Η προετοιμασία για την Επανάσταση του 1821 σήμανε συναγερμό όχι μόνο στους Έλληνες της ενδοχώρας, αλλά και σε αυτούς του Μείζονος Ελληνισμού που προσέφεραν σπίθες ξεσηκωμού και έμψυχο υλικό, στο μεγάλο αγώνα του Έθνους για την απελευθέρωση.

Με το σάλπισμα του ξεσηκωμού του Γένους, τα αντίποινα που υπέστησαν πολλές πόλεις ήταν ασύλληπτης αγριότητας, ενώ σε πολλές χιλιάδες ανέρχονται τα θύματα των σφαγών, των εξανδραποδισμών, των διώξεων και του δουλεμπορίου.
Από τους πρώτους που προσέτρεξαν στο κάλεσμα της πατρίδας ήταν και οι Έλληνες του Αιγαίου αλλά και της πέραν αυτού, ελληνικής γης, που αγωνίστηκαν στο πλευρό των όμαιμων και ομόδοξων του Μοριά, και της Ρούμελης αδελφών τους.

Η Φιλική Εταιρεία είχε εγκαίρως στείλει στη Μικρά Ασία τους αποστόλους της, που φρόντισαν να μυήσουν πολλούς Ρωμιούς στο μεγάλο μυστικό. Είχε άλλωστε βρει γόνιμο έδαφος, στην οικονομικά και πνευματικά αναπτυγμένη Ιωνία.

Η σπουδαία Φαναριώτικη οικογένεια Υψηλάντη της Κωνσταντινούπολης με καταγωγή από τα Ύψηλα της Τραπεζούντας, της οποίας η ύπαρξη χρονολογείται από την εποχή που κατέφυγαν οι Κομνηνοί στην Τραπεζούντα, υπήρξε μεγάλος χορηγός της επανάστασης καθώς εκτός από έμψυχο υλικό χρειαζόταν και οικονομικοί πόροι για να καλυφθούν τόσο τα έξοδα διακίνησης, όσο και της διατροφής και του εξοπλισμού των επαναστατικών τμημάτων.

Όπως και η άλλη ποντιακή οικογένεια των Μουρούζηδων, έδωσαν τα πάντα στον Αγώνα. Η οικογένεια των Υψηλαντών ενσάρκωσε με τον πλέον αποκαλυπτικό τρόπο το γεγονός της στράτευσης όλων των Ελλήνων στο στόχο της πολιτικής αποκατάστασης του υπόδουλου γένους.

Ο Δημήτριος Υψηλάντης ανέθεσε στο μοναδικό τυπογράφο της εποχής, Κωνσταντίνο Τόμπρα από το Αϊβαλί, να παράξει, προκηρύξεις, εφημερίδες και όλο το απαραίτητο υλικό για την προετοιμασία του αγώνα.

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, πρίγκιπας, γιος, και εγγονός ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας, στρατηγός του τσαρικού στρατού, αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας και πολιτικός αρχηγός της Επαναστάσεως του 1821, υπήρξε από τις πιο τραγικές και συνάμα ιερές μορφές του αγώνα.

Εγκατέλειψε μια σπουδαία καριέρα και διέθεσε την προσωπική και οικογενειακή του περιουσία για ένα όνειρο: Τη δημιουργία ελεύθερου ελληνικού κράτους.

Τον Απρίλιο του 1820 υπογράφεται πρακτικό με το οποίο τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας αναγνωρίζουν τον Αλέξανδρο Υψηλάντη ως «Γενικόν Έφορον της Ελληνικής Εταιρείας, ίνα εφορεύη και επιστατή εν πάσι όσα κρίνονται αναγκαία και ωφέλιμα» και τον Φεβρουάριο του 1821 παραιτείται από τον τσαρικό στρατό, περνάει τον Προύθο ποταμό, επικεφαλής λίγων μόνο αντρών και υψώνει τη σημαία της Επαναστάσεως στο Ιάσιο της Μολδοβλαχίας.

Στον ναό των Τριών Ιεραρχών ο Μητροπολίτης Βενιαμίν ευλογεί σημαία με έμβλημα το Σταυρό και, κατά το βυζαντινό τυπικό, παραδίδει το ξίφος στον Υψηλάντη.

Η Επανάσταση του ‘21 ξεκίνησε με την ύψωση του λαβάρου στη Μονή της Αγίας Λαύρας. Το χρυσοκέντητο ύφασμα που χρησιμοποιήθηκε ως λάβαρο, απεικονίζει την Κοίμηση της Θεοτόκου και κεντήθηκε στη Σμύρνη που ήταν γνωστή για τα υφάσματα και την υψηλής αισθητικής χρυσοκεντητική.

Απ’ όλη την Ευρώπη καταφθάνουν εθελοντές στη Μολδαβία και συγκροτείται αμέσως ο Ιερός Λόχος, αποτελούμενος από 500 σπουδαστές που ορκίζονται ως εξής:

«Ορκίζομαι να χύσω και αυτήν την υστέραν ρανίδα του αίματός μου υπέρ της θρησκείας και της πατρίδος μου. Να φονεύσω και αυτόν τον ίδιον τον αδελφόν αν τον εύρω προδότην της πατρίδος […]. Να μην παραιτήσω τα όπλα προτού να ίδω ελευθέραν την πατρίδα μου και εξολοθρευμένους τους εχθρούς της…».

Η κρίσιμη μάχη έγινε στο Δραγατσάνι στις 7 Ιουνίου. Η ηρωική αντίσταση και η θυσία του «Ιερού Λόχου» με επικεφαλής τον Νικόλαο Υψηλάντη, σήμαναν την καταστολή της εξέγερσης. Περισσότεροι από 200 Ιερολοχίτες έπεσαν στη μάχη και 37 αιχμαλωτίστηκαν για να αποκεφαλιστούν αργότερα στην Κωνσταντινούπολη. Σώθηκαν 136, οι οποίοι θα καταλήξουν στις ρωσικές φυλακές. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης θα συλληφθεί από τους Αυστριακούς και θα παραμείνει στη φυλακή μέχρι το 1827. Από τους διασωθέντες Ιερολοχίτες εκτιμάται ότι οι 19 κατάγονταν από τον Πόντο.

Οι πρώτοι Μικρασιάτες που προσχώρησαν ή συγκρότησαν αυτοτελείς στρατιωτικές ομάδες οπλαρχηγών και καπεταναίων, ήταν Αϊβαλιώτες, 5.000 εκ των οποίων έπεσαν ηρωικά αγωνιζόμενοι στις διάφορες μάχες κατά των Τούρκων.

Πολλοί αγωνιστές πήγαν εθελοντικά στην Ρούμελη και στο Μωριά για να συστρατευθούν με τους εκεί επαναστατημένους, ενώ το 1826, ο Σμυρνιός Γιαννακός Καρόγλου, συγκροτεί στην Πελοπόννησο, αποκλειστικά από Μικρασιάτες την «Ιώνιο Φάλαγγα», ένα ανεξάρτητο επαναστατικό σώμα με σκοπό

«να κατασταθώσιν ούτω χρησιμώτεροι εις τον υπέρ της ελευθερίας ιερού ελληνικού αγώνα».

Εφεξής, ένα μέρος των Ιώνων, θα συμμετέχουν συγκροτημένα στην Επανάσταση. Συγκεκριμένα, όπως προκύπτει από το σχετικό δημοσίευμα της «Γενικής Εφημερίδος της Ελλάδος» στις 24 Ιουλίου 1826, συγκροτήθηκε στο Ναύπλιο δύο μήνες μετά την πτώση του Μεσολογγίου.

Σκοπός της Φάλαγγας ήταν :«… η εις εν σώμα ένωσις των εις την ελευθέραν Ελλάδα ευρισκομένων και υπό διαφόρους αρχηγούς διεσπαρμένων Ιώνων… δια να κατασταθώσιν ούτω χρησιμώτεροι εις τον υπέρ της ελευθερίας ιερού ελληνικού αγώνα.»

Η Ιώνιος Φάλαγγα εκστράτευσε στη νότια Πελοπόννησο για να αντιμετωπίσει τον Ιμπραήμ, και πολέμησε στις κρισιμότερες μάχες για την απελευθέρωση. Έλαβε μέρος στις μάχες του χωριού Μεχμέταγά και του Μπασαρά, όπου και διακρίθηκε. Το φθινόπωρο του ’26 πολέμησε στην Αττική. Συμμετείχε στις μάχες της Δόμβραινας, της Αράχοβας, του Διστόμου και της Ακρόπολης των Αθηνών. Το ιωνικό αυτό στρατιωτικό σώμα διαλύθηκε το 1827, μετά την αποτυχημένη εκστρατεία του Φαβιέρου στη Χίο.

Στους Μικρασιάτες οφείλεται η επιτυχία της πρώτης προσπάθειας για δημιουργία ακομμάτιστου εθνικού στρατιωτικού σχηματισμού, που έπειτα κατέληξε στη δημιουργία τακτικού στρατού στην επαναστατημένη Ελλάδα, καθώς οι περισσότεροι από τους άντρες επέστρεψαν στο Ναύπλιο και αργότερα εντάχθηκαν στις στρατιωτικές ομάδες που οργάνωσε ο Καποδίστριας.
Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους αρκετοί πρόσφυγες θα επιστρέψουν στις ιωνικές τους εστίες.

Οι Μικρασιάτες αγωνιστές του ’21 κατάγονταν κυρίως από τη δυτική Μικρά Ασία και τον Πόντο. Απέκρυπταν τα πραγματικά τους ονόματα, από φόβο στα αντίποινα κατά των συγγενών τους, δηλώνοντας ως επώνυμο την καταγωγή τους.

Η οργή όμως των Οθωμανών λόγω της συμβολής τους στην επανάσταση, ξέσπασε αμείλικτη στους Ρωμιούς της Μικράς Ασίας.

Σε αντίποινα για τον ξεσηκωμό και για τις ήττες τους στις ναυμαχίες, οι Τούρκοι ξέσπασαν κυρίως στη Σμύρνη, στα Μοσχονήσια, στο Κουσάντασι και στο Αϊβαλί, που πλήρωσαν βαρύ φόρο αίματος, με σφαγές αμάχων και καταστροφές πόλεων.

Ο Σουλτάνος όταν έμαθε για την επανάσταση των Ελλήνων έγινε εξαλλος και υπέγραψε διάταγμα εξοντωτικό για τους Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που όμως αρνήθηκε να προσυπογράψει ο θρησκευτικός Τούρκος ηγέτης προτάσσοντας το επιχείρημα ότι το Κοράνι δεν επέτρεπε τη σφαγή αθώων.

Ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’ προσπαθώντας να αποτρέψει τη γενοκτονία που προετοιμάζονταν και παρά τη συμμετοχή του στην προετοιμασία του Αγώνα και τις σχέσεις του με τη Φιλική Εταιρεία, όφειλε να διαχωρίσει τη θέση της Εκκλησίας από την Επανάσταση. Έτσι προχώρησε στον εικονικό αφορισμό της Φιλικής Εταιρείας και του κινήματος Αλέξανδρου Υψηλάντου και Μιχαήλ Σούτσου.

Η στάση αυτή αποτελεί μέχρι σήμερα σημείο τριβής μεταξύ των μελετητών της ιστορίας παρότι ο αφορισμός αυτός, ούτε αρνητική απήχηση στον Εθνικό Αγώνα είχε, ούτε τον Σουλτάνο έπεισε.

Ο ίδιος δε, ο Υψηλάντης, καθησύχαζε με επιστολή του τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη λέγοντας ότι:

«ο μεν Πατριάρχης βιαζόμενος παρά της Πόρτας σας στέλλει αφοριστικά και εξάρχους παρακινώντας σας να ενωθήτε με την Πόρτα, εσείς όμως να τα θεωρείτε ταύτα ως άκυρα, καθότι γίνονται με βία και δυναστείαν και άνευ θελήσεως του πατριάρχου».

Τα αντίποινα για την Κωνσταντινούπολη ήταν ανελέητα. Κατόπιν διαταγής τού Σουλτάνου έγινε η μεγάλη σφαγή των Αρχιεραίων. Απαγχονίσθησαν οι αρχιερείς Δέρκων Γρηγόριος, Αδριανουπόλεως Δωρόθεος, Τυρνάβου Ιωαννίκιος, Θεσσαλονίκης Ιωσήφ, ο Αρχιδιάκονος του Πατριάρχου Γρηγορίου Νικηφόρος και ο πρώην μέγας διερμηνεύς Καλλιμάχης.

Το 1821, αμέσως μετά την ύψωση του λαβάρου, ο οθωμανικός όχλος ρίχτηκε στα σπίτια των Ελλήνων αρχόντων και άρχισε τη λεηλασία. Τους έκοβαν τα άκρα, τους γκρέμιζαν από τα παράθυρα, τους έψηναν σε κάρβουνα ώσπου να ξεψυχήσουν. Έκαιγαν με πυρωμένα σίδερα τα πρόσωπά τους.

Πολλές χιλιάδες πτώματα, κείτονταν στους δρόμους της Πόλης. Βραβεία ορίζονταν για την επινόηση των πιο φριχτών βασανιστηρίων.

Οι Αρχιερείς κρατούντο υπό περιορισμό και ως όμηροι από τον Μάρτιο του 1821, και ήταν στην κυριολεξία οι κυριότεροι και πλέον υπεύθυνοι όμηροι στα χέρια τού σουλτάνου, πού μ’ αυτό τον τρόπο προσπαθούσε να κρατά υποχείριους και καταδυναστευόμενους τούς Έλληνες κάθε περιοχής.

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης απαγχονίστηκε σαν χυδαίος εγκληματίας μπροστά στο Μεγάλο Βεζύρη. Ενώ τον οδηγούσαν στο μαρτύριο έδωσε την ευλογία του και ζήτησε απ’ τους Έλληνες να μην απαρνηθούν τα ιερά και τα όσιά τους. Αξίες βαθιά ριζωμένες στη συλλογική συνείδηση των Μικρασιατών Ελλήνων που η συμβολή τους εκδηλώθηκε στον απελευθερωτικό Αγώνα, αλλά και αναδείχθηκε οργανωτικά πρωταγωνιστική για την έκβασή του. Με αίσθημα δικαιοσύνης και με αλληλεγγύη, στήριξε τον Ελληνισμό που άκμασε έξω από τα ελλαδικά σύνορα.

Στις 30 Μαρτίου 1822 σφαγιάστηκαν δεκάδες χιλιάδες Έλληνες στη Χίο από τους Οθωμανούς Τούρκους, ως αντίποινα για την κήρυξη της επανάστασης στο νησί από τον Σάμιο Λυκούργο Λογοθέτη. Η έκρηξη της Επανάστασης βρήκε το πολυπληθές ελληνικό στοιχείο της Χίου να ευημερεί. Με τον στόλο τους, το εμπορικό τους δαιμόνιο και τη διπλωματία τους, οι Χιώτες κυριαρχούσαν στη Μαύρη Θάλασσα, το Αιγαίο και τη Μεσόγειο.

Στις 10 Μαρτίου 1822 ο Σάμιος Λυκούργος Λογοθέτης, με την προτροπή του Χιώτη Αντωνίου Μπουρνιά, αποβιβάστηκε στο νησί με 1.500 άνδρες και κατάφερε να συνεγείρει τους ντόπιους, κυρίως τους κατοίκους της υπαίθρου. Οι 3.000 Τούρκοι του νησιού πρόλαβαν να κλειστούν στο Κάστρο και η ολιγοήμερη πολιορκία τους δεν έφερε σημαντικό αποτέλεσμα, καθώς οι άνδρες του Λογοθέτη ήταν ανεπαρκώς εξοπλισμένοι.

Μόλις έφθασε το μαντάτο της εξέγερσης στην Υψηλή Πύλη, ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β’ την εξέλαβε ως αχαριστία των Χίων, αλλά και ως προσωπική προσβολή. Διέταξε να φυλακιστούν αμέσως όλοι οι Χιώτες της Κωνσταντινούπολης, και αρκετοί από αυτούς να αποκεφαλιστούν. Στη συνέχεια έδωσε την εντολή στον αντιναύαρχο Καρά-Αλή πασά να καταπλεύσει στο νησί και να τιμωρήσει παραδειγματικά τους εξεγερθέντες.

Στις 30 Μαρτίου 1822 πυρπολήθηκε ολόκληρο το νησί, και οι Τούρκοι επιδόθηκαν σε ανήκουστες σφαγές.

Υπολογίζεται ότι από τους 117.000 χριστιανούς κατοίκους του νησιού, 42.000 σφαγιάστηκαν, 50.000 πιάστηκαν αιχμάλωτοι και 23.000 διέφυγαν προς τις επαναστατημένες περιοχές της Ελλάδας και τη Δυτική Ευρώπη. Οι Τούρκοι έχασαν περίπου 600 άνδρες, ενώ αναφέρθηκαν και θύματα μεταξύ των Εβραίων, που μετέβησαν στο νησί από τη Μικρασιατική ακτή, για να πλιατσικολογήσουν και να εποπτεύσουν το δουλεμπόριο.

Τα αιματηρά γεγονότα της Χίου προκάλεσαν αλγεινή εντύπωση στην Ευρώπη. Η κοινή γνώμη ξεσηκώθηκε και οι τάξεις των φιλελλήνων πύκνωσαν. Αυτόπτες μάρτυρες περιέγραψαν τις φρικιαστικές σκηνές στις εφημερίδες, ζωγράφοι τις απεικόνισαν και ποιητές έψαλλαν τη θλιβερή καταστροφή. Πολλοί έκαναν λόγο για το ασυμβίβαστο της τουρκικής φυλής με τον ανθρωπισμό, ενώ άλλοι τόνισαν την αδυναμία συνύπαρξης Χριστιανών και Μουσουλμάνων.

Η ελληνική νέμεση θα έλθει σύντομα, με την ανατίναξη της τουρκικής ναυαρχίδας του Καρα-Αλή από τον Κωνσταντίνο Κανάρη (6-7 Ιουνίου 1822).

Με καταγωγή από τα Βουρλά της Σμύρνης και ο Ιάκωβος Τομπάζης, ο πρώτος ναύαρχος του ενωμένου ελληνικού στόλου, που κατατρόπωσε τους Τούρκους από θαλάσσης, αλλά και έσωσε χιλιάδες ψυχές από τη μανία τους, μεταφέροντάς τες στα ελληνικά καράβια. Η οικογένεια Τομπάζη ήρθε στήν Ύδρα τό 1668 από τά Βουρλά τής Σμύρνης. Ο Νικόλαος Τομπάζης ήταν από τούς πιό εύπορους κατοίκους τού νησιού καί υπέγραφε μέχρι τό 1816 ως Νικόλαος Γιακουμάκης.

Τό 1818, ο Ιάκωβος Τομπάζης έγινε μέλος τής Φιλικής Εταιρείας στην Κωνσταντινούπολη από τον Παναγιώτη Σέκερη και είχε συνεργασία με τους πρωτεργάτες της επανάστασης, όπως διαπιστώνεται από την σωζόμενη αλληλογραφία του. Ο Τομπάζης, αφιέρωσε όλη την περιουσία του για τον αγώνα, ενώ μετέτρεψε σε πολεμικά και τα τέσσερα πλοία του. Ήταν ο πρώτος που εισηγήθηκε την χρήση πυρπολικών, που αποδείχτηκαν αναντικατάστατα όπλα στον Αγώνα του 1821. Συμμετείχε στην επιχείρηση εξέγερσης της Χίου η οποία όμως δεν είχε το αναμενόμενο αποτέλεσμα, και διηύθυνε την ναυμαχια της Ερεσσού όπου συντελέστηκε η πρώτη ναυτική επιτυχία του Αγώνα και έσπευσε στο Αϊβαλί (Κυδωνίες) ώστε να γλυτώσει όσο περισσότερο από τον άμαχο πληθυσμό μπορούσε από την εκδικητική μανία των Τούρκων. Συμμετείχε επίσης στην εκστρατεία διάσωσης της επαναστατημένης Σάμου, από την Οθωμανική πολιορκία.

Ο Ίωνας, Αδαμάντιος Κοραής, υπήρξε ο κορυφαίος εμπνευστής της ελληνικής πολιτικής αναγέννησης, και πρωτοπόρος στην ανατροπή της αλλοίωσης της Ελληνικής γλώσσας από την τουρκική. Ο Κοραής γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1748, αλλά κατάγονταν από πλούσια οικογένεια της Χίου.

Αρχικά φοίτησε στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, ενώ αργότερα σπούδασε ιατρική στη Γαλλία, ζώντας από κοντά τη Γαλλική Επανάσταση και τις φιλελεύθερες ιδέες της. Ασχολήθηκε κυρίως με την αναγραφή, την επιμέλεια και τη δημοσίευση των χειρογράφων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων.

Ο Κοραής πίστευε πως την ελευθερία του ελληνικού έθνους, θα φέρει ο διαφωτισμός του διαμέσου της παιδείας, με μια νέα ελληνική γλώσσα, απλούστερης μορφής από την αρχαία με βάσης της την καθομιλουμένη της εποχής, απαλλαγμένης όμως από τις τούρκικες ιδιωματικές εκφράσεις και λέξεις.

Σημαντική υπήρξε και η συμβολή του τόσο στην ίδρυση του Ελληνικού Κομιτάτου στο Παρίσι, αλλά κυρίως στην ιδεολογική προετοιμασία της Μεγάλης Επανάστασης, π.χ. με το ποίημά του «Σάλπισμα Πολεμιστήριον», αλλά και με τις συμβουλευτικές επιστολές του κατά τη διάρκειά της. Βασική φιλοσοφική αρχή του, η πίστη στη λογική του ανθρώπου.

Πηγές:

• Αγτζίδης Β, Οι Έλληνες της Ανατολής στην επανάσταση του 1821, εφημερίδα Αδέσμευτος Τύπος, 29 Μαρτίου 2009

• Αδαμοπούλου-Παύλου Κ, Πρασσά Α. Τομπάζης Ιάκωβος ή Γιακουμάκης (1782-1829), Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, argolikivivliothiki.gr

• Αναστασιάδης Γ, «Η συμβολή των Μικρασιατών εις την εθνικήν αναγέννησιν», Μικρασιατικά Χρονικά, τεύχ. 1, 1938.

• Σαλκιτζόγλου Τ, Η συμβολή των Μικρασιατών στον Εθνικό Αγώνα, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού (ΙΜΕ), 2010.

• Οι ναυμάχοι του 1821, Ελευθεροτυπία: Περιοδικό Ιστορικά, Τεύχος 178, 2003.

• Mikrasiatis.gr

• AgiaSofia.com

• PontosNews.gr

Δημοσιεύθηκε στις Μνήμες Ελληνισμού