Της Rosa Balfour

Η ακριβής ημερομηνία του θανάτου της εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ είναι αβέβαιη.

Ίσως πέθανε στη Γάζα μετά τις 7 Οκτωβρίου 2023. Οι σκοτεινές απαντήσεις των ηγετών της ΕΕ και των κρατών μελών τις ημέρες μετά την τρομοκρατική επίθεση της Χαμάς εναντίον αμάχων στο Ισραήλ αποκάλυψαν πόσο βαθιά και απρόσεκτα οι ευρωπαϊκές χώρες είχαν αποκλίνει από την επί δεκαετίες ομοιομορφία ενότητας στην ειρηνευτική διαδικασία στη Μέση Ανατολή.

Η 7η Οκτωβρίου ήταν απλώς άλλο ένα καρφί στο φέρετρο της εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ. Ίσως θα πρέπει να ανατρέξει κανείς στις 22 Φεβρουαρίου 2014, όταν ο τότε πρόεδρος της Ουκρανίας Βίκτορ Γιανούκοβιτς εκδιώχθηκε μετά από μήνες διαδηλώσεων στο Euromaidan. Η Ρωσία απάντησε παραβιάζοντας την κυριαρχία της Ουκρανίας με την εισβολή στο Ντονμπάς και την προσάρτηση της Κριμαίας μέσα σε ένα μήνα. Οι συνομιλίες υπό την ηγεσία της Ευρώπης, οι πολιτικές απαντήσεις και οι κυρώσεις με στόχο τον τερματισμό της κατοχής του Ντονμπάς -και όχι την αναστροφή της προσάρτησης της Κριμαίας- δεν απέτρεψαν το Κρεμλίνο από το να εισβάλει ξανά στην Ουκρανία ακριβώς δέκα χρόνια αργότερα.

Η αποτυχία να τερματιστεί η ενεργειακή εξάρτηση από τη Ρωσία ήταν ίσως το μεγαλύτερο στρατηγικό λάθος της Ευρώπης. Στον απόηχο της δεύτερης εισβολής το 2022, μια εκπληκτικά ενιαία απάντηση της ΕΕ, μετά το παράδειγμα της Ουάσιγκτον, συνοδεύτηκε από μια νέα αξιολόγηση των στόχων εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας. Αλλά καθώς ο πόλεμος συνεχίζεται, οι διασπάσεις επανέρχονται στην επιφάνεια.

Η ΕΕ δεν εκμεταλλεύτηκε την απροσδόκητη ενότητα για να συζητήσει τους πιο μακροπρόθεσμους στόχους της για την υποστήριξη της Ουκρανίας πέρα από την υπόσχεση να τη στηρίξει “όσο χρειαστεί”. Η ευκαιρία να αντιμετωπιστεί η λογική της διαφορετικότητας που μαστίζει την εξωτερική πολιτική της ΕΕ από τη γέννησή της δεν αξιοποιήθηκε. Όπως έδειξε η 7η Οκτωβρίου, η χαρτογράφηση των διαφορών δεν λειτουργεί.

Υπήρξαν επίσης πολλά άλλα γεγονότα, που σηματοδοτούν τον αργό θάνατο της εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ.

Το 2015 ήταν annus horribilis. Η πολιτική στην Ευρώπη παραλίγο να καταρρεύσει υπό το βάρος της κρίσης της Ευρωζώνης και της άφιξης 1,3 εκατομμυρίων προσφύγων από τις γειτονικές ζώνες συγκρούσεων. Αντί να διαχειριστεί μια ανθρωπιστική κρίση σημαντικής κλίμακας, η ευρωπαϊκή ηγεσία εξέτασε ένα δυστοπικό όραμα μιας “μεταναστευτικής κρίσης” που θυμίζει μεσαιωνικούς φόβους για εισβολές βαρβάρων.

Η δεκαετία της κρίσης στην Ευρωζώνη είδε την ΕΕ να στρέφεται στον εαυτό της, μακριά από τον υπόλοιπο κόσμο, με επιπτώσεις στην παγκόσμια οικονομία. Στη συνέχεια, η ένωση διαλύθηκε με το Brexit (2016—άλλο annus horribilis).

Η πολιτική κατάρρευση και η άνοδος του λαϊκιστικού ευρωσκεπτικιστικού εθνικισμού, τον οποίο η κυρίαρχη πολιτική δεν κατάφερε να αποτρέψει, είχε δύο συνέπειες: μια υπερβολική επιρροή της εσωτερικής πολιτικής στην εξωτερική πολιτική και την αποσυντιθέμενη έλξη των κεντρομόλων δυνάμεων. Ένας ναρκισσισμός  διαφορών κυριάρχησε στην ΕΕ καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 2010 – μια αδύναμη οργάνωση για την αντιμετώπιση της ανόδου εχθρικών δυνάμεων και ένα εύθραυστο γεωπολιτικό πλαίσιο.

Η εξωτερική πολιτική της ΕΕ ήταν πάντα περισσότερο φιλόδοξη παρά ρεαλιστική. Πέτυχε κάποιες επιτυχίες μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Ενώ οι Βρυξέλλες δεν κατάφεραν να αποτρέψουν τους πολέμους της δεκαετίας του 1990 στα Βαλκάνια, το έκαναν στη δεκαετία του 2000, με τη Συμφωνία της Οχρίδας στη Βόρεια Μακεδονία, το ειρηνικό διαζύγιο Σερβίας και Μαυροβουνίου και τις αποστολές στο Κοσσυφοπέδιο και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Το να προσφέρουμε σε αυτές τις χώρες την προοπτική να ενταχθούν στο μπλοκ ήταν πίσω από τη δύναμη αυτών των πρωτοβουλιών.

Ο αρχικός σχεδιασμός της πολιτικής γειτονίας της ΕΕ το 2004 ήταν να επεκτείνει τον χώρο της ειρήνης και της ευημερίας πέρα από τα σύνορα της Ένωσης. Σήμερα, μετά τη λεγόμενη μεταναστευτική κρίση, η λογική έχει αντιστραφεί: η ΕΕ εξάγει τις δικές της αδυναμίες απαιτώντας από τρίτες χώρες να εμποδίζουν τους μετανάστες και τους πρόσφυγες να φτάσουν στις ευρωπαϊκές ακτές σε βάρος άλλων συμφερόντων—και μυωπικά να μην αντιμετωπίζουν τα δημογραφικά και οικονομικά της ίδιας της Ευρώπης προβλήματα.

Η ΕΕ συνήθιζε να συνεργάζεται με τον κόσμο, για παράδειγμα διευκολύνοντας την ειρήνη μέσω μοναδικών πολιτικών και στρατιωτικών αποστολών. Ορισμένες ήταν επιτυχείς, για παράδειγμα η αποστολή παρακολούθησης στο Aceh της Ινδονησίας (αδιανόητο σήμερα!) και μια ναυτική αποστολή κατά της πειρατείας στον Ινδικό Ωκεανό, η Επιχείρηση Atalanta. Οι Βρυξέλλες έχουν σώσει τους υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από επικίνδυνες καταστάσεις, έχουν προωθήσει το κράτος δικαίου και την πολυμέρεια στους διεθνείς θεσμούς και ενόχλησαν ακόμη και ορισμένους αυταρχικούς με τη γλώσσα των αρχών τους.

Οι προσδοκίες του παρελθόντος είναι θαμμένες εδώ και καιρό. Η αναζωπύρωση της εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ στο μέλλον θα απαιτούσε μια διαφορετική πολιτική ελίτ σε ολόκληρη την Ευρώπη – μια που δεν θα συλληφθεί από τον λαϊκισμό και θα κατακτηθεί σταδιακά από μια εθνικιστική ριζοσπαστική δεξιά.

Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η ΕΕ αποσύρεται από τον κόσμο. Οι πόλεμοι στα σύνορα της Ευρώπης είναι το παράδειγμα ότι η σύγκρουση φτάνει στην ΕΕ εάν το μπλοκ γυρίσει την πλάτη του.

Το να φανταζόμαστε τη θέση του μπλοκ στον κόσμο απαιτεί διαφορετική νοοτροπία. Το σημείο εκκίνησης είναι η αναγνώριση ότι η επιτυχία της ΕΕ ως έργου ολοκλήρωσης έχει συνδεθεί με την οικονομική ολοκλήρωση που διέπεται από κοινούς κανόνες. Αυτό θα το καταστήσει καλύτερα εξοπλισμένο για την αντιμετώπιση σύνθετων μακροπρόθεσμων προκλήσεων, για παράδειγμα τη μετάβαση σε μια πράσινη οικονομία, παρά για την πλοήγηση σε γεωπολιτικές αναταραχές.

Το δεύτερο ζήτημα είναι το διεθνές πλαίσιο. Ο κόσμος υφίσταται συστημική αλλαγή, με την εξουσία να απομακρύνεται από τη Δύση, μια κατακερματισμένη παγκοσμιοποίηση φέρνει σύγκρουση στις διεθνείς σχέσεις και διεθνείς θεσμούς και κανόνες επισκιάζονται από την αναζωπύρωση της κρατικής εξουσίας. Αυτές οι αλλαγές έχουν να κάνουν τόσο με την οικονομία όσο και με την ασφάλεια—στην πραγματικότητα, υπάρχει μια νέα συγχώνευση οικονομικής και δυναμικής ασφάλειας.

Το τρίτο στοιχείο που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι ότι η δύναμη της Ευρώπης είναι η έλξη των δημοκρατικών της συστημάτων.

Για να αναδιαμορφωθεί η θέση της ΕΕ στον κόσμο, το κλειδί μπορεί να βρίσκεται στη μόχλευση της ισχύος της ως δημοκρατικού συστήματος οικονομικής διακυβέρνησης. Οι παλιές φιλοδοξίες που οδήγησαν τη μεταψυχροπολεμική εποχή και ενέπνευσαν μια γενιά αναλυτών της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένου εμένα, έχουν κάνει την πορεία τους. RIP εξωτερική πολιτική της ΕΕ.

Διαβάστε το άρθρο στην αρχική του δημοσίευση εδώ.  

Απόδοση-Επιμέλεια: Νικόλας Σαπουντζόγλου

Αναδημοσίευση από το capital.gr