Δημήτριος Γεωργαντάς Υποναύαρχος (Ο)  ΠΝ ε.α.

Ιωάννα – Θεοδοσία Γεωργαντά

Αντί Εισαγωγής

«Υπήρχε των τότε Αθηναίων αρετή τε ουδενός ύστερος και κράτιστος ενθυμηθήναι γενόμενος και α αν γνοίη ειπείν»    Θουκυδίδης

Περί τον 5^o και 4^ο αιώνα π.Χ. εμφανίζονται στην πολιτική σκηνή της κλασικής Αθήνας οι ρήτορες. Ήταν άτομα που χάρη στη ρητορική τους δεινότητα αγόρευαν συνεχώς στην Εκκλησία του Δήμου, εισηγούνταν προτάσεις και ασκούσαν επιρροή  στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, με τη συνεχή παρουσία τους στα κοινά. Ήταν πολιτικοί ηγέτες, όπως ο Αντιφών. Ήταν ο αρχαιότερος των δέκα ρητόρων του Αττικού κανόνα και διαπνέονταν από τα ολιγαρχικά ιδεώδη, γεγονός που περιόρισε την πολιτική του δράση για πολλά χρόνια στη δημοκρατική Αθήνα. Περί το 411 π.Χ. ήταν ο ιθύνων νους των αδιάλλακτων ολιγαρχικών που κατέλαβαν την εξουσία στην Αθήνα. Το 410 π.Χ. με την πτώση των ολιγαρχικών τιμωρήθηκε, το 409 π.Χ., με θάνατο για τις θέσεις του, σε ηλικία εβδομήντα ένα ετών.

Ο Βίος και οι Δράσεις του

«Πιστεύω ότι εσείς δεν πρέπει να οργίζεσθε στο άκουσμα της λέξης «Τετρακόσιοι», αλλά με τα έργα μερικών» Λυσίας (459-380 π.Χ.)

Ο Αντιφών[1] (480-409 π.Χ.) υπήρξε γιος του Σόφιλου από τον Ραμνούντα. Καταγόταν  από παλιά αριστοκρατική οικογένεια, που είχε σχέση με τους Πεισιστρατίδες. Έμεινε εκτός δημόσιας ζωής, καθόσον ο δήμος δεν τον εμπιστεύονταν, εξαιτίας της ιδιαίτερης ευφυΐας του και στο ότι έδινε εξαιρετικές συμβουλές σε πολίτες που εμπλέκονταν σε δίκες ή απευθύνονταν στην Εκκλησία του Δήμου. Δεν εμφανίζονταν στο δικαστήριο ή την Εκκλησία του Δήμου. Ήταν μόνο λογογράφος και θεωρητικός διδάσκαλος της ρητορικής τέχνης. Δίδασκε τη ρητορική τέχνη έναντι χρηματικής αμοιβής.

Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, είναι ο πρωτεργάτης της σχεδίασης της ολιγαρχικής στάσης των Τετρακοσίων στην Αθήνα το 411 π.Χ. και αντίθετος του Θηραμένη. Μέχρι τότε δεν είχε αναμειχθεί στην πολιτική. Το 411 π.Χ. υπηρέτησε ως τριήραρχος, στρατηγός και πρέσβης. Ένα χρόνο αργότερα, το 410 π.Χ., το ολιγαρχικό καθεστώς έπεσε και οι ηγέτες του κατέφυγαν στη Σπάρτη. Ο Αντιφών έμεινε στην Αθήνα. Παρόλο, που ο λόγος που εκφώνησε[2], θεωρήθηκε ως ο καλύτερος λόγος υπεράσπισης, δικάστηκε και καταδικάστηκε για προδοσία, σε θάνατο με κώνειο. Δημοσιεύτηκε η περιουσία του και τιμωρήθηκε, αυτός και το γένος του με την ποινή της ατιμίας.  Η γενναία στάση του εξαίρεται ιδιαίτερα από τον Θουκυδίδη[3].

Η δράση του Αντιφώντα ως πολιτικού προσώπου, σοφιστή, ρήτορα και λογογράφου ήταν σημαντική και ιδιαίτερα η ενασχόλησή του με την δικανική ρητορεία. Ήταν ο πρώτος γνωστός επαγγελματίας συγγραφέας λόγων (λογογράφος)[4]. Πρώτος αυτός, καθιέρωσε την πρακτική της καταγραφής των έργων του που του είχαν ανατεθεί. Πίστευε ότι ο έντεχνος ρητορικός λόγος, πέραν της πρόσκαιρης συμβολής του στην εξέλιξη μιας δίκης, μπορεί να αποβεί ένα σημαντικό λογοτεχνικό έργο. Οι συμβουλές του γίνονταν ιδιαίτερα σε άτομα με παρόμοιες πολιτικές πεποιθήσεις και πιθανότατα ανήκε σε μία από τις ολιγαρχικές ομάδες, που τα μέλη τους δέχονταν τακτικά τις κατηγορίες των υποστηρικτών της δημοκρατικής παράταξης. Στο λόγο του «Περί του Χορευτού», ο ομιλητής του επιτίθεται εναντίον της διαφθοράς των δημοκρατικών λειτουργών. Ασχολήθηκε και με την καταπιεστική μεταχείριση των συμμάχων της Αθήνας από την δημοκρατία, όπως εμφαίνεται στο λόγο του «Περί του Ηρώδου φόνου» και στους λόγους του για τους Λίνδιους και τους Σαμοθράκες[5], όσον αφορά τις εισφορές τους στην Αθηναϊκή Συμμαχία.

Αναφέρεται ότι περί το 424 π.Χ. εξορίστηκε. Εξαιτίας της πολιτικής του τοποθέτησης και του επαγγέλματός του, διακωμωδήθηκε από τον κωμικό ποιητή Πλάτωνα (τέλη του 5^ου αιώνα-αρχές του 4^ου π.Χ. αιώνα) το 421 π.Χ. ως «πεινασμένος για χρήματα»[6]. Ήταν γνωστός και για την καλοζωία του. Ο Αριστοφάνης στο έργο του «Σφήκες» το 422 π.Χ., χρησιμοποιεί την έκφραση «πεινασμένος σαν τον Αντιφώντα». Απέκτησε σημαντική φήμη ως λογογράφος ιδιαίτερα στα τέλη της δεκαετίας του 420 π.Χ. Οι «Τετραλογίες» του (για φανταστικές ιστορίες), μία σειρά λόγων – υποδειγμάτων, που περιέχουν επιχειρήματα  υπέρ και κατά των δύο πλευρών, σε τρεις διαφορετικούς τύπους περιπτώσεων ανθρωποκτονιών, τοποθετούνται πριν το 420 π.Χ.

Η δεκαετία του 420 π.Χ. ήταν η εποχή κατά την οποία οι νέοι Αθηναίοι αριστοκράτες στρέφονταν για την πολιτική και την οικονομική τους εκπαίδευση στους σοφιστές, οι οποίοι σατιρίζονταν χαρακτηριστικά από τον Αριστοφάνη, στο έργο του «Νεφέλες» του 423 π.Χ. Το 427 π.Χ., η Εκκλησία του Δήμου είχε εντυπωσιαστεί από την ρητορική του Γοργία (483-375 π.Χ.). Είναι πασιφανές ότι ο Αντιφών επηρεάστηκε από το πνευματικό κλίμα της εποχής, καθώς επίσης και από τις τεχνικές ρητορικής, που εισήγαγαν στην Αθήνα ο Γοργίας, ο Πρωταγόρας (481-411 π.Χ.) και οι άλλοι μεγάλοι σοφιστές. Σώζονται μόνο δεκαπέντε έργα του (πολύ μικρά τμήματα) και αναφέρονται σε δίκες που εκδικάζουν υποθέσεις φόνου[7].

Θεωρείται ειδικός στο ποινικό δίκαιο της κλασικής Αθήνας. Κάθε «Τετραλογία» του περιλαμβάνει τον λόγο του κατηγόρου, την απολογία του κατηγορούμενου, τη δευτερολογία του κατηγόρου και την δευτερολογία του κατηγορούμενου. Οι ιστορικοί πιστεύουν ότι οι «Τετραλογίες» του δεν ήταν γραμμένες για πραγματικές δίκες, αλλά για να χρησιμοποιηθούν ως υποδείγματα της ρητορικής τέχνης. Πέρα από τις «Τετραλογίες», το «Περί του Ηρώδου φόνου», το «Περί του Χορευτού» (412 π.Χ.), το «Φαρμακείας κατά της Μητρυιάς» (430 π.Χ.), του αποδίδεται ένα εγχειρίδιο ρητορικής τέχνης, καθώς και μία συλλογή προοιμίων και επιλόγων. Ανέπτυσσε ο ίδιος το ταλέντο του, αλλά και δίδασκε, χωρίς να είναι γνωστό το πλαίσιο, αν ήταν σε μορφή επίσημης εκπαίδευσης σε σχολείο ή προπονούσε άτυπα κάποιους μαθητές. Στους μαθητές του συγκαταλέγεται ο Θουκυδίδης (460-399 π.Χ.), ο σημαντικός ιστορικός της αρχαιότητας.

Το Λογοτεχνικό Ύφος του

«Ισχυρίστηκε όμως ότι δεν του έδινε το δηλητήριο για να τον σκοτώσει, αλλά σαν ερωτικό φίλτρο.»  Αντιφών

Το είδος του ύφους του είναι αντιθετικό. Η αντιθετική διάταξη των λόγων του παραπέμπουν στους Δισσούς λόγους του Πρωταγόρα, που δημιούργησαν επανάσταση στη δικανική ρητορική. Η επιχειρηματολογία των «Τετραλογιών», η μετάβαση από τη θέση στην αντίθεσή της, με αντίθετη σημασία των ίδιων περιστατικών, χρησιμοποιείται ως υπόδειγμα δικανικών λόγων και σχετίζονται με τη σοφιστική διδασκαλία της εποχής. Ο μικρότερος λόγος μπορούσε να γίνει σημαντικός και να εξουδετερώσει το αντίπαλο επιχείρημα. Επίσης, στους λόγους του συναντώνται τα στοιχεία της «αιδούς» και της «δίκης», που αναφέρονται στη βασική διδασκαλία του Πρωταγόρα.

Ο Αντιφών θεωρείται σημαντική κλασική φιλολογική φυσιογνωμία και τα έργα του συμπεριλαμβάνονται στα πιο πρώιμα παραδείγματα Αττικού πεζού λόγου. Έγραψε σε «αυστηρό» ύφος, με κύριο γνώμονα την ακραία μεγαλοπρέπεια, όπως έγραψε και ο Θουκυδίδης. Αξιοπρόσεκτη είναι η βαρύτητα που δημιουργούν οι αιχμηρές λέξεις, αλλά και οι φράσεις του. Το λεξιλόγιο του είναι συχνά ασυνήθιστο ή ποιητικό. Οι προτάσεις του είναι ταξινομημένες κατά περιόδους, που αποτελούνται μερικές φορές από μακροσκελείς ισοζυγισμένες προτάσεις, αλλά συχνά από μικρότερες, με εκτεταμένη χρήση της αντίθεσης ή του παραλληλισμού σε δύο σκέλη. Είναι συχνή η χρήση των αφηρημένων εκφράσεων, ειδικότερα σε ρηματικές περιφράσεις, όπως η σύζευξη ουσιαστικού με βοηθητικό ρήμα, όπως «κάνω ένα (θαλασσινό) ταξίδι», αντί «ταξιδεύω».

Πέραν της αγάπης του για αντίθεση, είχε μία αίσθηση δομής – περιεχομένου των κοινών τόπων, δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στο πάθος, παρά στο ήθος, το πιθανολογικό επιχείρημα και την χρησιμοποίηση ιδεών από σοφιστές και πατριωτικές παραδόσεις της Αθήνας. Στους λόγους του έχουμε περίπλοκο είδος γραφής, σύνταξης, αγάπης και περιφράσεις και άφθονη χρήση μετοχών, που μοιάζουν με τον Θουκυδίδη, του οποίου υπήρξε δάσκαλος.

Το ύφος του έχει την επιρροή του Γοργία. Οι προτάσεις του είναι συμμετρικές και συχνά αναφέρει γνωμικά. Η τεχνική του εναρμονίζει τον δικανικό λόγο στον πολιτικό, που σκοπό έχει να πείσει με τα επιχειρήματά του.

Γράφει Αττικό πεζό λόγο, χρησιμοποιώντας παραστατικά Ιωνισμούς. Μεταχειρίζεται αφηρημένες προσωποποιήσεις, όπως «ατυχία». Επίσης, κάνει χρήση ουσιαστικών που αναφέρονται στο ότι κάποιος κάνει μία πράξη, όπως «επιτιμητής». Εκμεταλλεύεται σύνθετες λέξεις, κυρίως ρήματα και μερικές φορές οι λέξεις που κατασκευάζει με τους συνδυασμούς είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακές, όπως «συνεξαμαρτανείν» ή «συνεξένωσεν». Κάποιες λέξεις του δίνουν έμφαση, όπως «υπαπέστη». Μερικά ουσιαστικά του, φαίνονται ίδια με απλό ρήμα, όπως «εξεργάσασθαι». Τέλος, δημιουργεί λέξεις με προθέματα που δεν είναι προσθετικά, όπως «κακοπάθειαν» και «χωροφιλείν».

Τα Δικανικά Έργα του

«Εκείνοι που όφειλαν να γίνουν εκδικητές του νεκρού και βοηθοί δικοί μου, αυτοί έχουν γίνει φονιάδες του νεκρού και αντίδικοι δικοί μου.»  Αντιφών

Το διασωθέν corpus των έργων του Αντιφώντα αποτελείται αποκλειστικά από δικανικούς λόγους. Εκτός από τις «Τετραλογίες», που ήταν λόγοι – υποδείγματα, μόνο τρεις δικανικοί λόγοι και μερικά αποσπάσματα σώζονται από μία συλλογή που υπήρχε την εποχή του Αυγούστου και η οποία περιείχε εξήντα (αυθεντικούς) λόγους. Θέμα των τριών λόγων του είναι περιπτώσεις ανθρωποκτονίας και οι οποίοι επιλέγηκαν ως αντιπροσωπευτικοί του πεδίου όπου διακρίνονταν ο Αντιφών. Παρόλα αυτά, υπήρξε όμως ένας από τους φημισμένους λόγους του εκφωνήθηκε σε υπόθεση που σχετίζονταν με παγόνια. Η χρονολόγηση των έργων του κατά προσέγγιση θεωρείται η περίοδος 430 μέχρι το 413 π.Χ.

Από τους λόγους του, ο πρώτος «Φαρμακείας κατά της Μητρυιάς», εκφωνήθηκε από τον γιο κάποιου κατά της μητριάς του, την οποία κατηγορεί για «φαρμακεία»[8]. Ο πατέρας του απεβίωσε πίνοντας κρασί που του έδωσε η μητριά του και περιείχε δηλητήριο. Ο δεύτερος λόγος του «Περί του Ηρώδου φόνου», που λαμβάνει τη μορφή απολογίας, θεωρείται ο καλύτερος λόγος του. Κάποιος Ευξίθεος κατηγορείται ότι σκότωσε τον κληρούχο Ηρώδη, κατά το ταξίδι του από την Μυτιλήνη στην Αίνο. Ο λόγος αυτός απαγγέλθηκε, μετά την κατάληψη της Μυτιλήνης το 427 π.Χ., δηλαδή προτού κλονιστεί η ναυτική δύναμη των Αθηναίων. Ο τρίτος λόγος του «Περί του Χορευτού», αποτελεί επίσης απολογία. Κάποιος χορηγός κατηγορείται για τον θάνατο παιδιού, μέλος του χορού. Και οι τρεις ανωτέρω λόγοι αποτελούν τα καλύτερα πνευματικά μνημεία της ελληνικής πεζογραφίας.

Το διακριτό σχήμα των λόγων του Αντιφώντα δείχνει ότι την εποχή του διαμορφώθηκαν οι βασικές αρχές διάκρισης των λόγων σε μέρη. Πιθανότατα και ο ίδιος ο Αντιφών βοήθησε σε αυτή τη διαμόρφωση. Ο Αντιφών χαρακτηρίζεται ακριβής στην έκφραση και στη δομή του λόγου του. Στους λόγους του υπάρχει το προοίμιο, η διήγησης, η έκθεση των επιχειρημάτων του και ο επίλογος. Χαρακτηριστικά των λόγων του είναι η παράκληση προς τους δικαστές και η ανακεφαλαίωση των επιχειρημάτων του. Κάθε λόγος του αρχίζει με ένα πρόλογο, προοίμιο. Ήταν μία ενότητα με γενικές αφετηριακές παρατηρήσεις, που κατασκευάζονταν με στόχο να επιτύχουν την εύνοια του δικαστηρίου. Τα προοίμιά του είναι μακροσκελή σε σχέση με την συνολική έκταση των λόγων του και την πρακτική που ακολουθούνταν. Η φροντίδα που είχε για τους προλόγους του, δείχνει πόσο σημαντική θεωρούσε την πρώτη εντύπωση που σχημάτιζε το ακροατήριο για τον πελάτη του. Ο Αντιφών συνεχίζει με μία προκατασκευή, όπου οι ομιλητές του επιτίθενται στη συμπεριφορά και τα κίνητρα των αντιπάλων τους.

Μετέπειτα, επικρατεί στους ρήτορες η τάση να θεωρούν περιττή αυτή την ενότητα και να συγκεντρώνουν τις επιθέσεις τους σε διαφορετικά σημεία των λόγων τους. Αντίθετα, ο Αντιφών τη χρησιμοποιεί για να διατηρήσει τη συμπάθεια του δικαστηρίου για τον πελάτη του. Η ενότητα αυτή είναι σημαντική στο λόγο του «Περί του Ηρώδου φόνου», όπου ο κατηγορούμενος υποστηρίζει ότι γίνεται χρήση εσφαλμένης νομικής διαδικασίας στην εκδίκαση της υπόθεσής του. Αυτόν τον τύπο επιχειρήματος τον χρησιμοποιούσαν οι ρήτορες σε μεταγενέστερα εγχειρίδια, αλλά η μακροσκελής χρήση του από τον Αντιφώντα σε ξεχωριστή ενότητα του λόγου είναι εξαίρεση. Ακολουθεί η αφήγηση των γεγονότων που προκάλεσαν την δίκη.

Στους λόγους του «Περί του Ηρώδου φόνου» και «Περί του Χορευτού», η ενότητα του προλόγου – προοιμίου είναι μικρή, με επιπλέον λεπτομέρειες για αποδεικτικά στοιχεία. Το γεγονός αυτό δεν ισχύει για τον λόγο του «Φαρμακείας κατά της Μητρυιάς», όπου ο ομιλητής κατηγορεί ότι η μητριά του δηλητηρίασε τον πατέρα του, πριν μερικά χρόνια. Δεν έχει στοιχεία ή μάρτυρες που να βασίζουν την κατηγορία του, αλλά στηρίζεται σε σημαντικό βαθμό σε μία παραστατική περιγραφή των γεγονότων που οδήγησαν στον θάνατο του πατέρα του.

Την αφήγησή στο λόγο του «Φαρμακείας κατά της Μητρυιάς», ακολουθεί η επιχειρηματολογία ή αποδείξεις που διακρίνονται σε ατέχνους και εντέχνους. Στις πρώτες υπάγονται μάρτυρες, ανακρίσεις κάτω από την απειλή βασανιστηρίων και οι καταθέσεις που προέρχονται από αυτές, συμβόλαια, νόμοι και όρκοι. Στις δεύτερες υπάγεται η λογική επιχειρηματολογία και ειδικότερα η πιθανολογία (εικός). Χρησιμοποιεί μερικώς τις μαρτυρικές καταθέσεις, ιδιαίτερα στο λόγο «Περί του Ηρώδου φόνου». Ενώ, στοιχεία που προέρχονται από βασανιστήρια (βάσανος) παρουσιάζονται και στους τρεις λόγους και περισσότερο χαρακτηριστικά μία φορά στο λόγο του «Περί του Ηρώδου φόνου».

Καμία πραγματική ομολογία που δημιουργήθηκε κάτω από την πίεση βασανιστηρίων δεν χρησιμοποιεί στους λόγους του ως απόδειξη ενοχής ή αθωότητας. Στο λόγο του «Φαρμακεία κατά της Μητρυιάς», ο ομιλητής του χρησιμοποιεί ως ένα μόνο επιχείρημα για την ενοχή της κατηγορουμένης, ότι η άρνηση της υπεράσπισης να δώσει την συγκατάθεση να υποβληθούν σε βασανιστήρια οι δούλοι του σπιτιού, φανερώνει ότι δεν θέλει να λάμψει η αλήθεια. Το αντίθετο επιχείρημα παρουσιάζεται στο λόγο του «Περί του Χορευτού», ότι η άρνηση των αντιδίκων στην πρόκληση του ομιλητή να υποβληθούν σε βασανιστήρια οι δούλοι του, αποδεικνύει ότι οι αντίδικοι ξέρουν την αθωότητά του.

Τέλος, στο λόγο του «Περί του Ηρώδου φόνου», ο ομιλητής δεν δέχεται την εγκυρότητα της μαρτυρίας ενός δούλου, η οποία πάρθηκε με βασανιστήρια από τους αντιπάλους του και όπου στήριξαν την κατηγορία τους. Χρησιμοποιεί ένα επιχείρημα από πιθανολογία (εικός), καθώς και επιχειρήματα εναντίον της εγκυρότητας μιας ομολογίας κάτω από την πίεση βασανιστηρίων.

Ο Αντιφών στηρίζεται σε εντέχνους πίστεις και ειδικότερα στο εικός. Χρησιμοποιεί εξαντλητικά την μέθοδο της πιθανολογίας, προσκολλώντας σε μία ειδική πλευρά της υπόθεσης, και δεν προσπαθεί να απαντήσει για όλα τα πράγματα ή νομικής φύσης ζητήματα που προκύπτουν. Είναι το στοιχείο για το οποίο ο Αντιφών απέκτησε τη φήμη του ευφυούς. Οι λόγοι του ολοκληρώνονται με ένα επίλογο, αν και στον λόγο του «Φαρμακείας κατά της Μητρυιάς», ο επίλογος είναι μικρός, ενώ δεν έχει διασωθεί ο επίλογος του λόγου του «Περί του Χορευτού». Ο αρτιότερος από τους σωζόμενους λόγους του «Περί του Ηρώδου φόνου», περιλαμβάνει το πιο αξιοσημείωτο παράδειγμα επιλόγου, που αποτελεί ασυνήθιστα μακρύ, όπου απουσιάζει το πάθος. Εδώ ο Αντιφών μένει σε αναγνωρίσιμο πλαίσιο και προσαρμόζει έξυπνα τον τρόπο της προσέγγισής του στις ανάγκες της περίστασης.

«Στις περιπτώσεις που ο ένοχος – εγκληματίας είναι έξυπνος και έχει το χρόνο να οργανωθεί δεν είναι εύκολο να τον πιάσεις και να μάθεις – βρεις πως έγινε η υπόθεση – έγκλημα.» Αντιφών

Αντί Επιλόγου

«Εγώ σας παροτρύνω να γίνεται εκδικητές του νεκρού, του θύματος μιας αδικίας, που δεν διορθώνεται.» Αντιφών

Ο Αντιφών υπήρξε δεινός Αθηναίος πολιτικός, ρήτορας και σοφιστής της κλασικής Αθήνας. Είναι ο πρώτος που άφησε πίσω του γραπτό κείμενο ως παρακαταθήκη, σε αντίθεση με άλλους πολιτικούς ρήτορες, όπως ο Θεμιστοκλής ή ο Περικλής, που εκφωνούσαν τους λόγους τους μόνοι τους, χωρίς κείμενο γραπτό. Η γλώσσα του στους λόγους του είναι η αρχαία Αττική διάλεκτος, γεμάτη ποιητικές φράσεις και λεκτικούς τύπους, που θυμίζουν τον ιστορικό Θουκυδίδη.

Ανήκει στους ρήτορες του οποίου οι δικανικοί λόγοι παραμένουν με διαχρονική ισχύ. Σήμερα που παρατηρούνται περιστατικά ανθρωποκτονιών, μία απλή μελέτη των έργων του αποτελεί αναγκαίο για την ψυχογράφηση των εγκλημάτων. Το πέρασμα δε των αιώνων έδειξε ότι υπήρξε ευφυής και πραγματικός ρήτορας (εγκληματολόγος) που συνεχίζει να παραμένει επίκαιρος.

«Νομίζω άλλωστε ότι και οι θεοί του Κάτω Κόσμου νοιάζονται γι’  αυτούς που αδικήθηκαν (δολοφονήθηκαν).»  Αντιφών

Βιβλιογραφικές και Διαδικτυακές Αναφορές

• Αντιφών, Άπαντα. (1996). Μετάφραση Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, Αθήνα: ΚΑΚΤΟΣ.
• Γιαννοπούλου, Π. (2017). Νόμος και Ρητορική στον 5^ο Λόγο του Αντιφώντα, ΔΜΕ, Καλαμάτα: Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
• Γιούνη, Μ. (2006). Νόμος Πόλεως. Δικαιοσύνη και νομοθεσία στην αρχαία ελληνική πόλη. Οι αρχαϊκοί χρόνοι, Θεσσαλονίκη.
• Θεοδωρακόπουλος, Β. (2005). Δικανικοί Λόγοι Αττικής Ρητορικής, Αθήνα: Γρηγόρης.
• Θουκυδίδης, Ιστορίαι Η’. (1996). Μετάφραση Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, Αθήνα: ΚΑΚΤΟΣ.
• Ξενοφών. Αντιφών και Σωκράτης. Ο διάλογος από τα σωζόμενα αποσπάσματα, 12-6-2017, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.elhalflashbacks.blogspot.com, 9-4-2022.
• Edwards, Michael. (2002). Οι Αττικοί Ρήτορες, μετάφραση Δ. Σπαθάρας, Αθήνα: Καρδαμίτσα.
• Edwards, J. M. (2004). Antiphon the Revolutionary.
• Χανιώτης, Άγγελος. (2022). Δημοκρατίες στην αρχαία Ελλάδα: Γένεση και εξέλιξη, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.mathesis.cup.gr, 11-4-2022.

[1] Υπάρχουν δύο θέσεις ως προς το πρόσωπο του Αντιφώντα. Η μεν πρώτη θεωρεί ότι άλλος ήταν ο ρήτορας και άλλος ο σοφιστής, ενώ κατά άλλους ήταν το ίδιο άτομο. Το πιθανότερο είναι να ήταν πράγματι το ίδιο πρόσωπο, που διαμόρφωνε προσωπικότητα με το πέρασμα των χρόνων. Στα έργα του σοφιστή Αντιφώντα είναι τα έργα: «Περί Αληθείας», «Περί Ομονοίας», «Πολιτικός» και «Περί Κρίσεως Ονείρων».

[2] Έχουν διασωθεί κάποια αποσπάσματα από τον λόγο του αυτόν: «Περί Μεταστάσεως».

[3] Θα περίμενε κανείς λόγω της φιλαργυρίας του να έχει αγάπη για τη ζωή και να φύγει από την Αθήνα. Υπηρετώντας το πρότυπο του Σωκράτη, πριν τον ίδιο τον Σωκράτη, και λόγω της μεγάλης ηλικίας του, έμεινε, υπομένοντας τις νόμιμες διαδικασίες και άφησε στις επόμενες γενιές ένα από τα καλύτερα έργα του, χωρίς να αμαυρώσει την εικόνα του.

[4] Πολλοί από τους λόγους των ρητόρων έφταναν στο κοινό, διότι υπήρχε αγορά βιβλίων και μερικοί μάλιστα λόγοι και βιβλία τύχαιναν μεγάλης αποδοχής και κυκλοφορίας.

[5] Γεγονός που δείχνει ότι ταξίδευε συχνά.

[6] Χαρακτηρίζονταν ως φιλοχρήματος, όπως και ο Πρωταγόρας, διότι χρέωνε τις υπηρεσίες του ακριβά.

[7] Το 1907 βρέθηκαν παπυρικά αναγνώσματα από το έργο του: «Για την Επανάσταση».

[8] Η φαρμακεία αφορούσε παροχή δηλητηρίου ή άλλου φαρμάκου με τελικό σκοπό το θάνατο κάποιου. Η φαρμακεία, εξαιτίας της χρησιμοποίησης δηλητηρίου ήταν έγκλημα ύπουλο, που πάντοτε δημιουργούσε αποστροφή. Συνήθως για τέτοια εγκλήματα κατηγορούνταν γυναίκες. Τα δικαστήρια για φονικές δίκες ήταν η βουλή του Αρείου Πάγου και τα δικαστήρια στο Παλλάδιο, στο Δελφίνιο, στο Πρυτανείο και στην Φρεαττύδα.