία επομένως έντασης με τη χώρα μας στρέφει την προσοχή των πολιτών της Τουρκίας μακριά από τα καθημερινά τους προβλήματα, προς όφελος του Προέδρου αυτής.

Ένας ακόμα παράγοντας που επηρεάζει την εσωτερική λειτουργία της Τουρκικής «Δημοκρατίας» είναι το γεγονός ότι σύμφωνα με το άρθρο 78 (Εικόνες 3 & 4) του Συντάγματος της Τουρκίας – το οποίο τροποποιήθηκε με το Νόμο 6771 που δημοσιεύτηκε στις 16 Απριλίου 2017 – προβλέπεται ότι «Αν η διενέργεια νέων εκλογών κριθεί αδύνατη λόγω πολέμου, η Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Τουρκίας μπορεί να αποφασίσει την αναβολή των εκλογών για ένα χρόνο. Εάν οι λόγοι δεν εκλείψουν, η αναβολή μπορεί να επαναληφθεί σύμφωνα με τη σχετική διαδικασία».^x Μία ενδεχόμενη πολεμική σύρραξη επομένως με κάποια γείτονα χώρα – στην περίπτωσή μας την Ελλάδα – δικαιολογεί την αναβολή των τουρκικών εκλογών του 2023 για ένα χρόνο ή και περισσότερο, αποτελώντας μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για τον Τούρκο Πρόεδρο (κάποιοι θα έλεγαν βούτυρο στο ψωμί του) προκειμένου να παρατείνει τη θητεία του χωρίς τη διεξαγωγή εκλογών, εφόσον δεν έχει εξασφαλίσει την επανεκλογή του.

Εικόνες 3 & 4: Το Σύνταγμα της Τουρκίας και το επίμαχο άρθρο 78

(Πηγή: Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Τουρκίας)

Αξίζει επίσης να σημειώσουμε ότι το άρθρο 119 του Συντάγματος (και αυτό τροποποιημένο στις 16 Απριλίου 2017) προβλέπει ότι σε περίπτωση πολέμου ή μείζονων εσωτερικών προβλημάτων «[…] ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας μπορεί να κηρύξει κατάσταση έκτακτης ανάγκης σε μια περιφέρεια ή πανεθνικά για περίοδο που δεν υπερβαίνει τους έξι μήνες. […] Η Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Τουρκίας μπορεί να παρατείνει την περίοδο μέχρι τέσσερις μήνες κάθε φορά κατόπιν αιτήματος του Προέδρου της Δημοκρατίας. Σε περίπτωση πολέμου, το τετράμηνο όριο δεν ισχύει».^xi Η δυνατότητα αυτή που δίνεται στον Πρόεδρο έχει μεγάλη σημασία επειδή σύμφωνα με το ίδιο άρθρο όσο ισχύει η περίοδος έκτακτης ανάγκης ο Τούρκος Πρόεδρος μπορεί να εκδίδει Προεδρικά Διατάγματα για τον περιορισμό των θεμελιωδών και ελευθεριών των πολιτών «[…] παρά τους περιορισμούς που τίθενται στη δεύτερη πρόταση της δέκατης έβδομης παραγράφου του άρθρου 104»,^xii η οποία καθορίζει ότι «Τα θεμελιώδη δικαιώματα, ατομικά δικαιώματα και υποχρεώσεις […] και τα πολιτικά δικαιώματα και υποχρεώσεις […] δεν ρυθμίζονται με προεδρικό διάταγμα»,^xiii επιτρέποντάς του τον «έλεγχο» των αντιφρονούντων, κάτι που έκανε πράξη μετά την απόπειρα Πραξικοπήματος το 2016.

Ως προς τη δεύτερη συνιστώσα την «εξωτερική», η επιθετική τουρκική ρητορική εξυπηρετεί δύο μεγάλους σκοπούς. Ο πρώτος από αυτούς είναι ότι η Τουρκία επιχειρεί διακαώς να αποδείξει ότι δεν είναι «ο κακός της υπόθεσης» και πως η εικόνα που έχει σχηματιστεί εις βάρος της οφείλεται στην «κακή» Ελλάδα… Η στάση αυτή μπορεί να γίνει αντιληπτή αν αναλογιστεί κανείς την περιθωριοποίηση της Τουρκίας στον «Δυτικό κόσμο» το τελευταίο χρονικό διάστημα. Καταρχάς η Ευρώπη από τη μία της έχει «κλείσει την πόρτα της ένταξης στην ΕΕ» ήδη από το 2019, στην οποία ο Τούρκος Πρόεδρος είχε στηρίξει σε μεγάλο βαθμό την Εξωτερική και (κυρίως) Εσωτερική του Πολιτική. Μόλις πρόσφατα είδε και τις ΗΠΑ να της «γυρίζουν την πλάτη» αρνούμενες να την προμηθεύσουν με τα πολυπόθητα F-16. Επιπλέον η Τουρκία παρακολουθεί αμέτοχη την Ελλάδα σε συνδυασμό με την Κύπρο να προχωρούν σε τριμερή σχήματα στρατηγικής σημασίας με το Ισραήλ και την Αίγυπτο, με την επίσημη στήριξη τόσο των ΗΠΑ όσο και της ΕΕ, γεγονός που αυξάνει ακόμα περισσότερο τη δυσαρέσκειά της.

Ο δεύτερος σκοπός που σχετίζεται με την εξωτερική συνιστώσα, αφορά στις θαλάσσιες ζώνες και τις διαπραγματεύσεις στις οποίες αναγκαστικά θα πρέπει να υπεισέλθει προκειμένου να προσχωρήσει σε μία συμφωνία για την οριοθέτηση αυτών με την Ελλάδα. Η Τουρκία δηλαδή επιδιώκει συστηματικά τη δημιουργία θερμού επεισοδίου, είτε στον Έβρο είτε σε κάποιο από τα νησιά του Αιγαίου, με απώτερο σκοπό να φέρει τη χώρα μας προ τετελεσμένων γεγονότων ώστε να μπορέσει να «κάτσει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων» κρατώντας στα χέρια της όσο το δυνατόν περισσότερα διπλωματικά χαρτιά. Με τον τρόπο αυτό θα μπορέσει να ασκήσει πίεση (εκβιάσει) στην Ελλάδα προκειμένου να επιτύχει ευνοϊκότερους όρους κατά τη χάραξη των ορίων των θαλάσσιων ζωνών, αυτό που στα τούρκικα μάτια φαντάζει ως «δίκαιη λύση». Εξάλλου, όπως έχουν δηλώσει επανειλημμένως ουκ ολίγοι Αξιωματούχοι καμία ενέργεια στην Ανατολική Μεσόγειο δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή από τις τουρκικές Αρχές αν δεν περιλαμβάνει ανάμεσα στα εμπλεκόμενα μέρη και την Τουρκία!

Εικόνα 5: Τα κύρια σημεία της Συμφωνίας ΕΕ-Τουρκίας της 18ης Μαρτίου 2016

(Πηγή: https://ecfr.eu/publication/deals_without_borders_europes_foreign_policy_on_migration6054/)

Όσον αφορά τις μεταναστευτικές ροές, οι οποίες απασχολούν έντονα τη χώρα μας μετά το 2015 – έτος κατά οποίο σημειώθηκε μία άνευ προηγουμένου αύξησή τους σε σημείο ώστε να γίνεται λόγος σε διεθνές επίπεδο για Μεταναστευτική Κρίση – οφείλουμε να τονίσουμε ότι η Τουρκία εργαλειοποίησε το μεταναστευτικό ζήτημα από την πρώτη κιόλας στιγμή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της εργαλειοποίησης ήταν η Κοινή Δήλωση ΕΕ-Τουρκίας που δημοσιεύτηκε στις 18 Μαρτίου 2016 (Εικόνα 5), σύμφωνα με την οποία η Τουρκία κατάφερε την αρχική εκταμίευση 3.000.000.000 € (και άλλων τόσων σε δεύτερο χρόνο μέχρι το 2018) για τη διευκόλυνση των προσφύγων στην Τουρκία, την αναβάθμιση της τελωνειακής ένωσης ΕΕ-Τουρκίας και την «αναζωογόνηση» της ενταξιακής διαδικασίας με το άνοιγμα ενός ακόμα ενταξιακού Κεφαλαίου.^xiv Η Τουρκία ωστόσο αφενός απέφυγε να λογοδοτήσει ως όφειλε στην ΕΕ ως προς τη διάθεση των εν λόγω κονδυλίων,^xv με αποτέλεσμα να υπάρχουν υπόνοιες για τη χρήση τους προς επίτευξη άλλων σκοπών και αφετέρου δεν τήρησε τις υποχρεώσεις της με αποτέλεσμα οι ροές να επανέλθουν σταδιακά στα αρχικά (αν όχι υψηλότερα) επίπεδα με αποτέλεσμα εκτός από την Ελλάδα να αντιμετωπίζει πρόβλημα και η Βουλγαρία, η οποία στις 23 Σεπτεμβρίου 2022 κήρυξε κατάσταση μερικής έκτακτης ανάγκης στην περιοχή των συνόρων της με την Τουρκία.^xvi

Η διεθνοποίηση της επιθετικής στάσης της Τουρκίας απέναντι στη χώρα μας αλλά και των υπόλοιπων κρατών της Ανατολικής Μεσογείου, η οποία εκδηλώνεται όχι μόνο σε λεκτικό επίπεδο αλλά και σε επίπεδο Εξωτερικής Πολιτικής, έκανε τους πάντες να αντιληφθούν ότι η Τουρκία αποτελεί αποσταθεροποιητικό παράγοντα για την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειώσουμε ότι η τακτική της διεθνοποίησης που ακολουθεί η χώρα μας αποτελεί μέρος του Στρατηγικού Σχεδίου του Υπουργείου Εξωτερικών για την περίοδο 2022-2025.^xvii Για την ακρίβεια αποτελεί τον 2^ο στόχο (1.2) «Αντιμετώπιση με διπλωματικά μέσα της τουρκικής παραβατικής και προκλητικής συμπεριφοράς, όπως η παραβίαση της κυριαρχίας και των κυριαρχικών δικαιωμάτων, το casus belli και η σύναψη παράνομων συμφωνιών που δεν εδράζονται στο Διεθνές Δίκαιο» του 1^ου Στρατηγικού Άξονα (Εικόνα 6).

Εικόνα 6: Οι 5 Στρατηγικοί Άξονες του Στρατηγικού Σχεδίου για την περίοδο 2022-2025

(Πηγή: Υπουργείο Εξωτερικών)

Η Τουρκία βέβαια με τις ενέργειές της φροντίζει από μόνη της να δυσφημίζει τον εαυτό της επιβεβαιώνοντας τις ελληνικές ενέργειες, με πιο πρόσφατο παράδειγμα την αρχική άσκηση «veto» (αρνησικυρία) στην ένταξη της Φινλανδίας και Σουηδίας στο ΝΑΤΟ, δείχνοντας με τον καλύτερο τρόπο ότι δεν διστάζει καθόλου να υπονομεύσει τη συλλογική ασφάλεια των μελών του Βορειοατλαντικού Συμφώνου προκειμένου να προωθήσει την προσωπική της «ατζέντα». Το γεγονός αυτό οφείλεται εν μέρει και στο φοβικό σύνδρομο που διακατέχει τόσο τους απλούς Τούρκους πολίτες όσο και τους Αξιωματούχους, οι οποίοι βλέπουν την Ελλάδα ως εχθρό της Τουρκίας, αντίληψη που συντηρείται επιμελώς τόσο από το εκπαιδευτικό σύστημα όσο και από τα τουρκικά μέσα μαζικής ενημέρωσης. Αυτός ήταν και ο λόγος που ο Έλληνας Πρωθυπουργός στην 77^η Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών απηύθυνε μήνυμα προς τον τουρκικό λαό λέγοντας χαρακτηριστικά ότι η χώρα μας δεν απειλεί την Τουρκία και πως δεν είμαστε εχθρός τους.^xviii

Ποια μέσα όμως διαθέτει χώρα μας και σε ποιες ενέργειες πρέπει να προβεί ώστε να αντιμετωπίσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την επιθετική Εξωτερική Πολιτική της Τουρκίας; Ως γνωστόν λόγω της συμμετοχής και των δύο κρατών στο ΝΑΤΟ, ο εν λόγω Οργανισμός αποφεύγει να πάρει θέσει όσον αφορά τις ελληνοτουρκικές διαφορές, επομένως η Ελλάδα δεν μπορεί να ελπίζει σε βοήθεια από τους νατοϊκούς σύμμαχούς της. Διαθέτει ωστόσο άλλους «αμυντικούς μηχανισμούς», όπως η Ρήτρα Αμοιβαίας Άμυνας^xix (Mutual defence clause) μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ και η Ρήτρα Αμυντικής Συνδρομής που θεσπίστηκε με την υπογραφή της Στρατηγικής Εταιρικής Σχέσης για τη Συνεργασία στην Άμυνα και την Ασφάλεια με τη Γαλλία στις 28 Σεπτεμβρίου 2021.^xx Ένας ακόμα θεσμός – αν και απαιτούνται ακόμα αρκετές μεταρρυθμίσεις για την αποτελεσματική λειτουργία του – που μπορεί να συμβάλλει προς αυτήν την κατεύθυνση είναι το νεοσύστατο Κυβερνητικό Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας^xxi (ΚΥ.Σ.Ε.Α.) το οποίο εκτός από τη λήψη κρίσιμων αποφάσεων όσον αφορά τα μείζονα εθνικά ζητήματα είναι υπεύθυνο και για την εκπόνηση της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας της χώρας μας, η οποία καθορίζει το πλαίσιο εντός του οποίου πρέπει να δράσουν όλοι οι κρατικοί φορείς.^xxii

Μία τέλος ενέργεια – η οποία έχει εξαγγελθεί πρόσφατα από την Κυβέρνηση – στενά συνδεδεμένη με το ΚΥ.Σ.Ε.Α. η οποία μπορεί να συμβάλλει με πολλαπλούς τρόπους στην αντιμετώπιση της τουρκικής επιθετικότητας είναι ο εκσυγχρονισμός και η αναδιάρθρωση της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (ΕΥΠ). Χωρίς την παροχή έγκυρων και έγκαιρων πληροφοριών στους κρατικούς φορείς ο οποιοσδήποτε σχεδιασμός καθίσταται ουτοπικός και κάθε διαχείριση κρίσης εξαιρετικά δυσχερής – αν όχι αδύνατη – με αποτέλεσμα την ταχεία κλιμάκωσή της και την διακινδύνευση των εθνικών μας συμφερόντων. Όσον αφορά τη διαδικασία λήψης απόφασης σε στρατηγικό επίπεδο, η συμμετοχή του Διοικητή της ΕΥΠ στο νέο ΚΥ.Σ.Ε.Α., θα συνέβαλε τα μέγιστα στην επί τόπου αξιοποίηση των διαθέσιμων πληροφοριών και τη μείωση του χρόνου λήψης απόφασης, ενός από τους πιο κρίσιμους παράγοντες κατά τη διαδικασία επίλυσης οποιουδήποτε ζητήματος.

Ολοκληρώνοντας την ανάλυσή μας, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι αυτό που πρέπει να πράξουμε ως χώρα είναι να παρακολουθούμε στενά τις ενέργειες Τουρκίας, τόσο σε πολιτικό-διπλωματικό όσο και σε στρατιωτικό επίπεδο, να επεξεργαζόμαστε πιθανά μελλοντικά σενάρια όσον αφορά τον τουρκικό τρόπο ενέργειας και να σχεδιάζουμε πιθανούς τρόπους αντιμετώπισής τους από τους αντίστοιχους κρατικούς φορείς (Υπουργείο Εξωτερικών, Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, κλπ.). Αν θέλουμε να υπερασπιστούμε τα εθνικά μας συμφέροντα με τον βέλτιστο δυνατό τρόπο, πρέπει να έχουμε προετοιμαστεί κατάλληλα για κάθε ενδεχόμενη Τουρκική ενέργεια. Τότε και μόνο τότε, θα μπορέσουμε -εφαρμόζοντας το καταλληλότερο μέσο- να αντιδράσουμε έγκαιρα, συντονισμένα και αποτελεσματικά. Γιατί όπως είπε και ο αρχαίος ιστορικός και φιλόσοφος Πλούταρχος (50-120 μ.Χ. ):

«Μηδέν της τύχης, αλλά πάντα της ευβουλίας και της προνοίας»^xxiii