Γράφει η Δήμητρα Ρετσινά – Φωτεινίδου, Φιλόλογος – Συγγραφέας

Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος ή Ναζιανζηνός είναι ένας από τους μεγάλους Καππαδόκες Πατέρες της Ορθοδοξίας του 4^ου αιώνα και ένας από τους Τρεις Ιεράρχες – Προστάτες της Παιδείας.

Πολυγραφότατος συγγραφέας, ασκητής, επίσκοπος Ναζιανζού και απολογητής της Ορθοδοξίας στην Κωνσταντινούπολη, όπου με τους πύρινους λόγους του μετέστρεψε λαό και εξουσία κατά της αίρεσης του Αρείου και υπέρ του ορθόδοξου δόγματος.

Ο Γρηγόριος γεννήθηκε το 328 στην Αριανζό, κοντά στην πόλη Ναζιανζό της Καππαδοκίας. Η μητέρα του Νόννα ήταν σεμνή και ευσεβής χριστιανή και ο πατέρας του, Γρηγόριος κι αυτός, αναδείχθηκε σε επίσκοπο Ναζιανζού.

Σπούδασε στις σχολές της Καισάρειας Καππαδοκίας, Καισάρειας Παλαιστίνης και Αλεξάνδρειας Αιγύπτου, όπου γνώρισε τον αρχιεπίσκοπο Αθανάσιο και τον μέγα ασκητή Αντώνιο. Φοίτησε επίσης στην φημισμένη Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας μαζί με τον Μέγα Βασίλειο, με τον οποίο ήταν αχώριστοι φίλοι: «Τα πάντα κοινά και ψυχή μία, σε δύο σώματα», έγραψε ο Γρηγόριος στην Αυτοβιογραφία του.

Οι δύο φίλοι δημιούργησαν στην Αθήνα τον πρώτο χριστιανικό φοιτητικό σύλλογο. Εκεί ήρθαν σε γνωριμία με τον μετέπειτα αυτοκράτορα Ιουλιανό, ο οποίος επανέφερε την εθνική θρησκεία και με διάταγμα απαγόρευσε στους χριστιανούς να διδάσκουν ρητορική, φιλοσοφία κ.ά.

Ο Γρηγόριος προτιμούσε την ήρεμη μοναχική ζωή για να είναι κοντά στον Θεό και για να γράφει  τα ποιήματα και τις επιστολές του. Αν για χάρη των αναγκών της Εκκλησίας παρέμενε σε μεγάλα αστικά κέντρα το έκανε από αίσθημα ευθύνης. Κάθε φορά που πιεζόταν έφευγε. Ολόκληρος ο βίος του υπήρξε μια φυγή σε πολλές φάσεις. Αλλά με τον λίγο χρόνο που αφιέρωσε στην διοίκηση και στη διδαχή, άλλαξε την πορεία των εκκλησιαστικών πραγμάτων.

Η Σύνοδος της Αντιόχειας το 379 αποφάσισε την αποστολή του Γρηγορίου στην Κωνσταντινούπολη για να επιβάλει την Ορθοδοξία, διότι τόσο η αυτοκρατορική αυλή όσο και ο στρατός ευνοούσαν την αίρεση του Αρείου. Οι συναθροίσεις του ορθόδοξου λαού γίνονταν σε έναν μικρό ευκτήριο οίκο, ο οποίος επεκτάθηκε μέσα σε λίγο διάστημα.

Οι πέντε Θεολογικοί Λόγοι του Γρηγορίου είχαν τεράστια απήχηση στο πλήθος και ο ναός, από όπου εκφωνούσε και επικοινωνούσε με τον κόσμο, ονομάστηκε Αναστασία. Η Β’ Οικουμενική Σύνοδος τον ανακήρυξε αρχιεπίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως κι έτσι ικανοποιήθηκε ο πόθος του λαού και πραγματοποιήθηκε ο λόγος του Μ. Βασιλείου περί οικουμενικής επισκοπής για τον φίλο του.

Ο Γρηγόριος πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του με άκρα λιτότητα ως ασκητής στην Αριανζό, όπου και πέθανε το 391.

Εκτός από τα πάνω από 400 «έπη» (ποιήματα), η παράδοση αποδίδει ομόφωνα στον Γρηγόριο τον Θεολόγο και ένα δράμα, με τον τίτλο «Χριστός Πάσχων». Η βυζαντινή αυτή τραγωδία ανήκει στο λογοτεχνικό είδος που ονομάζεται «κέντρων».

Οι «κέντρωνες» είναι συνθέσεις δάνειων στίχων που προέρχονται από τα ομηρικά έπη και τις αρχαίες τραγωδίες. (Κυρίως από τον Ευριπίδη που ήταν ο από σκηνής φιλόσοφος). Οι βυζαντινοί ποιητές χρησιμοποιούν τους στίχους αυτούς με δικές τους προσαρμογές για να συνθέσουν ένα νέο έργο με νέο θέμα. Με τον τρόπο αυτό επιδιώκουν την έκπληξη και την ευχαρίστηση του κοινού τους. Ο αναγνώστης αναγνωρίζει την προέλευση του στίχου στο νέο νοηματικό του περιβάλλον και νιώθει ιδιαίτερη ικανοποίηση. Οι «κέντρωνες» ως εποχή ακμής τους έχουν τα τέλη του 4^ου και τις αρχές του 5^ου αιώνα.

Οι βυζαντινοί ποιητές ασχολήθηκαν ακόμη με τις μονωδίες, τα αυτοβιογραφικά ποιήματα, τα έμμετρα αλφάβητα ηθικοδιδακτικού και κατανυκτικού χαρακτήρα, τα επιγράμματα κ.ά. Σε όλη την λυρική ποίηση γίνεται χρήση της ρητορικής τεχνικής και στο τέλος κοινός τόπος αποτελεί η παράκληση στον Θεό ή στη Θεοτόκο για τη σωτηρία της ψυχής.

Το δράμα «Χριστός Πάσχων» αποτελείται από 2.602 στίχους και αναπτύσσεται σε τρία μέρη – τρεις ημέρες. Πάθος , ταφή , ανάσταση.  Ο ποιητής Γρηγόριος παρουσιάζει πιστά τον ψυχικό κόσμο της Παναγίας και των άλλων προσώπων. Το έργο κυριαρχείται από αντιθέσεις. Από την μια πλευρά, είναι η Μαγδαληνή με την αυθεντική αγάπη της, ο αγαπημένος μαθητής Ιωάννης, ο Ιωσήφ ο από Αριμαθαίας και ο Νικόδημος με την ευσέβειά τους,  οι άγγελοι και ο αγγελιοφόρος, που βρήκε το φως του χάρη στον Ιησού, ο Χορός που αποτελείται από γυναίκες της Γαλιλαίας αφοσιωμένες στην Παναγία. Από την άλλη, είναι η αδίστακτη εξουσία του Συνεδρίου και η αποφυγή της ευθύνης από τον Πιλάτο.

Το βασικό θεολογικό θέμα του δράματος είναι ο Χριστός, δηλαδή η ενανθρώπηση του Θεού. Η διπλή φύση του Χριστού φανερώνεται με το «εκένωσε εαυτόν» λαμβάνοντας μορφή ανθρώπου. Όπως ο Χριστός είναι θεάνθρωπος, η Μαρία είναι Θεοτόκος. Για αυτό ο χωρίς ωδίνες τοκετός και ο γεμάτος οδύνη σπαραγμός του πάθους. Η δούλη Κυρίου γίνεται η μητέρα όλου του ανθρώπινου γένους, η μεσίτρια των ανθρώπων προς τον Θεό υιό της. Έτσι και η τελική προσευχή του ποιητή μετά την προσευχή προς τον Χριστό, απευθύνεται στην Παναγία.

Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός ως ποιητής έχει έντονο υποκειμενισμό, που εκδηλώνεται σε όλη την πνευματική παραγωγή του και κατεξοχήν στα αυτοβιογραφικά ποιήματά του. Τα θέματα και οι σκέψεις του επηρέασαν τους μεταγενέστερους ποιητές, όπως τον Γ. Πισίδη, Θ. Στουδίτη, Ι. Κυριώτη ή Γεωμέτρη, Μ. Φιλή κ.ά. Στο έργο «Χριστός Πάσχων» στον πρόλογο και στις προσευχές του τέλους, διακρίνουμε τον εσωτερικό μονόλογο του ποιητή.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Ε.Π.Ε. Πατερικά κείμενα «Γρηγόριος Παλαμάς», τ. 1 επόπτης καθηγ. Παναγιώτης Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1975

Ε.Π.Ε. Πατερικά κείμενα «Γρηγόριος Παλαμάς». τ. 8 επιμ. Ιγνάτιος Σάκκαλης,  Θεσσαλονίκη 1977

Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού ime.gr Βυζαντινή Λογοτεχνία

                 ΚΑΛΗ ΑΝΑΣΤΑΣΗ!