Γράφει ο Μάριος Πούλλαδος

Μέρος Β’

Την προηγούμενη Κυριακή παρουσιάσαμε το Α’ Μέρος της δράσης των Μυστικών Υπηρεσιών της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Τσεχοσλοβακίας (ČSSR) στην Κύπρο κατά την περίοδο 1974-1989, έτσι όπως δημοσιεύτηκαν σε πρόσφατο άρθρο που δημοσιεύτηκε στις 6 Αυγούστου 2024 στο Journal of Balkan and Near Eastern Studies. Το άρθρο, που φέρει τον τίτλο «In the Service of the Eastern Bloc: Czechoslovak Intelligence and the Cyprus Conflict 1974-1989», υπογράφει ο Γιαν Κόουρα – επίκουρος καθηγητής στο Ίδρυμα Παγκόσμιας Ιστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Καρόλου, ο οποίος έγραψε και το βιβλίο «Διχοτομημένη νήσος: Ψυχρός Πόλεμος και Κυπριακό την περίοδο 1960-1974», που αποτελεί μια πρώτη προσπάθεια αναθεώρησης της διεθνούς διάστασης του Κυπριακού, από την οπτική γωνία των χωρών του Ανατολικού Μπλοκ. Στο Α’ Μέρος παρουσιάστηκαν ονόματα στελεχών του ΑΚΕΛ και φοιτητών, τα οποία, σύμφωνα με έγγραφα από το πρώην Υπουργείο Εσωτερικών της Τσεχοσλοβακίας, συνεργάστηκαν με τις Μυστικές Υπηρεσίες της χώρας την επίμαχη περίοδο.

Στο Β’ Μέρος παρουσιάζονται πρόσωπα που εκείνη την περίοδο κατείχαν δημόσια αξιώματα και τα οποία, σύμφωνα πάντα με τα έγγραφα, είχαν πολυεπίπεδη συνεργασία με τις Μυστικές Υπηρεσίες της Τσεχοσλοβακίας. Διευκρινίζεται πως η «Σημερινή» φέρνει στο φως τα ήδη δημοσιευμένα έγγραφα με σκοπό την καταγραφή της Ιστορίας, ώστε να βοηθήσει στην περαιτέρω έρευνα τής συγκεκριμένης περιόδου. Όσα παρουσιαστούν πιο κάτω, σε καμία περίπτωση δεν υιοθετούνται από τη «Σημερινή», που μοναδικό στόχο έχει να φωτίσει άγνωστες, ενδεχομένως, πτυχές της Ιστορίας της Κύπρου.

Ο απόρρητος φάκελος Βωβίδη

Μια ιδιαίτερη περίπτωση, που αναφέρεται στην έρευνα, είναι αυτή του Χάρη Βωβίδη, ο οποίος διετέλεσε γραμματέας τόσο του Προέδρου Μακαρίου όσο και του Κυπριανού. Όπως αναφέρεται, ο κ. Βωβίδης συνεργάστηκε με την κωδική ονομασία DOPAL. Ωστόσο, ο φάκελος για τη συνεργασία του παραμένει απόρρητος και δεν έχει ακόμη δημοσιευτεί στο αρχείο. Κατά συνέπειαν, μόνο αποκόμματα άλλων υλικών σώζονται για να προσφέρουν πληροφορίες για την έκταση της συνεργασίας του. Σύμφωνα με τα αποκόμματα, επιστρατεύτηκε να συνεργαστεί ως «εμπιστευτική επαφή» λίγο μετά το τέλος του Πολέμου του Γιομ Κιπούρ. Κατά τη διάρκεια αυτής της σύγκρουσης, μετέφερε πληροφορίες σχετικά με δραστηριότητες των χωρών του ΝΑΤΟ στην Κύπρο και μάλιστα συμμετείχε σε ένα από τα ενεργά μέτρα που ανέλαβαν οι Τσεχοσλοβακικές Μυστικές Υπηρεσίες κατά του Ισραήλ. Σύμφωνα πάντα με την έρευνα, παρείχε επίσης πληροφορίες με υλικό που προερχόταν από συσκέψεις της κυβέρνησης και του προεδρικού γραφείου. Πάντως, σε σχετική μαρτυρία του κ. Βωβίδη, που υπάρχει στο τρίτομο έργο του Δρος Γιάννου Χαραλαμπίδη «Εμφύλιος πόλεμος – ΕΟΚΑ Β’, παρακράτος και χούντα», διαψεύδει οποιαδήποτε συνεργασία με τρίτες ξένες μυστικές υπηρεσίες και τονίζει πως η δράση και προσφορά του την περίοδο εκείνη είχε αποκλειστικό σκοπό και στόχο την εξυπηρέτηση του εθνικού συμφέροντος της Κύπρου.

Η περίπτωση Π. Στόκκου

Ένα από τα πιο ανεκτίμητα μέλη του δικτύου πρακτόρων του κλιμακίων των Τσεχοσλοβάκικων Μυστικών Υπηρεσιών στην Λευκωσία, σύμφωνα με τα έγγραφα, ήταν ο αγωνιστής της ΕΟΚΑ, Παύλος Στόκκος. Αξίζει να σημειωθεί πως είναι γνωστό ότι ο Παύλος Στόκκος κατηγορήθηκε για κατασκοπία υπέρ του Ισραήλ και αθωώθηκε, αλλά δεν γύρισε στα καθήκοντά του (βλ. άρθρο «Ο αστυνομικός που ειδοποίησε τον Μακάριο», «Σημερινή», 23/8/21).

Ο Στόκκος, σύμφωνα με τα έγγραφα, το 1963 ολοκλήρωσε μια σειρά μαθημάτων του FBI στις Ηνωμένες Πολιτείες και αργότερα έλαβε παρόμοια εκπαίδευση στο Ηνωμένο Βασίλειο. Πριν από την εισβολή στην Κύπρο, υπηρέτησε ως αστυνομικός διοικητής στη Λάρνακα. Μετά το πραξικόπημα του 1974, στάθηκε ανάμεσα στους αστυνομικούς που αντιτάχθηκαν στον Νίκο Σαμψών, οδηγώντας στη σύντομη φυλάκισή του. Με την επιστροφή του Προέδρου Μακαρίου στο νησί, ο Στόκκος ανταμείφθηκε για την πίστη του και έλαβε προαγωγή. Η αρχική επαφή με το κυπριακό κλιμάκιο των Τσεχοσλοβάκων έγινε το 1977.

Οι Μυστικές Υπηρεσίες της Τσεχοσλοβακίας άρχισαν να υποστηρίζουν τον Στόκκο οικονομικά όταν περνούσε δύσκολες συνθήκες ζωής. Όπως σημειώνεται, αυτή η οικονομική υποστήριξη πιθανότατα έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην απόφασή του για συνεργασία, με την κωδική ονομασία BELIS. Κατά τα πρώτα χρόνια συνεργασίας παρείχε ήδη ανάλυση για τα γεγονότα του 1974, την ετήσια έκθεση της ισραηλινής αστυνομίας του 1976, λεπτομέρειες για τη συνεργασία του Αρχηγού της ΚΥΠ με τη CIA, πληροφορίες για την οργανωτική δομή της Κυπριακής Υπηρεσίας Πληροφοριών και πληροφορίες για τις δραστηριότητες της ΕΟΚΑ Β’. Μετά την πρόσληψή του, το πρωταρχικό του καθήκον ήταν να εντοπίσει έναν νεαρό αστυνομικό για πιθανή προαγωγή σε ειδικές αστυνομικές σχολές στο Ηνωμένο Βασίλειο ή τις ΗΠΑ και στη συνέχεια να διευκολύνει τη συνεργασία τους με τις Υπηρεσίες Πληροφοριών της Τσεχοσλοβακίας. Διατηρούσε, όπως αναφέρεται, σχέσεις με άτομα εντός της Κυπριακής Μυστικής Υπηρεσίας. Είχε, όπως αναφέρεται, έναν πληροφοριοδότη εντός της Κυπριακής Αστυνομίας στη Βρετανική Βάση Δεκέλειας, και είχε πρόσβαση σε αστυνομικά αρχεία ή μητρώα οχημάτων. Επιπλέον, ήταν σε επαφή με άτομα υπεύθυνα για την ασφάλεια των πρεσβειών που ανήκαν σε χώρες προτεραιότητας για την Τσεχοσλοβακική Υπηρεσία Πληροφοριών, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Μεγάλη Βρετανία και το Ισραήλ. Ωστόσο, η πολλά υποσχόμενη συνεργασία σταμάτησε απότομα το 1982, όταν κυκλοφόρησε η είδηση για τη συνεργασία του Στόκκου με την ισραηλινή μυστική υπηρεσία Μοσάντ.

Ο Υπουργός Μακαρίου

Τελευταία περίπτωση δημοσιοϋπαλληλικού συνεργάτη που αναφέρουν τα έγγραφα είναι ο Χρυσόστομος Σοφιανός. Διορίστηκε Υπουργός Παιδείας το 1976 από τον Μακάριο και επισκέφθηκε την Τσεχοσλοβακία το 1979 ως μέρος υπουργικής αντιπροσωπίας. Το 1980 απαλλάχθηκε από την υπουργική του θέση και ίδρυσε το πολιτικό κόμμα Παγκύπριο Μέτωπο Ανανέωσης (ΠΑΜΕ) και την εβδομαδιαία εφημερίδα «Κυπριακή». Σύμφωνα με τα έγγραφα, ο Σοφιανός σταδιακά συνήθιζε τακτικές συναντήσεις και μοιράστηκε ιδέες για την κυπριακή πολιτική κατά τη διάρκεια αυτών των επαφών με ανθρώπους της Τσεχοσλοβακίας. «Άρχισε επίσης να παρουσιάζει ορισμένα ενεργά μέτρα από τις Τσεχοσλοβακικές Μυστικές Υπηρεσίες στην εβδομαδιαία εφημερίδα του ‘‘Κυπριακή’’, για τα οποία έλαβε οικονομική αποζημίωση. Αυτά τα κεφάλαια χρησίμευσαν ως κύρια πηγή εσόδων για την εφημερίδα του. Η επίσημη πρόσληψη έγινε τον Μάρτιο του 1982 με την κωδική ονομασία SUKRAN. Στη συνέχεια, ο ρόλος του περιελάμβανε την παροχή πληροφοριών για την κυπριακή πολιτική σκηνή». Ωστόσο, η συνεργασία φαίνεται να ήταν σχετικά βραχύβια. Μετά τη διάλυση του πολιτικού του κόμματος και τη διακοπή της εβδομαδιαίας εφημερίδας του μετά τις ανεπιτυχείς εκλογές του 1983, ο Σοφιανός ίδρυσε μια ιδιωτική εταιρεία συμβούλων. Η διακοπή της συνεργασίας έγινε, σύμφωνα με τα έγγραφα, το 1984.

Λόγοι και κίνητρα συνεργασίας

Η έρευνα αναφέρει πως για τους περισσότερους από τους μυστικούς συνεργάτες στην Κύπρο, το κίνητρο της συνεργασίας ήταν η ιδεολογική συγγένεια, η οποία, όμως, είχε διαφορετικές μορφές για τα άτομα. Μεταξύ των συνεργατών από τον κύκλο του ΑΚΕΛ (CANDA, FAHRI), επικρατούσε μια θετική στάση απέναντι στην Τσεχοσλοβακία ως σοσιαλιστική χώρα. Άλλοι απλώς είχαν αρνητικά αισθήματα εναντίον των πρώην αποικιοκρατών Βρετανών

Όσοι σπούδασαν στην Τσεχοσλοβακία και συχνά προέρχονταν από μέτριο οικογενειακό υπόβαθρο, ο παράγοντας αυτός τονίστηκε περαιτέρω ότι είχαν λάβει δωρεάν πανεπιστημιακή εκπαίδευση, η οποία τους βοήθησε να αποκτήσουν σχετικά καλά αμειβόμενη και κοινωνικά σεβαστή απασχόληση κατά την επιστροφή τους στην Κύπρο. Ως αποτέλεσμα, ένιωθαν χρέος στην Τσεχοσλοβακία κατά κάποιον τρόπο. Μερικοί από τους μεταγενέστερους συνεργάτες του κύκλου των φοιτητών είχαν ήδη έρθει σε επαφή με μυστικές υπηρεσίες (κυρίως αντικατασκοπία) κατά την παραμονή τους στην Τσεχοσλοβακία. Υποβλήθηκαν σε δοκιμές αξιοπιστίας και δυνατότητας εκτέλεσης καθηκόντων συλλογής πληροφοριών.

Σημερινή