Η μετατόπιση της ηλικίας απόκτησης παιδιών σε όλο και μεγαλύτερη ηλικία είναι η κύρια αιτία της έκρηξης αυτής αν και ,την τελευταία δεκαετία, έπαιξαν κάποιο ρόλο η αύξηση του πλήθους και του ειδικού βάρους των 40+ στον πληθυσμό αναπαραγωγικής ηλικίας καθώς και οι πρόοδοι των τεχνικών υποβοηθουμένης γονιμότητας και η προσφυγή σε αυτές ενός όλου και μεγαλύτερου αριθμού ζευγαριών.

Του Βύρωνος Κοτζαμάνη*

Εάν εξετάσουμε την μεταβολή του πλήθους των γεννήσεων μετα το 1990 ανά μεγάλες ηλιακές ομάδες θα διαπιστώσουμε ότι ενώ το σύνολό τους μειώθηκαν σημαντικά (-30%) οι προερχόμενες από γυναίκες ηλικίας 40 και άνω γεννήσεις πενταπλασιάσθηκαν «ζυγίζοντας» 7 φορές περισσότερο (1,4% του συνόλου στις αρχές της δεκαετίας του ’90, 9-10% το 2023-24), ενώ την ίδια περίοδο οι γεννήσεις από γυναίκες ηλικίας 30-39 ετών σχεδόν διπλασιάσθηκαν και οι προερχόμενες από τις ηλιακές ομάδες 20-29 και <20 ετών κατέρρευσαν.

Που οφείλεται όμως η «έκρηξη» των μετα τα 39 έτη γεννήσεων; Πόσο «ζυγίζει» η γονιμότητα των γυναικών 40-49 ετών στους ετήσιους δείκτες (δείκτες που μόλις υπερβαίνουν το 1,3 παιδιά/γυναίκα) σήμερα και πριν από 30 χρόνια; ποια η συμμετοχή της γονιμότητας των 40-49 ετών στον τελικό αριθμό παιδιών που έφεραν στο τέλος του αναπαραγωγικού τους κύκλου (στα 50 τους έτη) οι γυναίκες των διαδοχικών γενεών;

Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά είναι σαφείς. Η μετατόπιση της ηλικίας απόκτησης παιδιών σε όλο και μεγαλύτερη ηλικία είναι η κύρια αιτία της έκρηξης αυτής αν και ,την τελευταία δεκαετία, έπαιξαν κάποιο ρόλο η αύξηση του πλήθους και του ειδικού βάρους των 40+ στον πληθυσμό αναπαραγωγικής ηλικίας καθώς και οι πρόοδοι των τεχνικών υποβοηθουμένης γονιμότητας και η προσφυγή σε αυτές ενός όλου και μεγαλύτερου αριθμού ζευγαριών. Όσον αφορά την συμμετοχή τους στους ετήσιους δείκτες γονιμότητας, αν και αυξάνουσα, η είναι περιορισμένη. Περιορισμένη επίσης είναι και η συμμετοχή στον τελικό αριθμό παιδιών που έκαναν οι γυναίκες που γεννήθηκαν το 1951, 1961, 1971 και το 1981: αν η γονιμότητα των 40 + ήταν μηδενική οι 1000 γυναίκες που γεννήθηκαν το 1951 θα έκαναν 2023 αντί για 2048 παιδιά ( 25 λιγότερα), αυτές που γεννήθηκαν το 1961 39 λιγότερα (1850 αντί για 1889) και οι γεννηθείσες το 1981 1410 αντί 1505 (95 λιγότερα). `

Οι πρόοδοι των τεχνικών υποβοηθουμένης γονιμότητας και η διευρυμένη πρόσβαση σε αυτές δεν πρόκειται να οδηγήσουν τις δυο επόμενες δεκαετίες σε μια αύξηση των προερχομένων από γυναίκες 40 ετών και άνω γεννήσεων, ακόμη και αν συνεχισθεί η αύξηση της μέσης ηλικίας στην τεκνογονία, καθώς το πλήθος των γυναικών των ηλικιών αυτών, εν απουσία μετανάστευσης, θα μειωθεί σημαντικά (κατά 35% ανάμεσα στο 2022 και το 2042). Οι γεννήσεις αυτές θα συμβάλλουν περιορισμένα όμως και στην τελική γονιμότητα των γενεών, στον αριθμό δηλαδή των παιδιών που θα φέρουν κατά μέσο όρο στον κόσμο όσοι γεννήθηκαν μετά το 1981. Η ανακοπή των πτωτικών τάσεων και η ανόρθωση των δεικτών γονιμότητας είναι επομένως ανέφικτη εάν δεν δημιουργηθεί στη χώρα μας ένα εξαιρετικά ευνοϊκό για την δημιουργία οικογένειας και την απόκτηση του επιθυμητού αριθμού παιδιών περιβάλλον που θα επιτρέψουν στις νεότερες γενεές να φέρουν στο κόσμο τον αριθμό των παιδιών που επιθυμούν. Αυτό το περιβάλλον, αν δημιουργηθεί, εκτός του ότι θα οδηγήσει στον περιορισμό και των ιδιαίτερα υψηλών ποσοστών ατεκνίας και στην επιβράδυνση της αύξησης της μέσης ηλικίας στην απόκτηση των παιδιών, θα επιτρέψει ταυτόχρονα σε όσους επιθυμούν να κάνουν ένα δεύτερο και στη συνέχεια ένα τρίτο κ.ο.κ παιδί να υλοποιήσουν επιθυμία τους αυτή.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ

Οι γεννήσεις στη χώρα μας που τις τρεις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες υπερβαίνουν τις 140 χιλ. συρρικνώνονται ταχύτατα μετά το 1980, τα δυο δε τελευταία χρόνια είναι λιγότερες και από 73 χιλ. παρόλο που το πλήθος των γυναικών σε αναπαραγωγική ηλικία (20-49 ετών) το 2023-24 ελάχιστα διαφοροποιείται από αυτό πρώτης μεταπολεμικής της περιόδου (1,9 εκατομ. σήμερα έναντι 1,7-1,9 το 1951-1979). Εξετάζοντας δε τις μεταβολές τους ανά μεγάλες ηλιακές ομάδες θα διαπιστώσουμε ότι αν το σύνολο των γεννήσεων μειώθηκε σημαντικά μετά το 1990 οι προερχόμενες από γυναίκες ηλικίας 40 ετών και άνω υπερπενταπλασιάσθηκαν (1,45 χιλ. το 1991-92, 7,5 χιλ. το 2023-24), με αποτέλεσμα να

«ζυγίζουν» 7 φορές περισσότερο: 1,4% του συνόλου στις αρχές της δεκαετίας του ’90, 8-9% το 2023-24 (Πίνακας 1). Την ίδια περίοδο οι γεννήσεις που προήλθαν από γυναίκες ηλικίας 30-39 ετών σχεδόν διπλασιάσθηκαν (28,5 χιλ. το 1991-92, 45 χιλ. το 2023-24), ενώ οι προερχόμενες από τις ηλιακές ομάδες 20-29 και <20 ετών κατέρρευσαν καθώς αποτελούν πλέον μόνον το 27% και 2,5% του συνόλου έναντι του 65% και 7% σαράντα χρόνια πριν.

Η ταχύτατη αυξητική τάση των προερχομένων από την τελευταία δεκαετία του αναπαραγωγικού κύκλου των γυναικών γεννήσεων οφείλεται εν μέρει μόνον στην αύξηση του ειδικού βάρους των 40-49 ετών στο εσωτερικό της ομάδας 20-49 ετών την περίοδο αυτή (από 30% το 1991 στο 42% το 2023). Οφείλεται βασικά στο ότι οι γυναίκες που βρίσκονται σε ηλικία απόκτησης παιδιών τις τελευταίες τέσσερεις δεκαετίες κάνουν τα παιδιά τους σε όλο και μεγαλύτερη ηλικία, γεγονός που αποτυπώνεται και στη μέση ηλικία στην τεκνοποίηση τόσο στο σύνολο των γεννήσεων όσο και στην απόκτηση του πρώτου παιδιού( Πίνακας 1). Η ηλικία αυτή μετά από μια πρώτη περίοδο μείωσης ανάμεσα στο 1956 και τις αρχές της δεκαετίας του’80 αυξάνεται ταχύτατα: +7,4 σχεδόν χρόνια στο σύνολο των γεννήσεων ανάμεσα στο 1984 (25,9 έτη) και το 2023 (32,3) και +7 έτη στην απόκτηση του πρώτου παιδιού. Οφείλεται τέλος, εν μέρει, και στις προόδους των τεχνικών υποβοηθουμένης γονιμότητας ως και στην προσφυγή σε αυτές ενός όλου και μεγαλύτερου αριθμού ζευγαριών γεγονός που αποτυπώνεται και στην αύξηση του ειδικού βάρους των πολυδυνάμων τοκετών, το ποσοστό των οποίων τριπλασιάστηκε ανάμεσα στο 1981 και τις αρχές της τρέχουσας δεκαετίας.

Πίνακας 1

*Εκτιμήσεις

Πηγή : ΕΛΣΤΑΤ και Eurostat, επεξεργασία των δεδομένων ΙΔΕΜ

‌* Διευθυντής ερευνών, ΙΔΕΜ

https://indemography.gr

Την περίοδο δε που οι προεχόμενες από γυναίκες ηλικίας 40 ετών και άνω γεννήσεις αυξάνονται μειώνονται ταχύτατα και οι ετήσιοι δείκτες γονιμότητας (δείκτες που δεν επηρεάζονται από το πλήθος των γυναικών 20-49 ετών και την ποσοστιαία κατανομή τους ανά ηλικία). Οι δείκτες αυτοί καταρρέουν καθώς από 2,0 παιδιά/γυναίκα τα πρώτα έτη της δεκαετίας του ‘80 συρρικνώνονται στο 1,3 το 2023-24, έχοντας λάβει ακόμη χαμηλότερες τιμές το 1998-2001(1,23-1,25). Η συνεχής αύξηση της μέσης και ηλικίας και η διακύμανσή των ετήσιων δεικτών μετα το 1984 σε επίπεδα χαμηλότερα του 1,5 παιδιά /γυναίκα (Πίνακας 1), επίπεδα που υπολείπονται σημαντικά του «ορίου αναπαραγωγής» (των 2,05 δηλαδή παιδιών/γυναίκα που «απαιτούνται» για να μην μειωθεί μεσο-μακροπρόθεσμα, εν απουσία μετανάστευσης ο πληθυσμός μας) αποτυπώνουν έμμεσα και τη μείωση της τελικής γονιμότητας των γυναικών που γεννήθηκαν μετά το 1935. Όλες αυτές οι γενεές, ιδιαίτερα όμως όσες γεννήθηκαν μετά τα τέλη τις δεκαετίας του ‘50 έκαναν όλο και λίγο λιγότερα παιδιά σε όλο και μεγαλύτερη ηλικία: 2 παιδιά στα 26 τους οι γεννηθείσες το 1955 αλλά μόνον 1,5 στα 31έτη όσες γεννήθηκαν το 1981 (Πίνακας 2).

Πόσο όμως «ζυγίζει» η γονιμότητα των 40-49 ετών στους ετήσιους δείκτες σήμερα και πριν από 30 χρόνια; Η συμμετοχή στους δείκτες αυτούς, αν και αυξάνουσα είναι περιορισμένη (Πίνακας 1, τελευταία στήλη): 1,6 % το 1991 και 8% το 2023- 24, γεγονός που σημαίνει ότι αν οι γεννήσεις αυτές δεν υπήρχαν οι τιμές των ετήσιων δεικτών θα ήταν ελάχιστα χαμηλότερες (μόλις κατά 0,01-0,2 παιδιά/γυναίκα).

Το ίδιο ερώτημα μπορούμε φυσικά να θέσουμε και για την γονιμότητα των γενεών: ποια δηλαδή η συμμετοχή της γονιμότητας των 40-49 ετών στον τελικό αριθμό παιδιών που έφεραν στο τέλος του αναπαραγωγικού τους κύκλου-στα 50 τους έτη- οι γυναίκες που γεννήθηκαν το 1951, 1961, 1971 και το 1981; (Πίνακας 2). Από τις αναλύσεις του Ινστιτούτου Δημογραφικών Ερευνών και Μελετών προκύπτει ότι αν η γονιμότητα των 40+ ήταν μηδενική οι 1000 γυναίκες που γεννήθηκαν το 1951 θα έκαναν 25 παιδιά λιγότερα (2023 αντί για 2048 παιδιά), αυτές που γεννήθηκαν το 1961 39

λιγότερα (1850 αντί για 1889) και οι γεννηθείσες το 1981 1410 αντί 1505 (95 λιγότερα). Επομένως η συμβολή της γονιμότητας των 40-49 ετών στον τελικό αριθμό των παιδιών που έκαναν οι γενεές 1951-1981 παραμένει εξαιρετικά περιορισμένη.

Πίνακας 2

*Εκτιμήσεις

Πηγή : ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία των δεδομένων ΙΔΕΜ

Οι πρόοδοι των τεχνικών υποβοηθουμένης γονιμότητας και η διευρυμένη πρόσβαση σε αυτές με την κάλυψη του κόστους τους δεν πρόκειται , ακόμη και αν συνεχισθεί η αύξηση της μέσης ηλικίας στην τεκνογονία, να οδηγήσουν τις δυο επόμενες δεκαετίες σε αύξηση των προερχομένων από γυναίκες 40 ετών και άνω γεννήσεων καθώς το πλήθος των γυναικών των ηλικιών αυτών εν απουσία μετανάστευσης θα μειωθεί από 795 χιλ. το 2022 στις 600 χιλ. το 2032 και στις 500 χιλ. το 2042 (-37%). Οι γεννήσεις δε αυτές λίγο θα συμβάλλουν και στον αριθμό των παιδιών που θα φέρουν κατά μέσο όρο στον κόσμο οι γενεές που γεννήθηκαν μετά τα τέλη της δεκαετίας του ‘70. Για να ανακοπεί η πτωτική πορεία και, στη συνέχεια για να ανορθωθεί η γονιμότητα των γενεών αυτών θα πρέπει να δημιουργηθεί στη χώρα μας ένα εξαιρετικά ευνοϊκό για την δημιουργία οικογένειας και την απόκτηση του επιθυμητού αριθμού παιδιών ο περιβάλλον. Το περιβάλλον αυτό θα οδηγήσει στη μείωση στις νεότερες γενεές των ποσοστών ατεκνίας και στην επιβράδυνση της αύξησης της ηλικίας απόκτησης παιδιών και, ταυτόχρονα, θα δώσει την δυνατότητα σε όσους επιθυμούν να κάνουν ένα δεύτερο και στη συνέχεια ένα τρίτο κ.ο.κ παιδί να υλοποιήσουν την επιθυμία τους αυτή.

Τους βασικούς άξονες για την επίτευξη του στόχου αυτού έχουμε ήδη εκθέσει σε προηγούμενες δημοσιεύσεις του ΙΔΕΜ και δεν θα επανέλθουμε. Θα υπενθυμίσουμε απλά ότι η Ελλάδα συγκαταλέγεται με βάση τόσο τις αναλύσεις μας όσο και αυτές ερευνητικών ιδρυμάτων της αλλοδαπής στις χώρες εκείνες που χαρακτηρίζονται: ι) από το μεγαλύτερο «χάσμα»

-fertility gap- ανάμεσα στον αριθμό των παιδιών που επιθυμούν οι γενεές 1970-75 και σε αυτόν που θα αποκτήσουν (οι Γαλλίδες των γενεών αυτών π.χ θα κάνουν 5% λιγότερα παιδιά από αυτά που επιθυμούν, ενώ εμείς θα κάνουμε 20% λιγότερα) και ιι) από την μεγαλύτερη διαφορά ανάμεσα στο ποσοστό των γυναικών που επιθυμούν να αποκτήσουν ένα τουλάχιστον παιδί και στο ποσοστό εκεινων που θα μείνουν άτεκνες, με αποτέλεσμα το ποσοστό ατεκνίας στις γενεές που γεννήθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1970 να εγγίζει στην Ελλάδα το 23% στο έναντι του 15% στη Γαλλία. Οι προαναφερθείσες διαφορές αποτυπώνουν και τις διαφοροποιημένες πολιτικές ανάμεσα στις δυο χώρες, πολιτικές που έχουν σαν αποτέλεσμα στην μεν Γαλλία όλες οι μεταπολεμικές γενεές μέχρι και αυτές του 1980 να αποκτούν λίγο περισσότερα από 2 παιδιά/ γυναίκα σε αντίθεση με τη χώρα μας όπου όλες οι μετά το 1960 γενεές απέκτησαν λιγότερα από 2 παιδιά, οι δε νεότερες από αυτές πολύ λιγότερα (μόλις1,5 παιδιά/ όσες γεννήθηκαν το 1981)….

*Ο Βύρων Κοτζαμάνης είναι Δρ. Ανθρωπιστικών Επιστημών. Καθηγητής Δημογραφίας και Επιστημονικός Υπεύθυνος του χρηματοδοτουμένου από το ΕΛΙΔΕΚ ερευνητικού προγράμματος “Δημογραφικά Προτάγματα στην Έρευνα και Πρακτική στην Ελλάδα» (2020-23). Ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών και εν συνεχεία καθηγητής Δημογραφίας στην Πολυτεχνική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας (ΤΜΧΠΠΑ) και επισκέπτης-συνεργαζόμενος ερευνητής του Εθνικού Ινστιτούτου Δημογραφίας της Γαλλίας. Διευθυντής του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων του Π.Θ. (1998-2019) και του ελληνο-γαλλικού Master (Παν. Θεσσαλίας και Bordeaux) “Πληθυσμός, Ανάπτυξη, Στρατηγικές Προοπτικές” (2007-2016). Εμπειρογνώμων της ΕΕ στο πλαίσιο της Τεχνικής Βοήθειας (PHARE and CARDS) για την αναδιοργάνωση των Στατιστικών Υπηρεσιών των βαλκανικών χωρών.

Πρόεδρος και εν συνεχεία επίτιμος Πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Γαλλόφωνων Δημογράφων και Πρόεδρος της Διεθνούς Επιστημονικής Ένωσης Demobalk. Επιστημονικός υπεύθυνος ερευνητικών προγραμμάτων χρηματοδοτούμενων από εθνικούς και διεθνείς φορείς, συγγραφέας και επιμελητής βιβλίων για τις δημογραφικές εξελίξεις στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια ως και δεκάδων άρθρων που πραγματεύονται θέματα αναπαραγωγής του πληθυσμού, μετανάστευσης, σύστασης και διάλυσης των συμβιώσεων και δημογραφικής πολιτικής .

Ερευνητικά πεδία: οι δημογραφικές εξελίξεις στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια, οι επιπτώσεις της κρίσης στις δημογραφικές συνιστώσες στις χώρες της νοτίου Ευρώπης, δημογραφικές προβολές και δημογραφικές πολιτικές, χωρικές διαστάσεις των δημογραφικών συνιστωσών, μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές στην Ελλάδα.

Λωφ. Συγγρού 154, Αθήνα, 17671