Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί κράτους στην Ελλάδα και τη Τουρκία, σε συντονισμό με τις ΗΠΑ, έχουν χτίσει δύο πολύ ισχυρά αφηγήματα για τη Κυπριακή τραγωδία, αμφότερα τα οποία εξυπηρετούν τα αντίστοιχα συστήματα πολιτικής εξουσίας.

Το κυρίαρχο αφήγημα στην Ελλάδα περιστοιχίζεται γύρω από το μύθο του Κωνσταντίνου Καραμανλή, ο οποίος ήρθε ως από μηχανής θεός από το Παρίσι στις 23 Ιουλίου του 1974, ορκίστηκε πρωθυπουργός τα χαράματα της 24ης και, μέσα σε συνθήκες χάους και πανικού, συγκροτεί κυβέρνηση, περιθωριοποιεί το χουντικό μηχανισμό μέσα στο στράτευμα, αποφεύγει πόλεμο με την Τουρκία, η οποία θα ήταν καταστροφική για τη Κύπρο και την Ελλάδα, εν ολίγοις, σώζει την τιμή των Ελλήνων. Αυτός ο μύθος έχει συνοψιστεί στο σύνθημα: «παρέλαβε χάος και έφτιαξε κράτος».

Το κυρίαρχο αφήγημα στη Τουρκία είναι διαφορετικής υφής. Η Τουρκία «επενέβη» στην Κύπρο, κάτι το οποίο είχε πολλαπλά οφέλη για όλες τις πλευρές. Αποσόβησε την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, έσωσε τους Τουρκοκύπριους από αφανισμό και, γεγονός εξίσου αν όχι περισσότερο σημαντικό, έφερε τη δημοκρατία στην Ελλάδα εφόσον η «επέμβασή» της στην Κύπρο δρομολόγησε τις εξελίξεις για τη μετάβαση στη δημοκρατία.

Κανένα απ’ τα δύο αφηγήματα δεν αντέχει στο περισκόπιο της ανεξάρτητης ιστορικής έρευνας.

Είναι γνωστές οι εκθέσεις του Νιχάτ Ερίμ προς τον Μεντερές το Νοέμβριο-Δεκέμβριο του 1956, όπου περιγράφει τον ελάχιστο και μέγιστο στρατηγικό στόχο της Τουρκίας στη Κύπρο – ελάχιστος στόχος: διχοτόμηση, μέγιστος στόχος: προσάρτηση ή στρατηγικός έλεγχος όλης της νήσου.  Αυτό που δεν λέγεται είναι ότι οι ίδιες οι εκθέσεις αναφέρουν ότι ο Ερίμ εκθέτει στον Μεντερές ότι υπάρχει μυστικό πλαίσιο συζήτησης με την Ελλάδα υπό την αιγίδα των ΗΠΑ, για παραχώρηση διαδρόμου στη θάλασσα για την Τουρκία, στην Κύπρο εκ μέρους της Ελλάδας. Κοντολογής, Καραμανλής και Αβέρωφ είχαν συμφωνήσει επί της αρχής για τουρκικά δικαιώματα στην Κύπρο μήνες μόνο μετά την έναρξη του εθνικο-απελευθερωτικού αγώνα για την ένωση, αποδεχόμενοι, εμμέσως πλην σαφώς, τον ελάχιστο στόχο της Τουρκίας στη Κύπρο, αυτόν της διχοτόμησης. Έτσι επιτεύχθηκε και η αλλοίωση του συνθήματος της «ένωσης», η οποία από το 1956-57 και εξής σήμαινε διχοτόμηση ή «ένωση με κυρίαρχα ανταλλάγματα προς τη Τουρκία».

Η πολιτική που πολέμησε ο Μακάριος

Αυτή ήταν η πολιτική που πολέμησε ο Μακάριος από το 1957 μέχρι τις 15 Ιουλίου 1974, όταν έπεσε με το προδοτικό πραξικόπημα του δικτάτορα Ιωαννίδη. Το υψηλό πολιτικό πλαίσιο λύσης του Κυπριακού το έθεσαν οι ΗΠΑ με πρόθυμους πελάτες το κόμμα της ΕΡΕ, στα βήματα του «διαίρει και βασίλευε» των Άγγλων αποικιοκρατών. Σε ιδιόχειρο αχρονολόγητο σημείωμα του Αβέρωφ που υπάρχει στα αδημοσίευτα αρχεία του, υπάρχει η εξής εκπληκτική φράση: «πάντα πίστευα», θα πει ο Έλληνας πολιτικός, «ότι η Κύπρος είναι στρατιωτικά υποθηκευμένη στη Τουρκία». Αν ήταν αυτό που πίστευε ο μελλοντικός ΥΕΘΑ στη κρίση του Ιουλίου-Αυγούστου 1974, τότε ως προς τι η αναμονή για εφαρμογή σχεδίων για την άμυνα της Κύπρου προκειμένου να καταστραφεί ο Αττίλας;

Το πλαίσιο της διχοτόμησης το είχε δεχτεί και η κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου, με εξαίρεση την αριστερή πτέρυγα του κόμματός του υπό τον Ανδρέα Παπανδρέου. Τα συνωμοτικά σχέδια του Άτσεσον του 1964, κατά βάση, τα απέρριψε η Τουρκία διότι όταν πήγε η ελληνική μεραρχία στην Κύπρο, δεν έβλεπε πως μπορούσε να λειτουργήσει στην πράξη η αποστολή τουρκικού στρατού στη Κύπρο μετά τη περιθωριοποίηση του Μακάριου κάτω από τη πολιτική πίεση των Αθηνών και τη στρατιωτική πίεση της μεραρχίας. H Τουρκία εξέφραζε ανησυχίες για το ότι η Ελληνική κυβέρνηση θα μπορούσε ν’ αρνηθεί την ειρηνική αποβίβαση τουρκικού στρατού στην Κύπρο. Αυτό που ένοιαζε τις ΗΠΑ ήταν η ΝΑΤΟποίηση της Κύπρου. Ένωση ακόμα και χωρίς ανταλλάγματα από τη στιγμή που μπορούσε να το επιβάλλει η Ελλάδα ήταν αποδεκτή διότι πάλι η Κύπρος θα περνούσε στο ΝΑΤΟ μέσω της Ελλάδας. Το σχέδιο, ωστόσο, απέτυχε και για άλλους λόγους. Ο Μακάριος αποκάλυψε τη συνομωσία, την κατήγγειλε και πρότεινε ως λύση για την ικανοποίηση του θέματος της ασφάλειας που έθετε η Τουρκία λόγω ελληνικής περικύκλωσης αν η Κύπρος γίνει ελληνική, να μετατραπεί μία από τις Αγγλικές βάσεις σε ΝΑΤΟϊκή βάση, η οποία θα είχε και τουρκικό και ελληνικό στρατό. Η πρόταση του Μακάριου απορρίφθηκε από την Άγκυρα.

Εναντίον του Ανδρέα Παπανδρέου

Η δικτατορία έγινε για να αποφευχθεί η πρωθυπουργοποίηση του Ανδρέα Παπανδρέου και να διχοτομηθεί η Κύπρος με άξονα ένα από τα σχέδια που είχε προτάξει ο Άτσεσον. Κι ενώ το σύστημα εξουσίας κατάφερε να περιθωριοποιήσει τον Ανδρέα, για πάνω από έξη συναπτά έτη δεν κατάφερε να εξοβελίσει το Μακάριο. Τότε, ο Παπαδόπουλος με τους συνεργάτες του, παίρνουν απόφαση για εκκίνηση μιας διαδικασίας εκδημοκρατικοποίησης – το γνωστό «πείραμα Μαρκεζίνη». Αυτό συνοδοιπορούσε και με την επίσημη γραμμή των ΗΠΑ και του Στέιτ Ντηπάρτμεντ που πίεζαν λεκτικά και δημόσια για φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος σχεδόν από την εγκαθίδρυσή του τον Απρίλιο του 1967. Όμως τα νήματα τα κινούσε το βαθύ ψυχροπολεμικό κράτος των ΗΠΑ με επίκεντρο την CΙΑ.

Η χούντα του Δημήτρη Ιωαννίδη, που ξεκινά με ωμό τρόπο μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου την 25η Νοεμβρίου 1973, είχε ένα μόνο στόχο: να «κλείσει» συνωμοτικά το Κυπριακό με ανατροπή του Μακαρίου και παραχώρηση στρατιωτικής βάσης στη Τουρκία. Ταυτόχρονα, αυτό το έκανε διότι, όπως είχε εξομολογηθεί ο ίδιος ο Γκιζίκης στον Αβέρωφ πολύ μετά τα γεγονότα, η ανατροπή του Μακαρίου θα δημιουργούσε μέτωπο για τη Τουρκία στη Κύπρο, χαλαρώνοντας τη πίεση που ασκούσε τότε η Τουρκία στην Ελλάδα στο Αιγαίο. Όταν η Τουρκία εισβάλει με αποβίβαση στρατευμάτων στο Πέντε Μίλι το πρωί της 20ής Ιουλίου 1974, η χούντα παραπαίει διότι είχε αρχίσει να αντιλαμβάνεται ότι η τουρκική προέλαση δεν θα σταματήσει με τη κατάληψη της Κυρήνειας και την ένωση του προγεφυρώματος με το θύλακα της Αγύρτας. Τη στιγμή που αναλαμβάνει ο Καραμανλής με τον Αβέρωφ την ηγεσία της Ελλάδας σε κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» (χωρίς όμως τον Ανδρέα Παπανδρέου), ήταν ξεκάθαρο ότι οι συνεχείς τουρκικές αποβιβάσεις και ρίψη αλεξιπτωτιστών, οι οποίες γινόταν σε φάσεις, δημιουργούσαν τέτοιο όγκο στρατιωτικών δυνάμεων που δεν θα μπορούσαν να χωρέσουν στην ασφυκτική γεωγραφική περίμετρο της παύσης πυρός που διέταξε το ΣΑ του ΟΗΕ (η λεγόμενη «εκεχειρία» της 22 Ιουλίου).

Η περίοδος της ψευτο-εκεχειρίας – οι Τούρκοι δεν σταμάτησαν να προελαύνουν – είναι άκρως σημαντική για την κατανόηση των ευθυνών των Καραμανλή και Αβέρωφ κατά τη διάρκεια της κυπριακής κρίσης. Βρίσκοντας μπροστά τους τη πολιτική για το Κυπριακό που είχαν προσυπογράψει από το 1956, δηλ. τη πολιτική της διχοτόμησης, στην ουσία ακολουθούν κατά γράμμα τη χουντική πολιτική της μη-επέμβασης στη Κύπρο, δηλ. τη δική τους πολιτική, προκειμένου ν’ αποσοβηθεί ελληνοτουρκικός πόλεμος – που ήταν πρόταγμα των ΗΠΑ – και «να σωθεί η Ελλάδα από βέβαιη ήττα», εφόσον οι συνθήκες ήταν χαοτικές και η χώρα ανέτοιμη (ο μύθος που καλλιέργησε το ελλαδικό σύστημα εξουσίας). Ουδεμία μετάβαση στη δημοκρατία δεν επιτεύχθηκε στην Ελλάδα με την τουρκική εισβολή (το τουρκικό αφήγημα). Η συνέχεια μεταξύ χουντικής και καραμανλικής στρατηγικής είναι κάτι παραπάνω από προφανής. Συνέχεια υφίσταται και από γραφειοκρατική άποψη. Οι Καραμανλής-Αβέρωφ άφησαν ανέθικτη στη θέση τους όλη σχεδόν τη χουντική ηγεσία, από την οποία μάλιστα ζητούσαν και γνωματεύσεις για τον αν η Ελλάδα μπορούσε να επιχειρήσει στη Κύπρο! Από τους προδότες ζητούσαν γνωμάτευση. Ο Καραμανλής ρώτησε ευθέως τους χουντικούς γιατί δεν εφάρμοσαν τα σχέδια αμύνης της Κύπρου. Οι χουντικοί του απήντησαν λέγοντας ότι δέχτηκαν ισχυρή πίεση από τις ΗΠΑ οι οποίες τους διεμήνυσαν ότι αν η Ελλάδα επέμβει τότε οι ΗΠΑ δεν θα σταθούν εμπόδιο στην Τουρκία και ότι η Ελλάδα θα χάσει και τον πόλεμο και ολόκληρη τη Κύπρο. Τα πράγματα δεν ήταν καθόλου έτσι και η φράση του Ανδρέα Παπανδρέου όταν έμαθε τη κάθοδο του Καραμανλή στην Ελλάδα ότι «εκτελείται αλλαγή φρουράς του ΝΑΤΟ στη χώρα», είχε σθεναρή βάση.

Οι Αμερικανοί έτοιμοι για επέμβαση προς αποφυγή ελληνοτουρκικού πολέμου

Η Ελλάδα, από τις 24 Ιουλίου το πρωί, είχε τη δυνατότητα να κλιμακώσει την κρίση προς όφελός της και χωρίς καν το ρίσκο πολέμου με τη Τουρκία. Θα μπορούσε να προσεγγίσει τη Σοβιετική Ένωση μέσω της Βουλγαρίας ή/και ευθέως, να κάνει προβολή αξιόπιστης απειλής προς τις ΗΠΑ ότι αν δεν σταματήσει η προέλαση των Τούρκων στη Κύπρο, η συνεχής αποβίβαση δυνάμεων και η ρίψη αλεξιπτωτιστών, τότε τα υποβρύχια και τα φάντομ θα επιχειρήσουν στη Κύπρο για να καταστρέψουν τον Αττίλα. Αυτό θα ωθούσε τις ΗΠΑ στην αποτροπή του Ατίλα 2, οι οποίες ήθελαν, με κάθε τρόπο, να αποφύγουν ελληνοτουρκική σύρραξη, διάλυση του ΝΑΤΟ και εμπλοκή των Σοβιετικών στην Ανατολική Μεσόγειο. Ήταν τόσο ο φόβος των ΗΠΑ για επέμβαση της Ελλάδος στη Κύπρο, που από τις 22 Ιουλίου είχαν ετοιμάσει μια ολόκληρη αερομεταφερόμενη μεραρχία να μεταβεί στην Ανατολική Μεσόγειο από τη Καλιφόρνια, προκειμένου να σταματήσει ελληνοτουρκικό πόλεμο (μαζί με άλλες μικρότερες δυνάμεις που θα προσέρχονταν στο θέατρο πολέμου από την Ιταλία και τη Γερμανία).

Ο Αττίλας 2 θα μπορούσε κάλλιστα ν’ αποφευχθεί. Δεν έγινε, διότι οι Καραμανλής-Αβέρωφ ήταν ενταγμένοι στη ΝΑΤΟϊκή πολιτική που είχαν συμφωνήσει με την Τουρκία από το 1956, αποδεχόμενοι τον ελάχιστο στρατηγικό στόχο της Τουρκίας στο νησί, αυτόν της διχοτόμησης. Μάλιστα, μετά την ολοκλήρωση του Αττίλα 2 με κατάληψη του 37% του εδάφους της Κυπριακής Δημοκρατίας, οι Καραμανλής-Αβέρωφ δέχτηκαν όχι μόνο διπεριφερειακή λύση – έτσι έλεγαν τότε τη διζωνική – αλλά και ισότητα Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων σε επίπεδο κεντρικής κυβέρνησης, κάτι που έδινε στρατηγικό έλεγχο ολόκληρης της Κύπρου στη Τουρκία. Έτσι, η Τουρκία, με ελλαδική συναίνεση, εκπλήρωνε τώρα και το μέγιστο στρατηγικό της στόχο έτσι όπως τον είχε θέσει ο Ερίμ στον Μεντερές το 1956.

Από τα χαρτιά, όμως, έως τη πραγματικότητα η απόσταση είναι μεγάλη, διότι υπάρχει η διαμεσολάβηση της λαϊκής ετυμηγορίας. Και ο κυπριακός λαός έδειξε με γενναίο τρόπο, ειδικά τη περίοδο του σχεδίου Ανάν, ότι δεν συναινεί στη διζωνική και στη πολιτική ισότητα Ε/Κ και Τ/Κ – αν και θα πρέπει να πούμε ότι οι έποικοι τώρα πλέον ξεπερνούν κατά πολύ το Τ/Κ πληθυσμό – δηλ. δεν συναινεί στο μέγιστο στρατηγικό στόχο της Τουρκίας στη Κύπρο, ούτε βέβαια και στον ελάχιστο. Το ίδιο θα πράξει και στο μέλλον, αν χρειαστεί.

*Πανεπιστημιακός- Royal Docks School of Business & Law University of East London – Το βιβλίο του Το μελάνωμα της Κύπρου. Οι ευθύνες των Κων/νου Καραμανλή και Ευάγγελου Αβέρωφ για τη Κυπριακή τραγωδία, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Επίκεντρο.