Γράφει η Δήμητρα Ρετσινά – Φωτεινίδου, φιλόλογος- συγγραφέας

Με αφορμή την απόφαση της υπουργού Παιδείας Νίκης Κεραμέως για το κλείσιμο των Ανώτατων Εκκλησιαστικών Ακαδημιών ας κάνουμε μια αναδρομή στο ιστορικό παρελθόν της Ιερατικής Ακαδημίας Πάτμου, αναδεικνύοντας έτσι την αξία αυτού του εκπαιδευτικού θεσμού.

Το νησί της Αποκάλυψης και της Ιεράς Μονής του Ιωάννη του Θεολόγου διάλεξαν οι Έλληνες πατριώτες για να κτίσουν τον 18^ο αιώνα την Σχολή της Πάτμου με σκοπό την ανώτατη εκπαίδευση των χριστιανών που διατελούσαν υπό τον τουρκικό δεσποτισμό.

Στο Φανάρι της Κωνσταντινούπολης λειτουργούσε ήδη από το 1691 η Μεγάλη του Γένους Σχολή, το πνευματικό μεταλλείο του Ελληνισμού. Ιδρύθηκε επί πατριαρχίας Καλλίνικου Β’ με χρήματα του Μανωλάκη Καστοριανού. Πρόκειται για έναν από τους αρχηγούς του ρουφετιού (αδελφάτου) των Γουναράδων της Πόλης.

Ο άλλος σημαίνων πατριώτης και πλούσιος γουναράς ήταν ο Μανωλάκης Υψηλάντης. Με δικές του δαπάνες ανεγέρθηκε η νέα Σχολή της Πάτμου το 1729. Η παλαιά σχολή του 1713 λειτουργούσε στο χώρο του σπηλαίου της Αποκάλυψης, στο λεγόμενο Κάθισμα.

Ο νεαρός Πάτμιος Μακάριος Καλογεράς σπούδασε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή με δασκάλους τους Ιάκωβο Μάνο, Διαμαντή Ρύσιο (παππού του Αδαμάντιου Κοραή), Αντώνιο Βυζάντιο, Καλλίνικο Νάξιο. Έζησε στην Πόλη για δέκα χρόνια. Εκεί είχε στενές σχέσεις με τον Οίκο Υψηλάντη και με την οικογένεια του Μανωλάκη Υψηλάντη, κτήτορα κατόπιν της σχολής στην Πάτμο.

Ο λόγιος Μακάριος Καλογεράς έλαβε το μοναχικό σχήμα στη Μονή Ιωάννου Θεολόγου στην Πάτμο και ίδρυσε την πρώτη Σχολή του 1713 στο Κάθισμα της Ιεράς Αποκαλύψεως. Ονομαζόταν Φροντιστήριο ελληνικών μαθημάτων: (Ναυκράτιου Τσουλκανάκη, η Παιδεία στην Πάτμο, Θεσσαλονίκη 1994).

Για να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες των σπουδαστών, που συνέρρεαν από παντού, κτίστηκε παραπλησίως η δεύτερη Σχολή του 1729 με δαπάνες του Μανωλάκη Υψηλάντου «με καταλύματα ευρύχωρα για τους σπουδαστές».

Στα έξοδα ανοικοδόμησης της Σχολής συνεισέφεραν ο κυρίτζης Μιχαλάκης Κωνσταντινοπολίτης, ο Σκαρλάτος Καλλιμάχης και η συντεχνία των γουναράδων της Πόλης.

Ο Μ. Υψηλάντης κατέθεσε στο Ταμείο της Μεγάλης Εκκλησίας 10 τάλαντα ή πουγγία, δηλαδή 15.000 γρόσια, από τα οποία οι άποροι μαθητές θα είχαν οικονομική ενίσχυση.

Δυστυχώς, αυτός ο πλούσιος ευεργέτης είχε κακό τέλος. Αφού πρώτα έχασε τους δύο προσφιλείς του ανεψιούς, έμπλεξε σε πολιτικές ίντριγκες και ο Γεγέν πασάς τον συνέλαβε με σκοπό να τον εξοντώσει και να του δημεύσει την τεράστια περιουσία του (1736).

Διευθυντής της ακαδημίας Πάτμου ήταν ο Μακάριος Καλογεράς και Υποδιευθυντής ο Γεράσιμος Βυζάντιος. Οι δύο φίλοι και ιερομόναχοι ήταν ασκούμενοι στο Κάθισμα της Ιεράς Αποκαλύψεως.

Η παρεχόμενη παιδεία κράτησε επί δύο αιώνες και ήταν συστηματική με ακαδημαϊκό χαρακτήρα, στα πρότυπα της Μεγάλης του Γένους Σχολής. Οι απόφοιτοι της Πατμιάδος στελέχωσαν τα νέα σχολεία της χώρας.

Ο καλοθρεμμένος και καλοκάγαθος νεαρός Μιχαλάκης Υψηλάντης, ανεψιός του Μανωλάκη, ήρθε για σπουδές στο νησί υπό τις υποδείξεις του θείου του αλλά δεν άντεξε τις κακουχίες. Πέθανε νέος σε ένα περιβάλλον που ενδεικνυόταν για σκληραγωγημένους ασκητές.

Ο εθνομάρτυρας Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ είχε φοιτήσει στην Πατμιάδα Σχολή.

Διαπρεπείς απόφοιτοι της σχολής ήταν ο Αλέξ. Τυρναβίτης, ο Τρύφων Μετσοβίτης (δίδαξε μετά τον Ευγένιο Βούλγαρη το 1753 στην Μαρουτσαία Σχολή), ο Κύριλλος Ε’ (Οικουμενικός Πατριάρχης), ο Κυπριανός Κύπριος (Πατριάρχης Αλεξανδρείας), ο Σωφρόνιος Πτολεμαϊδος (Πατριάρχης Ιεροσολύμων και Οικουμενικός), ο Παϊσιος Καραβίας (δάσκαλος Αθηνών), ο Νεόφυτος μητροπολίτης Σμύρνης, ο Νικόλαος Κώος, ο Μανουήλ Ρωμανίτης κ.ά.

Οι φοιτητές διδάσκονταν φιλοσοφία, ρητορική και λογική μέσα από τα συγγράμματα του Θεόφιλου Κορυδαλέα επί τρείς αιώνες! Ο ιταλοθρεμμένος Κορυδαλέας είχε χειροτονηθεί μητροπολίτης Ναυπάκτου αλλά καθαιρέθηκε ως αιρετικός. Πάντως τα βιβλία του δεν τα απαγόρευε ούτε τα λογόκρινε η Εκκλησία. Δίδασκαν τη Μικρά Λογική του Κορυδαλέα σε έκδοση του Νικολάου Γλυκύ εξ Ιωαννίνων.

Δημοφιλής ήταν επίσης ο Αριστοτελισμός και κυρίως η μελέτη των 5 κατηγοριών: γένος, είδος, φθορά, ποιότητα, συμπτωματικό από το έργο «Κατηγορίαι» του Αριστοτέλη.

Το οθωμανικό κράτος εισέπραττε φόρους από τους μαθητές της Σχολής! Στις περιόδους μεγάλων ελλείψεων και επιδημικών κρίσεων ενίσχυαν το νησί ο Μ. Υψηλάντης, ο μητροπολίτης Πισιδίας Κοσμάς ο Πάτμιος (μετέπειτα Πατριάρχης Αλεξανδρείας, γνωστός και ως Κοσμάς ο Καλοκάγαθος) κ.ά.

Την εποχή της ακμής της Πατμιάδος Σχολής λειτουργούσε στην Βενετία η επίσης ανώτατη Φλαγγίνειος Σχολή (ή Ελληνομουσείο Φλαγγίνη) με κληροδότημα του Θωμά Φλαγγίνη, εξέχουσας προσωπικότητας της ελληνικής παροικίας στη Βενετία. Διαπιστώνουμε πως η εκπαίδευση στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας ήταν κύριο μέλημα τόσο των Ελλήνων ομογενών όσο και των ντόπιων λαϊκών ή κληρικών.