Του Δρ. Κωνσταντίνου Φίλη
Οι ανακαλύψεις σημαντικών ποσοτήτων φυσικού αερίου στην Ανατολική
Μεσόγειο δημιουργούν ευκαιρίες και προκλήσεις. Η γενικότερη ρευστότητα
της κατάστασης στην περιοχή, οι εκκρεμότητες γύρω από την οριοθέτηση των
θαλασσίων ζωνών ή σε κάποιες περιπτώσεις την επικύρωση συμφωνιών, η
Αραβική Άνοιξη και οι δυναμικές που γέννησε, η παγίωση παραδοσιακών
εχθροτήτων ειδικότερα στη Μέση Ανατολή, η αστάθεια στη Συρία και η
επέκταση αυτής στους γείτονες της, η εσωστρέφεια της Αιγύπτου και
ενδεχόμενη αναθεώρηση της θέσης της στην περιοχή στον απόηχο της
επικράτησης της Μουσουλμανικής Αδελφότητας αποτελούν μόνο μερικά από τα
ζητήματα που δημιουργούν αρκετές και σημαντικές αβεβαιότητες.

Στη γεωπολιτική αυτή εξίσωση, όμως, υπάρχουν και σταθερές. Για
παράδειγμα, η ευρωπαϊκή ενεργειακή ανασφάλεια και η συνακόλουθη ανάγκη
εξεύρεσης εναλλακτικών προμηθευτών ενέργειας, καθώς και η αυξανόμενη
ζήτηση για φυσικό αέριο. Αναντίρρητες πραγματικότητες είναι, επίσης, η
φυσική γειτνίαση της Ευρώπης με την Α. Μεσόγειο, η ύπαρξη πληθώρας
ευρωπαϊκών και εν γένει δυτικών συμφερόντων στην περιοχή πέραν των
ενεργειακών, η ανάγκη σταθεροποίησης και ανάπτυξης της Α. Μεσογείου με
την αξιοποίηση της παρούσης ευκαιρίας για διακρατικές συνέργειες στις
εξαγωγές ενεργειακών πόρων στη βάση ενός project ευημερίας μακρυά από
εμμονές και αποκλεισμούς και τέλος, με την ενδεχόμενη παράκαμψη του
τουρκικού “πνεύμονα” στα σχέδια υλοποίησης του νοτίου ευρωπαϊκού
ενεργειακού διαδρόμου, με τη διασύνδεση της περιοχής με την Ευρωπαϊκή
Ήπειρο, μέσω Ελλάδας.

Αναμφίβολα, αυτή τη στιγμή, η περιοχή δεν πληροί τις προϋποθέσεις για να
φιλοξενήσει μεγάλα projects, λόγω της ρευστότητας που επικρατεί.
Μολαταύτα, η οικονομική ανέχεια, το χαμηλό βιοτικό επίπεδο και η έλλειψη
οικονομικής ανάπτυξης και προοπτικής σε κάποια από τα κράτη της
περιοχής ανατροφοδοτούν την υστέρηση και τις εντάσεις. Πνεύμα
συνεργασίας και συμπράξεων θα προκύψει, εφόσον υπάρξει η παραδοχή ότι
ακόμη και διαφορετικά συμφέροντα μπορούν να συνυπάρξουν, χάριν της
σταθερότητας που θεωρείται αναγκαία συνθήκη για την προσέλκυση
επενδύσεων, τη ανάπτυξη και την ευημερία.

Συνεπώς, θα πρέπει να επιδιωχθεί η επίτευξη ευρύτερων συνεργασιών των
κρατών της περιοχής, στη βάση του κοινού συμφέροντος που αναδύεται
συνάμα με την υπερπήδηση ή έστω το μετριασμό των υφιστάμενων εχθροτήτων
που μαστίζουν τους λαούς, χάριν της μεγαλύτερης δυνατής περιφερειακής
σταθερότητας στην Α. Μεσόγειο. Γεγονός, το οποίο δύναται να οδηγήσει σε
οικονομική ανάπτυξη και εν τέλει σε ευημερία τα κράτη της περιοχής, αλλά
και να αποτελέσει εχέγγυο, ώστε διασφαλιστούν οι τελικοί αποδέκτες του
φυσικού αερίου και η επιτυχία του εγχειρήματος.

Δεν μπορεί, εντούτοις, να περιμένουμε να εκλείψουν συνολικά ή οριστικά
παγιωμένες έχθρες, για να προχωρήσουν τα ενεργειακά projects.
Χρειάζεται, άμεσα, να λάβουν χώρα συστηματικές περιφερειακές διεργασίες
με διεθνή υποστήριξη για τη δημιουργία των κατάλληλων προϋποθέσεων
σταθερότητας και ανάπτυξης (οι βεβαιότητες να υπερφαλαγγίσουν τις
αβεβαιότητες), ούτως ώστε να βγει η Α. Μεσόγειος από αυτόν τον φαύλο
κύκλο το δυνατόν συντομότερα.

Η πρόκληση συνίσταται στο να ληφθούν, το αμέσως επόμενο διάστημα -ακόμη
και προτού διατεθεί απευθείας φυσικό αέριο από το Αζερμπαϊτζάν (το πρώτο
μη ρωσικό στον νότιο ευρωπαϊκό ενεργειακό διάδρομο μεταξύ 2018 και
2020)-, ώστε αφενός το αέριο της Α. Μεσογείου να αποκτήσει το στρατηγικό
πλεονέκτημα του να μπει πρώτο στην ευρωπαϊκή αγορά και να καταλάβει τον
απαραίτητο οικονομικό χώρο (όσο ο ανταγωνισμός είναι χαμηλός) και
αφετέρου να προσελκυσθεί το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον, αλλά και οι
απαραίτητες επενδύσεις για την υλοποίηση των έργων.

Το Ισραήλ και η Κύπρος, οι οποίες διαθέτουν τον πρώτο λόγο στις
ενεργειακές εξελίξεις της περιοχής καθότι οι πλέον ώριμες χώρες με
ευρήματα ικανά να οδηγήσουν σε εξαγωγές, κατέχουν σημαντικό πολιτικό,
οικονομικό και ευρύτερα στρατηγικό όφελος να προσανατολιστούν προς την
ευρωπαϊκή αγορά, διαχέοντας τον γκρίζο χρυσό τους στη βέλτιστη περίπτωση
από κοινού μέσω υποθαλάσσιου αγωγού που να διέρχεται από την Ελλάδα.

Μάλιστα, η κατασκευή υποθαλάσσιου αγωγού, όχι μόνο δεν είναι αδύνατη,
αλλά μπορεί να χαρακτηριστεί, τόσο από οικονομικής, όσο και από απόψεως
ασφάλειας ως η πιο συμφέρουσα επιλογή. Σε ότι αφορά στον μεσάζοντα, η
Ελλάδα αποτελεί τον πλέον αξιόπιστο διαμετακομιστή, αλλά και την
ασφαλέστερη δίοδο για το φυσικό αέριο της Α. Μεσογείου προς την
ευρωπαϊκή αγορά. Προοπτική, η οποία -αν τελικά τελεσφορήσει- θα
επιτρέψει στη χώρα να αποκομίσει πληθώρα οφελών σε εθνικό επίπεδο. Ενώ η
δυνατότητα δημιουργίας αγωγού αντίστροφης ροής είναι κρίσιμη για την
ασφάλεια τροφοδοσίας, τόσο της Ευρώπης, όσο και της Α. Μεσογείου.

Σε ό,τι αφορά τη διαφαινόμενη εταιρική σχέση μεταξύ Ελλάδας, Κύπρου και
Ισραήλ αυτή χρειάζεται να διευρυνθεί, ενσωματώνοντας στους κόλπους της,
το δυνατόν περισσότερα κράτη της περιοχής και τουλάχιστον ένα
μουσουλμανικό/αραβικό κράτος, ενώ παράλληλα θα πρέπει να συνυπολογιστεί
και ο ρόλος της Ελλάδας ως δυνητικού παραγωγού. Παρότι φαίνεται να
υπάρχουν χώρες/οντότητες που μπορούν να ενσωματωθούν στην πρώτη φάση της
ενεργειακής σύμπραξης Ελλάδας-Κύπρου ή/και Ισραήλ, αν δεν ξεπεραστούν
πολιτικά και νομικά εμπόδια τότε η προσπάθεια πρέπει να ξεκινήσει με τα
πιο ώριμα (σε παραγωγή και συμφωνίες) κράτη προκειμένου το αέριο της Α.
Μεσογείου να διατεθεί το συντομότερο στην ευρωπαϊκή αγορά. Ιδανικό
σενάριο είναι να προλάβει το αντίστοιχο αζέρικο (2018-2020), εντούτοις
το κυριότερο διακύβευμα είναι να οικοδομηθούν οι συνθήκες και να υπάρχει
στο μέλλον η δυνατότητα συμπερίληψης του αερίου και άλλων κρατών της
περιοχής που το επιθυμούν.

Τέλος, οφείλουμε να σημειώσουμε πως η ελληνική εξωτερική πολιτική πρέπει
να αποκτήσει ευρωπαϊκό πρόσημο, καταδεικνύοντας στους εταίρους της τους
λόγους, τους σκοπούς και τα οφέλη της σύμπλευσης ευρωπαϊκών και
ελληνικών συμφερόντων στην περιοχή. Η ανάληψη πρωτοβουλιών, η σύναψη
συμμαχιών και οι συνακόλουθες συμπράξεις σε ευρωπαϊκό και περιφερειακό
επίπεδο από ελληνικής πλευράς, είναι sine qua non. Παράλληλα, θα πρέπει
να αποφευχθούν λογικές αξόνων και συνασπισμών που δεν δύναται να
υποστηριχθούν, γεγονός που θα μας έφερνε μάλιστα αντιμέτωπους με
ισχυρότερους δρώντες και αντιτιθέμενα συμφέροντα, φαλκιδεύοντας τις
αναγκαίες για τη διάθεση αερίου συνέργειες και συνεργασίες. Σε κάθε
περίπτωση, ο δρόμος του γκρίζου χρυσού περνά -κυριολεκτικά και
μεταφορικά- μέσα από την Ελλάδα και το εγχείρημα αυτό χρήζει προσοχής
και υποστήριξης από την Ε.Ε.

*Ο Δρ. Κωνσταντίνος Φίλης είναι Διευθυντής Προγραμμάτων του
Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων και Επικεφαλής του Τομέα Ρωσίας-Ευρασίας
& ΝΑ Ευρώπης. Το άρθρο, αποτελεί την περίληψη της μελέτης «Ο ρόλος
της Ανατολικής Μεσογείου στην ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης» του Τομέα
Ρωσίας-Ευρασίας & ΝΑ Ευρώπης του ΙΔΙΣ. Η μελέτη αποτελεί την πρώτη
εν Ελλάδι προσπάθεια εκτενούς καταγραφής και ανάλυσης των δεδομένων για
τη συμβολή της Ανατολικής Μεσογείου στην ενεργειακή ασφάλεια της ΕΕ, ενώ
γίνεται ειδική αναφορά στον ρόλο Ελλάδας και Κύπρου στην ασφάλεια
τροφοδοσίας της Ευρώπης αλλά και γύρω από τις εξελίξεις στην ευρύτερη
περιοχή.