Του ΚΩΣΤΑ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ

Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης, έχει εκλεγεί τον περασμένο Φεβρουάριο ως τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Αυτή η εκλογή ήταν αποτέλεσμα μιας παραγωγικής πορείας στο πεδίο της γνώσης και της επιστημονικής έρευνας. Ήταν η δικαίωση ενός ανθρώπου που μαχόταν σε ολόκληρη τη ζωή του στο πεδίο της παιδείας.

Στη συνέντευξή του στο «Φ», ο κ. Κιτρομηλίδης απάντησε σε ερωτήσεις και για το Κυπριακό, αλλά και για τα πρόσφατα βιβλία του. Για το Κυπριακό, θέτει μια άλλη παράμετρος, πολύ σημαντική. Αυτή της άγνοιας. Διαπιστώνει  ζήτημα γνωσιολογικό, ένα πρόβλημα αντίληψης, γνώσης και άγνοιας στη στάθμιση των πραγμάτων και στη λήψη κρίσιμων αποφάσεων. Αυτή η διάσταση, χωρίς να αναιρεί τον πυρήνα του ζητήματος, που είναι η επιβολή των τουρκικών σχεδιασμών, αποτελεί σημαντική παράμετρος και αφορά τη διαχείριση από ελληνικής πλευράς του εθνικού θέματος.

Το βιβλίο του Insular Destinies, το οποίο εκδόθηκε το 2020 από τον εκδοτικό οίκο Routledge, συγκεντρώνει τις κυριότερες μελέτες του για την νεότερη ιστορία της Κύπρου και του Κυπριακού Ζητήματος, όσες έχουν δημοσιευθεί στα αγγλικά. Είναι η προσωπική κατάθεση ενός Κυπρίου μελετητή για την ιστορική εμπειρία της γενέτειρας του.

Στο βιβλίο Religion and Politics, το οποίο εκδόθηκε το 2019 επίσης από τον Routledge, μελετά το ζήτημα της εμφάνισης των εθνικών εκκλησιών με την χορήγηση του αυτοκεφάλου στις κατά τόπους Ορθόδοξες Εκκλησίες. Δοκιμάζει να αποκαταστήσει την αυθεντική εικόνα της Ορθοδοξίας ως πνευματικής μαρτυρίας οικουμενικών αξιών που βασίζονται στην ισότητα, την κοινωνία και την απουσία διακρίσεων μεταξύ των ανθρωπίνων προσώπων.

Για την Κύπρο, η οποία τον σημαδεύει στην επιστημονική του δράση θα επισημάνει πως «είναι η ταυτότητα και το βάθος του εαυτού μου».

• Η εκλογή σας ως τακτικού μέλους της Ακαδημίας Αθηνών θεωρείτε πως είναι το αποκορύφωμα μιας διαδρομής στη γνώση και την έρευνα; Είναι η κορυφαία καταξίωση;
• Η εκλογή μου στην Ακαδημία Αθηνών ήλθε ως επιστέγασμα μιας μακράς πορείας τεσσάρων δεκαετιών στην υπηρεσία της πανεπιστημιακής παιδείας και της έρευνας. Αισθάνομαι ότι η Ελλάδα για μένα τον απόδημο Κύπριο αδελφό υπήρξε πραγματικά μητέρα πατρίδα: μου έδωσε την ευκαιρία να επαναπατρισθώ από την Αμερική όπου σπούδασα και δίδαξα για δέκα χρόνια τη δεκαετία του 1970, δίνοντάς μου δουλειά στο πρώτο πανεπιστήμιο της χώρας, το Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου έγινα καθηγητής πολύ ενωρίς και έτσι μπόρεσα να αφοσιωθώ απερίσπαστος στο επιστημονικό μου έργο. Μου εμπιστεύθηκε η Ελλάδα επίσης τη διεύθυνση δύο σημαντικότατων και ιστορικών ερευνητικών Κέντρων, του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών και του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και με τίμησε με μεγάλες διακρίσεις. Η εκλογή στην Ακαδημία Αθηνών αποτελεί δικαίωση της διακονίας της επιστήμης και της παιδείας, δεν την βιώνω, ωστόσο, με οποιαδήποτε διάθεση θριαμβολογίας ή επανάπαυσης. Απεναντίας συνιστά κίνητρο περίσκεψης και κριτικής ενδοσκόπησης και πηγή μιας ισχυρότατης συναίσθησης ευθύνης να φανώ αντάξιος της μεγάλης τιμής και να δικαιώσω τις προσδοκίες όλων των τόσο σημαντικών ανθρώπων της επιστήμης και των γραμμάτων που με υποστήριξαν. Σκοπός της ζωής μου είναι πλέον η υπηρεσία του έργου της Ακαδημίας με όλες μου τις δυνάμεις.
• Έχετε γράψει πολλά βιβλία και κείμενα για την Κύπρο και το Κυπριακό. Έχετε αναφέρει- και υπήρξε και αντίδραση – πως θα πρέπει ως Έλληνες της Κύπρου να αναλογισθούμε και τις δικές μας ευθύνες σε ό,τι αφορά τις εσωτερικές πτυχές του εθνικού θέματος. Σε τι αναφέρεστε;
• Η λύση του Κυπριακού πέρα από πολιτικό πρόβλημα, δηλαδή ζήτημα ισχύος, συμφερόντων και στρατηγικών υπολογισμών, είναι και πρόβλημα ηθικό, δηλαδή ζήτημα ευθυνών ατόμων και συλλογικών σωμάτων, αλλά είναι ακόμη και ζήτημα γνωσιολογικό, ένα πρόβλημα αντίληψης, γνώσης και άγνοιας στη στάθμιση των πραγμάτων και στη λήψη κρίσιμων αποφάσεων.Προϊόντος του χρόνου, όπως παρακολουθώ και μελετώ το Κυπριακό τα τελευταία πενήντα χρόνια, εδραιώνεται μέσα μου η πεποίθηση ως προς την κρισιμότητα της γνωσιολογικής διάστασης του ζητήματος. Οι διαπιστώσεις των μελετών μου μού υποβάλλουν την οδυνηρή υπόθεση ότι πολύ συχνά κρίσιμες αποφάσεις, οι οποίες απέβησαν ανεπιτυχείς, υπήρξαν προϊόντα άγνοιας ή κακής στάθμισης της ευρύτερης πολιτικής πραγματικότητας που καθόριζε τις τύχες της νήσου.

Παρά ταύτα, πάντως, πιστεύω ότι μια βιώσιμη λύση του Κυπριακού είναι ακόμη εφικτή αρκεί να συντρέχουν κάποιες αυτονόητες προϋποθέσεις, όπως η απόσυρση των ξένων στρατευμάτων, η κατάργηση των εγγυήσεων και η αποφυγή της επανόδου σε ένα νέο-Ανανικό σχέδιο λύσης που θα καταργεί ουσιαστικά την Κυπριακή Δημοκρατία. Χρειάζεται όμως περίσκεψη, ρεαλισμός και σοβαρότητα και κυρίως αντίσταση στους πειρασμούς της δημαγωγίας, η οποία μοιραία παγιδεύει τις πολιτικές ηγεσίες σε αλυσιτελείς θέσεις και χειρισμούς.

• Παρακολουθώντας μια από τις ομιλίες σας αναφερθήκατε στην αποικιοποίηση. Θεωρείτε πως στην Κύπρο- και μετά την ανεξαρτησία- υπήρξε αποικιοποίηση; Γιατί τόσο το σύνταγμα όσο και ο ρόλος των Βρετανών διασφάλισαν την εσαεί παρουσία της αποικιακής δύναμης.

-Για να καταλάβουμε την έννοια του ιμπεριαλισμού, του αποικισμού και της αποαποικιοποίησης απαιτείται σοβαρή γνώση της ιστορίας των αποικιακών αυτοκρατοριών των ευρωπαϊκών δυνάμεων και όσον αφορά ειδικότερα την Κύπρο και το Κυπριακό Ζήτημα σοβαρή γνώση της ιστορίας της Βρετανικής αυτοκρατορίας. Αυτή η γνώση νομίζω απουσίασε συστηματικά από την αντιμετώπιση και τη λήψη κρίσιμων αποφάσεων στον χειρισμό του Κυπριακού. Επανερχόμαστε δηλαδή στη γνωσιολογική ουσία του ζητήματος.

-Στο πρόσφατο βιβλίο σας Insular Destinies  Perspectives on the history and politics of modern Cyprus, πέραν από την πολιτική και την ιστορική διάσταση καταθέτετε και προτάσεις;

-Το βιβλίο μου Insular Destinies το οποίο εκδόθηκε το 2020 από τον εκδοτικό οίκο Routledge συγκεντρώνει τις κυριότερες μελέτες μου για την νεότερη ιστορία της Κύπρου και του Κυπριακού Ζητήματος, όσες έχουν δημοσιευθεί στα αγγλικά. Είναι η προσωπική κατάθεση ενός Κυπρίου μελετητή για την ιστορική εμπειρία της γενέτειρας του. Σχεδιάζω να προβώ σε μια αντίστοιχη συνολική έκδοση των μελετών μου που έχουν δημοσιευθεί ελληνικά. Το βιβλίο Insular Destinies δεν είναι το μόνο μου βιβλίο για την Κύπρο και το Κυπριακό. Προηγήθηκαν πριν αρκετά χρόνια το βιβλίο, Small States in the Modern World (1979) και η σχολιασμένη κριτική Βιβλιογραφία της Κύπρου, στην όποια συνεργαστήκαμε με τον Μάριο Ευρυβιάδη και εμφανίστηκε σε δυο εκδόσεις το 1982 και το 1996 από τον διεθνή οίκο Clio Press της Οξφόρδης. Το σημαντικότερο ερευνητικό έργο που έχω αφιερώσει στην Κύπρο και το οποίο απαίτησε πολύχρονη έρευνα είναι η Κυπριακή Λογιοσύνη (2002) στο οποίο μελετώ την επιβίωση των ελληνικών γραμμάτων στην Κύπρο και την κυπριακή διασπορά της πρώιμης νεωτερικότητας υπό τις ξένες κατακτήσεις. Η έρευνα για την κυπριακή λογιοσύνη απέδωσε πολύ πλούσιο υλικό, το οποίο τροφοδοτεί τώρα τη σειρά «Πηγές της Κυπριακής Γραμματείας και Ιστορίας» την οποία διευθύνω στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Η συλλογή έχει παρουσιάσει μέχρι στιγμής πέντε τόμους Κυπριολογικού ενδιαφέροντος στα δημοσιεύματα του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Ε.Ι.Ε.

Θα ήθελα να σημειώσω, πάντως, ότι η ιστορία της Κύπρου και η Κυπριολογική έρευνα δεν υπήρξαν το πρωταρχικό επιστημονικό μου αντικείμενο. Ό,τι έχω κάνει σ’ αυτό το πεδίο έγινε από το υστέρημα του χρόνου μου και από το περίσσευμα της καρδιάς μου. Θέλησα να αναδείξω αγνοημένα θέματα και πτυχές των προβλημάτων και να συνδέσω την ιστορία της Κύπρου και του Κυπριακού με ευρύτερες θεωρητικές και ιστοριογραφικές προσεγγίσεις όπως η αντίληψη της Μεσογειακής ιστορίας του Fernand Braudel, οι θεωρίες των εθνοτικών σχέσεων του Walker Connor, και ιδίως η θεωρία του εθνικισμού του Elie Kedourie. Έτσι πίστευα θα μπορούσε να απαλλαγεί η μελέτη των σχετικών ζητημάτων από τον επαρχιωτισμό και τον εθνοκεντρισμό και είχα επίσης την υπόρρητη ελπίδα ότι έτσι θα μπορούσε να θεραπευθούν κάπως και οι αδυναμίες, όσες συνδέονταν με τη γνωσιολογική πλευρά του Κυπριακού στην οποία αναφερθήκαμε.

Στο βιβλίο δεν κάνω προτάσεις. Δεν θεωρώ ότι αυτό είναι δουλειά του ιστορικού. Προτάσεις δεν υποβάλλει κανείς αυτοκλήτως. Αν ερωτηθώ θα μπορούσα να κάνω προτάσεις σε τομείς στους οποίους διαθέτω ειδικότητα και πείρα.

-Στο άλλο προσφάτως εκδοθέν  βιβλίο σας Religion and Politics in the Orthodox World, αναδεικνύετε το ρόλο της Εκκλησίας στην πολιτική και στην ανάπτυξη του εθνικισμού. Είναι, τελικώς, η εμπλοκή της Εκκλησίας αναπόφευκτη σε σχέση με τον ελληνισμό;

Στο βιβλίο Religion and Politics, το οποίο εκδόθηκε το 2019 επίσης από τον Routledge, μελετώ το ζήτημα της εμφάνισης των εθνικών εκκλησιών με την χορήγηση του αυτοκεφάλου στις κατά τόπους Ορθόδοξες Εκκλησίες που αποσπάστηκαν από τη δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου λόγω της δημιουργίας των ανεξάρτητων εθνικών κρατών στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Η κατανόηση της δημιουργίας των εθνικών Ορθοδόξων εκκλησιών που σηματοδότησε τον 19^ο, τον 20^ο ακόμη και τον 21^ο αιώνα, μπορεί να εξηγήσει και την ταύτιση της Ορθοδοξίας με τον εθνικισμό, η οποία τείνει να υπογραμμίζεται ως εγγενής στον χαρακτήρα της Ορθοδοξίας από παρατηρητές οι οποίοι αγνοούν τόσο την ιστορία όσο και την πνευματική ταυτότητα της Ορθοδοξίας. Στο βιβλίο δοκιμάζω να αναιρέσω αυτή την τερατώδη κατά τη γνώμη μου άγνοια και να αποκαταστήσω την αυθεντική εικόνα της Ορθοδοξίας ως πνευματικής μαρτυρίας οικουμενικών αξιών που βασίζονται στην ισότητα, την κοινωνία και την απουσία διακρίσεων μεταξύ των ανθρωπίνων προσώπων. «Η Κύπρος είναι η ταυτότητα και το βάθος του εαυτού μου»

• Τι είναι αυτό που «κουβαλάτε» από την Κύπρο; Τι είναι αυτό που σας σημαδεύει σε σχέση με την Κύπρο;
• Η Κύπρος είναι η ταυτότητα και το βάθος του εαυτού μου. Κρατώ μέσα μου μιαν Κύπρο, που νομίζω δεν υπάρχει πια, την Κύπρο που πήρα μαζί μου όταν έφυγα για σπουδές το 1969. Τις παραδόσεις της, κυρίως τα θρησκευτικά βιώματα, την τέχνη της όλων των εποχών, τις φωτοσκιάσεις των τοπίων της, τις εμπειρίες, υλικές και πνευματικές, που διαμόρφωσαν την αρχική στάση ζωής που με συνόδευσε στην πορεία μου. Πολλά οφείλω στην οικογένειά μου, ιδίως στη μητέρα μου, αλλά και στα αδέλφια μου και, στο βάθος του χρόνου, στην ανάμνηση του πατέρα μου, και στις πνευματικές αξίες που υπήρξαν καθοριστικές στη ζωή της οικογενείας μας. Θυμούμαι ακόμη τους δασκάλους μου, ιδίως τους καθηγητές μου στο Παγκύπριο Γυμνάσιο από τους οποίους έμαθα τα ελληνικά γράμματα. Πολλοί από αυτούς ήταν φίλοι και συνάδελφοι των γονέων μου και όσα άκουσα από αυτούς συνέβαλαν να διαμορφωθεί ο τρόπος με τον οποίο καταλάβαινα αρχικά τον κόσμο. Θυμούμαι ακόμη την Πάφο της παιδικής μου ηλικίας και τα αγαπητά πρόσωπα των θείων και των φίλων της οικογένειας που ταυτίζονται με εκείνα τα χρόνια. Ήμουν πάντα περήφανος για την προσφορά της οικογένειας της μητέρας μου, ιδίως του παππού μου Πασχάλη Πασχαλίδη και του θείου και νονού μου Ν. Ι. Νικολαΐδη στην ελληνική παιδεία της Πάφου. Αυτός ο κόσμος με συνοδεύει πάντα ως ανάμνηση, ως βάλσαμο, αλλά και καημός, και ως φίλτρο αυτογνωσίας.

Πηγή: Απόψεις