Της Ντοροτέ Σμιντ*

Από την αρχή του πολέμου στη Συρία, το προσφυγικό ζήτημα χρησιμοποιείται από τον Ταγίπ Ερντογάν ως πολιτικό και οικονομικό εργαλείο.  Το 2016, οι Τουρκικές αρχές διαπραγματεύτηκαν με τις Βρυξέλλες ένα σύμφωνο μετανάστευσης δεσμευόμενοι να καταπολεμήσουν τις διελεύσεις μεταναστών στην Ελλάδα με αντάλλαγμα βοήθεια ύψους 6 δισεκατομμυρίων ευρώ.

Ο Ταγίπ Ερντογάν απειλεί και πάλι την Ευρώπη με την εισροή «εκατομμυρίων» προσφύγων. Στόχος είναι τώρα να απελευθερωθεί από αυτό το βάρος, το οποίο θεωρείται όλο και περισσότερο μη βιώσιμο από τον ίδιο τον Τουρκικό πληθυσμό.

Ως εκ τούτου, θέλει να εμπλέξει τους Ευρωπαίους στην κρίση, αλλά γνωρίζει επίσης ότι θα χάσει αν υλοποιήσει την απειλή του ανοίγοντας μια μεγάλη κρίση με την Ένωση. Οι πρόσφυγες είναι πάνω απ’ όλα αποτρεπτικό εργαλείο για τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν.

Η Τουρκία έχει αποκτήσει εξουσία μετα τη Συριακή κρίση, όπου ισχυρίζεται ότι υπερασπίζεται πάνω από όλα τα Εθνικά συμφέροντά της. Από το 2011, η Άγκυρα έχει ζητήσει μια ασφαλή ζώνη στη βόρεια Συρία για την προστασία των συνόρων της, της οποίας θα ήταν ο εγγυητής στο πλαίσιο μιας διεθνούς επιχείρησης.

Το Παρίσι είχε υποστηρίξει αυτη την ιδέα για ένα διάστημα, αλλά ούτε η κυβέρνηση Obama ούτε οι άλλοι Ευρωπαίοι είχαν ακολουθήσει το παράδειγμά τους. Το ερώτημα τίθεται τώρα με διαφορετικούς όρους. Χάρη στον Ρώσο σύμμαχό του Βλαντιμίρ Πούτιν, το καθεστώς της Δαμασκού κέρδισε τον πόλεμο και θέλει να ανακτήσει ολόκληρη τη Συρία.

Η άλλη προτεραιότητα της Άγκυρας ήταν να αποτρέψει τη δημιουργία μιας κουρδικής οντότητας στη Συρίας η οποία θα συνδέεται με το ΡΚΚ (Κουρδικό Εργατικό Κόμμα), αλλά οι Κούρδοι της Συρίας ήταν, επί τόπου, οι βασικοί σύμμαχοι της Δύσης στον αγώνα κατά του Daesh.

Μετά την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016, στην οποία οι Δυτικοί έδειξαν πολύ δειλή στήριξη στον Ερντογάν, οι Ρώσοι έγιναν de facto ο εναλλακτικός του σύμμαχος.

Αυτό επέτρεψε στην Τουρκία να τεστάρει τη δική της γεωστρατηγική αξία ως στήριγμα της νοτιοανατολικής πλευράς του ΝΑΤΟ. Υπενθυμίζοντας τον γεωπολιτικό του ρόλο, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν έχει αυξήσει το διακύβευμα τόσο με την Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και με τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Η συνεργασία με το Ιράν στη διαδικασία που ξεκίνησε η Μόσχα στην Αστάνα το 2017 ήταν μια πραγματική βοήθεια για τον Ερντογάν, καθώς ήταν το μόνο αποτελεσματικό πλαίσιο στην περιοχή. Αυτό επέτρεψε στους Τούρκους να έχουν λόγο στο στρατιωτικό και πολιτικό μηχανισμό επίλυσης  της συριακής κρίσης. Η Τουρκία έπρεπε να έρθει πιο κοντά στη Ρωσία για να μην περιθωριοποιηθεί.

Σε αυτό προστέθηκε και η προθυμία του ισχυρού άνδρα της Άγκυρας να εκδικηθεί τους Δυτικούς που δεν τον είχαν υποστηρίξει τον Ιούλιο του 2016 κατά τη διάρκεια της απόπειρας στρατιωτικού πραξικοπήματος.

Αλλά η Τουρκία παγιδεύτηκε από τους Ρώσους. Οι συμφωνίες της Αστάνα προέβλεπαν τέσσερις ζώνες κατάπαυσης του πυρός. Τρεις έχουν ήδη καταληφθεί εκ νέου από το καθεστώς της Δαμασκού με τη βοήθεια των Ρώσων. Η τέταρτη, αυτή του Idlib, το οποίο είχε γίνει η δεξαμενή της εξέγερσης, είναι στη διαδικασία της ανακατάληψης.

Καθώς ο ανταγωνισμός μεγαλώνει με τους Ρώσους, οι παλιές συμμαχίες με τη Δύση είναι καθησυχαστικές, εξ ου και ο πειρασμός των Τούρκων να τις ανανεώσουν. Αλλά είναι δύσκολο. Με την Ευρωπαϊκή Ένωση η σχέση είναι απεχθής και δύσκολο να αποκατασταθεί λόγω του προσφυγικού ζητήματος, αλλά και λόγω της διαμάχης για την Κύπρο.

Με το ΝΑΤΟ είναι λίγο διαφορετικό το θέμα. Η Συμμαχία εξέφρασε την αλληλεγγύη της προς την Άγκυρα, αλλά όχι σε σημείο να εμπλακεί μαζί της στη Συρία. Ωστόσο, η Τουρκία έχει αποδείξει την αξία της με τη συριακή κρίση ως μέλος της Συμμαχίας:

Έχει αγωνιστεί σε τρεις επιχειρήσεις, με αυξανόμενη αποτελεσματικότητα. Ο “δεύτερος στρατός” του ΝΑΤΟ από άποψη ανθρώπινου δυναμικού έχει γίνει η μόνη δύναμη μάχης της Συμμαχίας στην περιοχή.

Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ο οποίος είναι πραγματιστής, στις αρχές του 2011, ενθάρρυνε τον Μπασάρ αλ Άσαντ να διαπραγματευτεί με τους διαδηλωτές που απαιτούν δημοκρατία. Στη συνέχεια, ενόψει της αιματηρής κλιμάκωσης του καθεστώτος, υποστήριξε την εξέγερση και στοιχηματίζει στην πτώση του καθεστώτος. Από το καλοκαίρι του 2016, η Άγκυρα διεξήγαγε στρατιωτικές επιχειρήσεις στο συριακό έδαφος, με τη συμφωνία των Ρώσων, για τη δημιουργία ζωνών ασφαλείας.

Οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι η πλειοψηφία των Τούρκων υποστηρίζει τους στόχους της συριακής πολιτικής του Ερντογάν: κατάφερε να δώσει μια αίσθηση ασφάλειας στους Τούρκους, οι οποίοι πιστεύουν ότι υπερασπίζονται τους εαυτούς τους υιοθετώντας μια επιθετική στάση στη Συρία αλλά ο θάνατος στη μάχη περισσότερων Τούρκων στρατιωτών μπορεί να αλλάξει τη στάση της κοινής γνώμης.

Σε αυτές τις συνθήκες έκτακτης ανάγκης, το θέμα της εργαλειοποίησης των  προσφύγων είναι μια εύκολη επιλογή για τον Τούρκο πρόεδρο για να δείξει ότι κρατά τα χέρια του την ασφάλεια της Ευρώπης.

** Η Ντοροτέ Σμιντ είναι επικεφαλής του Προγράμματος Τουρκικών Ερευνών του Ifri με έδρα το Παρίσι