Ιωάννης Γ. Βιδάκης & Γεώργιος Χ. Μπάλτος^[1]

Σε πρόσφατη έκδοση βιβλίου μας, [Μπάλτος & Βιδάκης, «Ο ΕΧΘΡΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ ΜΑΣ – Νεοοθωμανισμός διαχρονικά σημαίνει Εκτουρκισμός», εκδ. Ινφογνώμων, 2020], αναζητούμε την απάντηση σ΄  ένα από τα πιο καυτά ερωτήματα που χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες, και όχι μόνον, ελληνοτουρκικές σχέσεις, δηλαδή ποια από τις “δύο Τουρκίες” είναι πιο “ασφαλής”, ή και λιγότερο απειλητική, ως γείτονας, η Τουρκία της κεμαλικής παράδοσης ή η κυβερνώσα μεταμοντέρνα αναβίωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οριοθετώντας τα κατά τον Ρ. Τ. Ερντογάν “σύνορα της καρδιάς”, τα οποία ωστόσο δεν σέβονται ιστορικά δικαιώματα και διεθνή δίκαια άλλων λαών;

Χάρτης 1: Ανατολική Μεσόγειος (αρχή βασιλείας Ανδρόνικου Γ΄) Πηγή 

Ο θυμόσοφος λαός μας, σημειώνει εύστοχα ότι: «ο κακός χρόνος περνάει, ο κακός γείτονας (παρα)μένει». Το Βυζάντιο αρχικά (από την έναρξη του 14^ου αιώνα), ύστερα όλοι οι λαοί των Βαλκανίων και στη συνέχεια η Ελλάδα, η Κύπρος, η Βουλγαρία (όσον αφορά στην Ευρώπη), δυστυχώς απέκτησαν έναν κακό γείτονα, έναν επεκτατικό, ύπουλο και αδηφάγο «συνοράτορα».  Ειδικά ο λαός μας διαθέτει εμπειρία και μνήμη ετών, θλιβερή και κακοφορμισμένη, από τη συμβίωση με αυτόν τον γείτονα, με διαφορετικά κάθε φορά ονόματα: Τουρκομάνοι, Σελτζούκοι, Μπέηδες (μπεηλίκια-εμιράτα), Οθωμανοί, Νεό-Τουρκοι, Κεμαλικοί, Παλαιό-Τουρκοι, Νέο-Οθωμανοί[2].

Στο παρόν κείμενο επισημαίνεται μία, όχι απλά δυσάρεστη αλλά καταστροφική περίσταση, στην οποία σταδιακά, εμφύλιες διενέξεις, διχόνοιες και μηχανορραφίες, αλαζονεία, ιδιοτέλειες και συμφέροντα, σημάδεψαν την μοίρα του Ελληνισμού. Αναφερόμαστε στην εποχή του Βυζαντίου 220 έτη περίπου, πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης και η εξιστόρηση έχει ως ακολούθως:

Χάρτης 2: Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία το 1265

Με τον πατέρα του, διάδοχο και συναυτοκράτορα Μιχαήλ Θ΄ να έχει πεθάνει ήδη από το 1320, ο Ανδρόνικος Γ΄ κατέλαβε την εξουσία με ήπιο πραξικόπημα κατά του παππού του, αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου. Ο Ανδρόνικος Β΄, κατηγορώντας τον εγγονό του για ανάμειξη στον θάνατο του αδελφού του Μανουήλ, τον είχε ήδη αποκηρύξει παλαιότερα ορίζοντας ως διάδοχο τον δικό του δευτερότοκο γιο Κωνσταντίνο, (αδελφό του Μιχαήλ και θείο του Ανδρόνικου Γ΄). Όμως ο δραστήριος Ανδρόνικος Γ΄ είχε την υποστήριξη μιας ομάδας νέων αριστοκρατών, ενώ κατάφερε να συγκεντρώσει πολιτικούς και στρατιωτικούς συμπαραστάτες και τελικά να εκτοπίσει τον παππού του από την εξουσία το 1328, στέλνοντάς τον έγκλειστο σε μοναστήρι, μέχρι τον θάνατό του. Ο εμφύλιος πόλεμος που προηγήθηκε, (διαμάχη των δύο Ανδρονίκων), και διήρκεσε με διαλείμματα από το 1321 έως το 1328, εξάντλησε την αποδυναμωμένη ήδη αυτοκρατορία.

Σημειώνεται ότι το 1320 (δηλαδή πρίν 700 έτη), ο ηγεμόνας των Οθωμανών, Οσμάν παρέδωσε ομαλά την εξουσία του εμιράτου στον γιό του Ορχάν, ο οποίος ανέλαβε πλήρη καθήκοντα το 1323/4 (έως το 1360) και διόρισε τον αδελφό του Alaeddin Pasha, ως βεζίρη. Ο Ορχάν κατά την διάρκεια της πρώτης εμφύλιας διαμάχης των Βυζαντινών το 1326, κατέλαβε την Προύσα από αυτούς, την οποία έκανε νέα πρωτεύουσα του εμιράτου.

Ο εγγονός του Ανδρόνικου Β΄ αποδείχτηκε ικανότερος ηγεμόνας. Ήταν άξιος στρατιώτης, πολιτικός ηγέτης αλλά και διπλωμάτης. Καταπολέμησε την διαφθορά, ενίσχυσε το στρατό και επανίδρυσε το ναυτικό, που είχε καταργήσει ο Ανδρόνικος Β΄. Ο Ανδρόνικος διοίκησε την αυτοκρατορία [1328-1341] με τον φίλο του, στρατηγό και μετέπειτα αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνό. Ο Καντακουζηνός ήταν άνθρωπος με πολυποίκιλα χαρίσματα και τεράστια πολιτική διορατικότητα. Ωστόσο η εποχή τους χαρακτηρίστηκε από οικονομική ανέχεια, προβλήματα στην εξωτερική πολιτική, διαφθορά στην αυλή και την δικαιοσύνη, στάσεις ξεσπούσαν στην επικράτεια, ενώ εξωτερικοί εχθροί διενεργούσαν συνεχείς επιθέσεις.

Έτσι η προέλαση των Οθωμανών στη Μικρά Ασία, παρά τις προσπάθειες των δύο, ενιαίου πνεύματος ηγετών, συνεχίστηκε: οι Βυζαντινοί ηττήθηκαν στη μάχη του Πελεκάνου (Maltepé) το 1329 από τον Ορχάν, η Νίκαια της Βιθυνίας χάθηκε για τους Βυζαντινούς το 1331, η Σμύρνη το 1334, η Πέργαμος [Bergmann, βόρεια της Σμύρνης] το 1335, η Νικομήδεια το 1337, παρά την ήττα των Οθωμανών το 1334, έξω από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης. Ο Σέρβος Στέφανος Δουσάν κατέλαβε το 1335 τις Σέρρες. Ο Ανδρόνικος με τον Καντακουζηνό προσπάθησαν να προσεταιρισθούν, ως αντίβαρο στους Οθωμανούς, τους εμίρηδες του Σαρουχάν και του Αϊδινίου και τους Οθωμανούς ως αντίβαρο στους Σέρβους.

Ωστόσο η παραμέληση της απειλής των Οθωμανών, με την εμπλοκή του Βυζαντίου στον Βουλγαρο-Σερβικό πόλεμο (1331-1335), όπου απώλεσε εδάφη (Αχρίδα, Πρίλαπο, Καστοριά, Στρωμνίτσα), και παρά το θετικό γεγονός της ενσωμάτωσης του Δεσποτάτου της Ηπείρου στην επικράτειά της (1335-1348), διαμορφώνουν μια απελπιστική κατάσταση: περί το 1338, οι Οθωμανοί καταλαμβάνουν την Ανατολία, (το εμιράτο του Karasi, πρώτο μπεηλίκι που ενσωματώνουν) και φθάνουν στον Βόσπορο, (στην θέση Haïdar Pasha).

Συνεπώς στα τέλη του 1340, ο Καντακουζηνός αντιλαμβάνεται ότι αυτή η παραδοσιακή πολιτική ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία, και επιδιώκει πλέον μια ρεαλιστική, εκσυγχρονισμένη πολιτική έναντι των γειτόνων Οθωμανών, αλλά αδυνατεί να αντιδράσει πλέον, οπότε γίνεται έρμαιο των εξελίξεων, τις οποίες επιχειρεί να αντιμετωπίσει με σπασμωδικές κινήσεις και αυτοσχεδιασμούς.

Το 1341 ο Ανδρόνικος Γ΄ όρισε ως επίτροπο του ανήλικου γιού του Ιωάννη, τον Καντακουζηνό: έτσι όταν πέθανε ο Ανδρόνικος το ίδιο έτος, αναπάντεχα, διαμορφώνοντας μια ατμόσφαιρα κρίσης, ο Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος, έγινε αυτοκράτορας [1341-1391, 50 έτη]. Όμως ο Πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας, η αυτοκράτειρα Άννα της Σαβοΐας και ο Αλέξιος Απόκαυκος διαφώνησαν με αυτήν την επιτροπεία, δήμευσαν την περιουσία του Καντακουζηνού και φυλάκισαν τους συνεργάτες του, με την πρόφαση ότι επιβουλευόταν τον θρόνο. Επακολουθεί δεύτερος εμφύλιος [1341-1347], με τους Οθωμανούς προ των πυλών!

Στον εμφύλιο οι αντίπαλοι συνήψαν συμμαχίες με εχθρούς, όπως τον Σέρβο Στέφανο Δουσάν, ο οποίος άλλαξε στρατόπεδα κατά τα ίδια συμφέροντα και τους Οθωμανούς, τους οποίους έφεραν ως επιδιαιτητές οι Βυζαντινοί. Παράλληλα δαπανήθηκε κάθε ίχνος χρυσού που υπήρχε, με χαρακτηριστικό δείγμα την κατάθεση των αυτοκρατορικών κοσμημάτων σε βενετικό ενεχυροδανειστήριο από την Άννα, έναντι ευτελούς ποσού. Ως αποτέλεσμα ανέκυψαν προβλήματα κοινωνικής και θρησκευτικής φύσεως: εκδηλώθηκαν λαϊκές εξεγέρσεις στην Αδριανούπολη και σε άλλες περιοχές της Θράκης από υποστηρικτές του Ιωάννη Ε΄ και πολέμιους του Καντακουζηνού, ο οποίος ευνοούσε τις υψηλές εισοδηματικές τάξεις. Στην Θεσσαλονίκη για παράδειγμα εκδιώχθηκε από τον λαό ο διοικητής και φίλος του Καντακουζηνού Συναδηνός και η διοίκηση πέρασε στα χέρια των Ζηλωτών.

Μόνος εγγυητής της ομαλότητας, ήταν ο έντιμος και πιστός Καντακουζηνός: φίλος του αυτοκράτορα, υπερασπίστηκε τα δικαιώματα του Ιωάννη, στο τέλος όμως βρέθηκε αντιμέτωπος μαζί του. Όντας συχνά σε εκστρατείες, ήταν εύκολος στόχος των μηχανορραφιών της Πόλης. Η αποτυχία των συμμαχιών του, τον οδηγεί να συνάψει γάμο (της κόρης του Θεοδώρας) με τον Ορχάν το 1346, η οποία ήταν συνηθισμένη πρακτική της βυζαντινής διπλωματίας. Μετά από αλλεπάλληλες συγκρούσεις με τους αντιπάλους του ο Καντακουζηνός επέτυχε δυστυχώς με συνδρομή και των Οθωμανών, να στεφθεί συναυτοκράτορας στην Βασιλεύουσα. Η διαμάχη ανεστάλη το 1347, με πρώτο αυτοκράτορα τον Ιωάννη Ε’ και συναυτοκράτορα τον Ιωάννη ΣΤ’ Καντακουζηνό. Οι εμφύλιες διενέξεις έληξαν οριστικά μόνο, όταν ο δεύτερος παραιτήθηκε από τον θρόνο το 1354, και εκάρη μοναχός.

Καθόλη την περίοδο του δεύτερου εμφυλίου, ο Καντακουζηνός επιχείρησε πολλές φορές να συνδιαλλαγεί και να λήξει ο πόλεμος μεταξύ των Βυζαντινών: έστειλε τρεις πρεσβείες κληρικών, στην Πόλη (1342, 1343-4, 1344), με σκοπό να βρεθεί μια συμβιβαστική λύση, χωρίς αποτέλεσμα. Το 1347 ο Καντακουζηνός εισέρχεται θριαμβευτής στην Κωνσταντινούπολη, δείχνοντας σεβασμό στους αντιπάλους του, με λύση τη στέψη του ως «πρεσβύτερου αυτοκράτορα», μέχρι την ενηλικίωση του Ιωάννη Ε΄. Πάντρεψε την κόρη του Έλενα με τον νεαρό Παλαιολόγο, ενισχύοντας τις σχέσεις του με τον αυτοκρατορικό οίκο.

Ωστόσο οι εχθροί εκμεταλλεύονται την ευκαιρία: ο Στέφανος Δουσάν στέφεται αυτοκράτωρ Σερβίας & Ρωμανίας από τον Πατριάρχη Σερβίας το 1346, η Χίος καταλαμβάνεται από τους Γενουάτες [1346-1566], Τουρκομάνοι επιδράμουν στην αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και σε άλλες βυζαντινές πόλεις. Και σαν να μην ήταν αρκετά όλα αυτά, το 1347 ξέσπασε στην Κωνσταντινούπολη επιδημία πανούκλας, που οδήγησε στον θάνατο χιλιάδες ανθρώπων. Το 1348 ο Δουσάν καταλαμβάνει περιοχές του Δεσποτάτου της Ηπείρου και της Θεσσαλίας: για την αντιμετώπιση των Σέρβων, ο Καντακουζηνός ζητεί την βοήθεια του Ορχάν και το 1349 20.000 ιππείς αποστέλνονται για να εμποδίσουν να αλωθεί η Θεσσαλονίκη.

Παράλληλα και ως παραπόμενο αποτέλεσμα της κρίσης, ξέσπασε και η ησυχαστική διαμάχη που δίχασε ορθόδοξο λαό και κλήρο. Αντίπαλοι στην έριδα αυτή, ο Γρηγόριος Παλαμάς (ησυχαστές) και ο Νικηφόρος Γρηγοράς (ενάντιοι). Η έριδα αν και θεωρητική, αποτέλεσε σημαντικό πρόβλημα που προστέθηκε στα λοιπά δεινά του κράτους, αφού δηλητηρίασε την κοινωνική ειρήνη. Κατά την υπερχιλιόχρονη βυζαντινή παράδοση, ο αυτοκράτορας κλήθηκε να αντιμετωπίσει το θέμα, με την σύγκλιση τεσσάρων διαδοχικών συμβουλίων και τελική έκβαση την δικαίωση του Ησυχαστικού κινήματος το 1349. Στην αυτοκρατορία της Τραπεζούντας το 1349, ο Αλέξιος Γ΄ Μεγάλος Κομνηνός, στηριζόμενος από την φιλοβυζαντινή παράταξη αναλαμβάνει την εξουσία, αντιμετωπίζοντας με επιτυχία τις στάσεις μεγάλων οικογενειών και τις επιθέσεις Τουρκομάνων[3]. Την εν λόγω περίοδο σημειώθηκαν διαμάχες μεταξύ Βενετών και Γενουατών, με πεδίο μάχης την Κωνσταντινούπολη. Προσπαθώντας να επιλύσει το πρόβλημα, ο Καντακουζηνός υπέστη οδυνηρή ναυτική ήττα από τους Γενουάτες, στον Κεράτιο, το 1349, ενώ νέα μάχη το 1352 είχε το ίδιο αποτέλεσμα.

Ακολουθεί ωστόσο τρίτη κρίση: το 1352, ο Καντακουζηνός διορίζει τον γιό του Ματθαίο, κυβερνήτη της Αδριανούπολης. Ο Ιωάννης Ε΄ με Σέρβους συμμάχους πολιορκεί την πόλη και ο Ματθαίος ζητεί συνδρομή από τον Καντακουζηνό, ο οποίος συγκεντρώνει στρατό κυρίως από οθωμανικά στρατεύματα, με επικεφαλής τον Σουλεϊμάν Πασά, γιό του ηγεμόνα τους, Ορχάν. Τα οθωμανικά στρατεύματα απελευθέρωσαν την Αδριανούπολη και ως εκ τούτου, σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο, τους επετράπη να την λεηλατήσουν για τρεις ημέρες. Η  χρήση ξένων και μουσουλμανικών στρατευμάτων και η λεηλασία της πόλης από αλλόθρησκους, έστρεψαν το λαό εναντίον του Καντακουζηνού. Ο  Σουλεϊμάν το 1353 νικά τους Σέρβους στο Διδυμότειχο [Demotika] και ένα οχυρό στην ευρωπαϊκή ακτή, πιθανό αυτό της Τζύμπης [Tzympe], αποδίδεται στον Ορχάν, γι΄ αυτήν την βοήθεια. Μετά από αυτό, ο οθωμανικός στρατός επέστρεψε αρχικά στη Μ. Ασία. Η συμμαχία του Καντακουζηνού με τον Σουλεϊμάν, εναντίον του  Ιωάννη Ε’, είναι ίσως το μελανότερο σημείο της διακυβέρνησής του πρώτου, καθώς οι Οθωμανοί γνωρίζουν τον πλούτο της Θράκης και αποβλέπουν στην κτήση της.

Έπονται τα χειρότερα: το 1354 ο Καντακουζηνός ανακηρύσσει συμβασιλέα τον γιο του Ματθαίο. Το ίδιο έτος έγινε σφοδρός σεισμός στην Θράκη και οι κάτοικοι έντρομοι εγκατέλειψαν τις εστίες τους. Όταν τα νέα του σεισμού έφτασαν στον Σουλεϊμάν, ο οποίος βρισκόταν στην Biga (Τρωάδα), μετακόμισε στην Θράκη, [Ρουμέλια για τους Οθωμανούς], με το στρατό του, τουρκομάνικες οικογένειες που ήταν έτοιμες να μεταναστεύσουν και εγκαταστάθηκαν στην ερειπωμένη Καλλίπολη. Έτσι, πατούν για πρώτη φορά πόδι με αξιώσεις σε ευρωπαïκή γη, λίγα χιλιόμετρα μακριά από την ίδια την Βασιλεύουσα, καθώς ο  Σουλεϊμάν είχε από την εκστρατεία του, εκτιμήσει την ευφορία της Θράκης.

Σύμφωνα με ιστορικούς, ο Καντακουζηνός για την αποστολή στην Αδριανούπολη, υποσχέθηκε να παράσχει στους Οθωμανούς ένα οχυρό, στην χερσόνησο της Καλλίπολης. Ο Σουλεϊμάν διέσχισε την χερσόνησο για να το επισκευάσει [Çimpe Castle], αλλά όταν ότι η Καλλίπολη είχε εκκενωθεί λόγω του σεισμού, την κατέλαβαν, την επισκεύασαν και μετέφεραν οικογένειες από την απέναντι αασιατική ακτή και Τουρκομάνικες συμμορίες της Θράκης [πρώτη οθωμανική πόλη στην Ευρώπη].

Η εγκατάσταση αυτή δημιούργησε μεγάλο πρόβλημα στον Καντακουζηνό. Προσφέρθηκε να αποζημιώσει τον Σουλεϊμάν για να εκκενώσει το κάστρο, (και την Καλλίπολη). Όμως ο Σουλεϊμάν του δήλωσε ότι αυτό το φρούριο πέρασε στα χέρια του, λόγω της χάρης του Αλλάχ, ότι εγκαταστάθηκε σ΄ ένα ερείπιο όπου κανείς δεν ζούσε και τυχόν εγκατάλειψή του θα σήμαινε απόρριψη της εύνοιας του Θεού. Ο Καντακουζηνός υπέβαλε τότε αίτημα στον Ορχάν, ηγεμόνα των Οθωμανών: σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς, ο Ορχάν το δέχτηκε αρχικά, σύμφωνα με άλλους, απέρριψε αμέσως την πρόταση συνάντησης, λόγω γήρατος και ασθένειας. Τελικά οι Οθωμανοί εγκαθίστανται στην ερειπωμένη Θράκη (Καλλίπολη – Gallipoli), διαθέτοντας και οχυρό, ο Ορχάν αρνείται να εγκαταλείψει την πόλη, ακυρώνει τη συμφωνία με τον Καντακουζηνό και διατάζει την επέκταση των Οθωμανών στην Αν. Θράκη έως την Κωνσταντινούπολη!

Η αντίληψη του Καντακουζηνού αποκρυσταλλώνεται σε ομιλία του, στο Βυζαντινό Συμβούλιο το 1354, στην οποία τονίζει ότι η έλλειψη ναυτικού, στρατού και χρημάτων, καθιστούσε αναγκαία την διπλωματία για την αντιμετώπιση των απειλητικών Οθωμανών.

**

Το χρονικό τέλος γράφεται με το δίπτυχο, «πόλεμος ή συνεργασία», μέσω μιας μορφής συνομοσπονδίας, όπως μας το παραθέτει ο ίδιος στα απομνημονεύματά του. Η απόφαση της πλειοψηφίας των μελών του Βυζαντινού Συμβουλίου με τον αυτοκράτορα Ιωάννη Ε΄ ήταν πόλεμος, η οποία ήταν μια πράξη πλήρως ακατανόητη για τις οικονομικές, πολιτικές και στρατιωτικές συνθήκες της αυτοκρατορίας, αλλά απολύτως κατανοητή λόγω της ανησυχίας των Βυζαντινών από την κατάληψη της Καλλίπολης, της διάσχισης από τους Τούρκους του νοητού ορίου της Προποντίδας, όταν θεωρούσαν ότι τους είχαν αποκλείσει στη Μικρά Ασία, και του φόβου της δημιουργίας μιας νέας μεθοριακής γραμμής, δηλαδή αυτής της Ρούμελης (Ευρώπης), η οποία εν ευθέτω χρόνο θα υπαγόταν στην εξουσία των Οθωμανών.

Στη συνέχεια της μικρής αυτής ιστορίας, το 1357 ο γιός του Καντακουζηνού, διοικητής Ροδόπης & συναυτοκράτορας Ματθαίος συλλαμβάνεται από Σέρβους, παραδίδεται στον Ιωάννη Ε΄ και απεκδύεται τα αυτοκρατορικά διάσημα, ενώ το 1359 τα στρατεύματα των Οθωμανών εμφανίζονται στα τείχη της Πόλης.

Χάρτης 3: Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία το 1435

Ο Ιωάννης Καντακουζηνός είναι σημαντική μορφή ανάμεσα στους Βυζαντινούς ηγέτες. Προικισμένος με πλείστα από τα προσόντα που απαιτούνται για έναν άξιο αυτοκράτορα, βρέθηκε να έχει τα ηνία του κράτους υπό τόσο δυσμενείς διεθνείς συγκυρίες, που πιθανόν άλλος, λιγότερο ικανός, να μην είχε καταφέρει να το διασώσει. Είναι χαρακτηριστικό ότι αν και ποτέ δεν αμφισβήτησε επίσημα την πρωτοκαθεδρία του Ιωάννη Ε’ στον θρόνο, βρέθηκε μονίμως κατηγορούμενος για έλλειψη αφοσίωσης σ΄ αυτόν, με αποτέλεσμα μακροχρόνιες εμφύλιες διαμάχες οι οποίες συνέθλιψαν οικονομικά αλλά και πολιτικά το Βυζάντιο.

Το χρονικό διάστημα ουσιαστικής μετοχής στην Βυζαντινή εξουσία του Καντακουζηνού έχει μεγάλη σημασία, διότι είναι μακράς διάρκειας, (ουσιαστικά από το 1321 έως το 1354, ήτοι 33 έτη) και στην διάρκειά της έλαβαν χώρα σπουδαία γεγονότα όπως, το επίσημο πέρασμα των Οθωμανών στην ευρωπαϊκή ήπειρο μέσω της Προποντίδας, η οποία για τον λαό και την βυζαντινή αυλή αποτελούσε το νοητό όριο των οθωμανικών εδαφών. Ο Καντακουζηνός εφάρμοσε μια πολυεπίπεδη εξωτερική πολιτική, συνεργαζόμενος, αλλά και προσπαθώντας να θέσει υπό τον έλεγχο του, Βούλγαρους, Σέρβους και Τουρκομάνους. Ωστόσο κυρίως τα προβλήματα στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας υπέσκαψαν και ναρκοθέτησαν τις προσπάθειές του. Η εκμετάλλευση των σφαλμάτων των Βυζαντινών από τους εχθρούς τους, είχαν ολέθρια αποτελέσματα για την επιβίωση της αυτοκρατορίας.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ – ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

[1] O Ιωάννης Βιδάκης (αξωματικός οικονομικού σώματος ΠΝ ε.α.), κατέχει διδακτορικό τίτλο σπουδών, από το Τμήμα Ναυτιλίας & Επιχειρηματικών Υπηρεσιών, του Πανεπιστημίου Αιγαίου στην Χίο [email: [email protected]]

Ο Γεώργιος Μπάλτος είναι διδάκτορας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, στη Σχολή Επιστημών της Διοίκησης.

[2] Μπάλτος Γεώργιος & Βιδάκης Ιωάννης, (2020). «Ο ΕΧΘΡΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ ΜΑΣ – Νεοοθωμανισμός διαχρονικά σημαίνει Εκτουρκισμός», Αθήνα, εκδ. Ινφογνώμων

[3] SHUKUROV Rustam, «Turkic Elites in Constantinople and Trebizond in 1261-1453.

Some Comparative Notes», σελ. 193-204, 2017,  Classiques Garnier, Paris,

«ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΕΛΙΤ ΣΕ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΛΗ ΚΑΙ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑ 1261-1453,  Μερικές Συγκριτικές Σημειώσεις», https://infognomonpolitics.gr/2021/04/tourkikes-elit-se-konstantinoupoli-kai-trapezounta-1261-1453/      ΑΝΑΡΤΗΣΗ: 2/4/2021

Necipoğlu Nevra, Byzantium between the Ottoman and the Latins, Cambridge: Cambridge University Press, 2009, 21- 28.

Σαρόγλου Παναγιώτης, (2017). «Βυζάντιο και Τούρκοι κατά το Α΄ μισό του 14^ου αιώνα», Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας,  Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών: Κρίση και Ιστορική Αλλαγή, Επιβλέπων Καθηγητής: Λέκτορας Ιωάννης Σμαρνάκης, Μυτιληνη, σελ. 10, 17,18,

https://hellanicus.lib.aegean.gr/bitstream/handle/11610/20626/Βυζάντιο%20και%20Τούρκοι.pdf?sequence=4&isAllowed=y