Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Πειραιά και πρώην υπουργός διατυπώνει είκοσι θέσεις για τη διαμόρφωση ενός νέου παραγωγικού υποδείγματος, το οποίο θα ανταποκρίνεται στις πρωτοφανείς κλιματικές προκλήσεις της εποχής και θα διευκολύνει τις ουσιώδεις προσαρμογές που είναι αναγκαίες για ένα πιο βιώσιμο μέλλον. Όπως τονίζει, στο πλαίσιο ενός συμπεριληπτικού κλιματικού πατριωτισμου, «επιβάλλεται να δοθεί προτεραιότητα στις τεχνολογίες όπου υπάρχει εθνική προστιθέμενη αξία από ελληνικές εταιρείες που κατασκευάζουν ολόκληρες ή μέρος των εγκαταστάσεων πράσινης μετάβασης απασχολώντας ταυτόχρονα Έλληνες εργαζόμενους».

Πολλές αλήθειες, αλλά και πολλές παρανοήσεις καταγράφονται διεθνώς στη μεγαλύτερη μάχη που έχει δώσει ποτέ η ανθρωπότητα, αυτήν απέναντι στον εαυτό της, που έχει προκαλέσει μια τεραστίων διαστάσεων κλιματική κρίση, με ανυπολόγιστες καταστροφές και πρωτοφανείς συνέπειες σε ολόκληρο τον πλανήτη. 

Η προβλεπόμενη από τον ΟΗΕ αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας στους 2,9 °C στο τέλος του αιώνα, καθώς και οι επιθετικές πολιτικές επιχορηγήσεων ΗΠΑ (IRA) και Κίνας στην προσέλκυση πράσινων επενδύσεων, με αφαίμαξη από την ΕΕ, δημιουργούν νέες συνθήκες στη διαρκώς φθίνουσα ευρωπαϊκή ανταγωνιστικότητα. 

Στη συνέχεια παρατίθενται είκοσι σημεία που, κατά τη γνώμη μου, διαμορφώνουν το πλαίσιο στο οποίο πρέπει να κινηθούμε από εδώ και πέρα. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για την προσέγγιση βασικών διαστάσεων ενός νέου παραγωγικού υποδείγματος, που μπορεί να διαμορφώσει ισορροπίες συμβίωσης του ανθρώπου με τη φύση, καθώς και προτεραιότητες κοινωνικής δικαιοσύνης, αλληλεγγύης και δημοκρατίας. 

►Η κλιματική κρίση, πανταχού παρούσα πλέον (δυστυχώς), αποτελεί τον μεγαλύτερο κίνδυνο που αντιμετώπισε μέχρι σήμερα η ανθρωπότητα. Ο συνδυασμός της με την πρόκληση της ψηφιακής μετάβασης (Τεχνητή Νοημοσύνη και Ρομποτική), καθώς και το δημογραφικό σε μια διαρκώς γηράσκουσα ΕΕ, που επιπλέον αντιμετωπίζει το μεταναστευτικό, αποτελούν τα δομικά στοιχεία μιας περιοχής σε σαφή διακινδύνευση κι ανασφάλεια. 

►Σύμφωνα με τις ενεργειακές και κλιματικές πολιτικές που εφαρμόζουν σήμερα τα κράτη, η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη στο τέλος του αιώνα θα ξεπεράσει κατά πολύ το επιθυμητό όριο του 1,5 °C και πιθανότατα θα φτάσει τους 2,9 °C, με ανυπολόγιστες συνέπειες στην ανθρώπινη διαβίωση και την ισορροπία της βιοποικιλότητας. Σημειώνω ότι η Κίνα εκπέμπει το 31% των παγκόσμιων ρύπων, οι ΗΠΑ το 13%, ολόκληρη η ΕΕ το 7,5%, ενώ η Ελλάδα μόλις το 0,2% (όσο και η Δανία).

►Το ενεργειακό ισοζύγιο του πλανήτη σήμερα στηρίζεται κατά 80% στα ορυκτά καύσιμα (άνθρακας, πετρέλαιο, αέριο) και κατά 7,5% στα ανανεώσιμα. Ο δρόμος που έχουμε να διανύσουμε έως το 2050 προς έναν κλιματικά ουδέτερο πλανήτη, με επικράτηση των ανανεώσιμων, είναι πολύ μακρύς και δύσκολος. 

►Η πρόσφατη ενεργειακή κρίση, ως αποτέλεσμα της εισβολής της Ρωσίας στη Ουκρανία, καθώς και η γεωπολιτική αναστάτωση στη Μέση Ανατολή, αναδεικνύουν το σημαντικό λάθος της ΕΕ τα τελευταία 20 χρόνια, να θεωρήσει ότι η στρατηγική μιας βιώσιμης ενεργειακής μετάβασης είναι μόνο η Πράσινη Συμφωνία (Green Deal), και να αγνοήσει προκλητικά του άλλους δύο, εξίσου σημαντικούς πυλώνες, την ενεργειακή ασφάλεια και την έκρηξη της ενεργειακής φτώχειας. Ως αποτέλεσμα, οι Ευρωπαίοι πολίτες πλήρωσαν τιμές, μέσω των κρατικών προϋπολογισμών, ύψους 600 δισ. δολαρίων για να μειωθεί το κόστος ενέργειας σε νοικοκυριά και επιχειρήσεις, ενώ ταυτόχρονα αυξήθηκε σημαντικά ο μέχρι το 2019 αριθμός των 55 εκατ. Ευρωπαίων πολιτών που υποφέρουν από ενεργειακή φτώχεια. Στην εξίσωση της ενεργειακής ασφάλειας πρέπει να προστεθεί και ο συντελεστής της παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου και φυσικού αερίου κατά 58% από κρατικές εταιρείες πετρελαίου (National Oil Companies – NOCs), που ανήκουν σε απολυταρχικά-δικτατορικά καθεστώτα και μόνο κατά 14% από τους δυτικού τύπου majors (ExxonMobil, Total, Chevron, BP, κ.ά.).

►Η ΕΕ αγνόησε όλα αυτά τα χρόνια τον νέο κίνδυνο γεωπολιτικής και ενεργειακής εξάρτησής της από την Κίνα, η οποία πλέον κατέχει το 45% της παγκόσμιας αγοράς κρίσιμων ορυκτών πρώτων υλών, από τις οποίες κατασκευάζονται φωτοβολταϊκά, αιολικά, μπαταρίες, υπολογιστές, κινητά τηλέφωνα, κ.ά. Η Κίνα προέβλεψε και αγόρασε τα προηγούμενα χρόνια, στην Αφρική, μεγάλα ορυχεία κοβαλτίου, χαλκού, λιθίου, σπάνιων γαιών και άλλων κρίσιμων μεταλλευμάτων, ενώ ταυτόχρονα, για πολλά από αυτά διαθέτει έως και το 60-70% των εργοστασίων επεξεργασίας τους, προκειμένου να παραχθεί το τελικό πράσινο ή ψηφιακό προϊόν.

►Η Κίνα στην πράσινη μετάβαση ουσιαστικά εγκαθιστά κάθε χρόνο το 50% των ΑΠΕ που εγκαθίστανται σε όλον τον πλανήτη από τις υπόλοιπες χώρες. Ταυτόχρονα, κατασκευάζει το 85% των φωτοβολταϊκών πάνελ, το 60% των ανεμογεννητριών και πάνω από το 80% των μπαταριών. Με τον τρόπο αυτό έχει γίνει στην πραγματικότητα ο μεγάλος παίχτης στην πράσινη μετάβαση. Ακόμα και οι λίγες ευρωπαϊκές εταιρείες που κατασκευάζουν ανεμογεννήτριες και μπαταρίες, εγκαθιστούν πολλές νέες μονάδες τους στην Κίνα. 

►Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας (ΙΕΑ), για την πράσινη μετάβαση μπορούν να εφαρμοστούν 551 διαφορετικές τεχνολογίες. Το μεγάλο αυτό φάσμα τεχνολογιών επιτρέπει κι επιβάλλει ουσιαστικά στις χώρες, εκτός από τις προφανείς και αυτονόητες βασικές τεχνολογίες, να επικεντρωθούν η καθεμιά στη δική της ιεράρχηση προτεραιοτήτων μετάβασης, με στόχο να στηρίξουν κι επιχειρήσεις της εθνικής τους επικράτειας. Η προσέγγιση αυτή είναι δυστυχώς παντελώς άγνωστη στην Ελλάδα, όπου με «τυφλό» τρόπο εφαρμόζονται οι κυρίαρχες τεχνολογίες μέσα από τη διαρκή και απόλυτη εισαγωγή μονάδων από το εξωτερικό, με μηδενική συμμετοχή ελληνικών κατασκευαστικών εταιρειών (ελάχιστες οι εξαιρέσεις που αναλύονται παρακάτω). Έτσι, επιβάλλεται να δοθεί προτεραιότητα στις τεχνολογίες όπου υπάρχει εθνική προστιθέμενη αξία από ελληνικές εταιρείες που κατασκευάζουν ολόκληρες ή μέρος των εγκαταστάσεων πράσινης μετάβασης απασχολώντας ταυτόχρονα Έλληνες εργαζόμενους. Ονομάζω την αναγκαστική αυτή επιλογή που πρέπει να γίνει και στην Ελλάδα με σαφή κριτήρια και κοινωνικής αλληλεγγύης, ως «συμπεριληπτικό κλιματικό πατριωτισμό».

►Θεωρώ αυτονόητη την υποχρέωση όλων των κρατών να προωθήσουν με τον ταχύτερο δυνατό ρυθμό όσο το δυνατόν περισσότερες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Ήδη η Ελλάδα το 2014 ήταν η 3η καλύτερη χώρα στον κόσμο στην ανά κάτοικο παραγωγή φωτοβολταϊκής ενέργειας, και η 8η στην Ευρώπη (μαζί με τη Γερμανία) στη συμμετοχή της αιολικής ενέργειας στην παραγωγή ηλεκτρισμού. Η ίδια προτεραιότητα πρέπει να δοθεί και σε επενδύσεις και δράσης εξοικονόμησης ενέργειας, τόσο σε κατοικίες, όσο και σε βιομηχανικές λειτουργίες. Μάλιστα, η Ελλάδα το 2014 αξιολογήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως η 2η καλύτερη χώρα στα προγράμματα «Εξοικονομώ κατ’ Οίκον». Ταυτόχρονα όμως, πρέπει να υπάρξει ένα τεράστιο κύμα νέων επενδύσεων, τουλάχιστον ίσου ύψους με αυτές των ανανεώσιμων πηγών, που να κατευθυνθούν στον ανασχεδιασμό, την προστασία και τη θωράκιση από φυσικές καταστροφές των δημοσίων υποδομών (γέφυρες, δρόμοι, σιδηρόδρομοι, λιμάνια κ.ά.) με σκοπό την ανάπτυξη της ανθεκτικότητάς τους (resilience) και της προσαρμογής τους (adaptation) στις νέες χειρότερες συνθήκες που διαμορφώνονται στον αιώνα που ζούμε. Το τραγικό παράδειγμα των τεράστιων καταστροφών από πλημμύρες στη Θεσσαλία και από πυρκαγιές δασών σε Δαδιά και Ρόδο αποτελεί την απόδειξη του ότι ήδη έχουμε καθυστερήσει ως χώρα, όπως και η υπόλοιπη ΕΕ, στον τομέα αυτό. 

►Το Ταμείο Απωλειών και Ζημιών (Loss and Damage Fund), που έχει συμφωνηθεί προκειμένου να χορηγούνται σε αυτό κάθε χρόνο 100 δισ. δολάρια από τις πλούσιες χώρες του πλανήτη στις αναπτυσσόμενες, πρέπει το συντομότερο δυνατό να γίνει πράξη, διότι μεγάλο μέρος της υποβάθμισης της βιοποικιλότητας και της υγείας των ανθρώπων των χωρών αυτών προκύπτει ακριβώς από τη μεγάλη έλλειψη σε επενδύσεις πράσινης μετάβασης. 

►Ενώ τα τελευταία χρόνια οι επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές διαρκώς αυξάνονταν, αντίθετα καμία πρόνοια δεν έχει υπάρξει για την επέκταση, αναβάθμιση και τον εκσυγχρονισμό των δικτύων μεταφοράς και διανομής ηλεκτρισμού, τα οποία θα μεταφέρουν αυτόν τον πράσινο ηλεκτρισμό. Έτσι, έχουν εμφανιστεί πια εντονότατα προβλήματα, λόγω ανεπάρκειας και χωρητικότητας των δικτύων στις σύγχρονες συνθήκες, όπου αντί των πολύ λίγων και μεγάλων πηγών παραγωγής ηλεκτρισμού του παρελθόντος, υπάρχουν πλέον εκατοντάδες χιλιάδες αποκεντρωμένες μικρές πράσινες πηγές. Χαρακτηριστικά, στο διάστημα 2014-2022, οι επενδύσεις σε ΑΠΕ παγκοσμίως διπλασιάστηκαν (από 300 δισ. δολάρια/έτος έφτασαν τα 600 δισ. δολάρια/έτος), ενώ αντίθετα στα δίκτυα παρέμειναν σταθερές στα επίπεδα των 300 δισ. δολαρίων/έτος.

► Οι δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις σε καινοτομίες της πράσινης μετάβασης υστερούν δραματικά έναντι του ποσού των επενδύσεων που γίνονται σε καινοτομίες άλλων τομέων, όπως π,χ. η ψηφιακή μετάβαση, η υγεία κ.ά. Σήμερα, από ένα σύνολο 25 δισ. δολαρίων/έτος, που επενδύονται σε R&D πράσινης μετάβασης, οι ΑΠΕ προσελκύουν μόνο 3 δισ. δολάρια/έτος και η εξοικονόμηση μόνο 6 δισ. δολάρια /έτος. 

►Σε όλες πλέον τις αναπτυγμένες χώρες (και ασφαλώς στις χώρες της ΕΕ, όπου και η Ελλάδα) εμφανίζονται πλέον έντονες αντιδράσεις από τις τοπικές κοινωνίες όταν πρόκειται σε μια περιοχή να εγκατασταθεί μια πράσινη μονάδα, ιδιαίτερα αιολικό πάρκο. Πριν από δώδεκα χρόνια νομοθετήσαμε στην Ελλάδα το 3% του τζίρου κάθε πάρκου να διατίθεται στον Δήμο και τους κατοίκους της περιοχής εγκατάστασης, γεγονός που δημιούργησε συνθήκες αποδοχής, οι οποίες όμως πλέον δεν επαρκούν. Απαιτείται από τη μια να διπλασιαστούν τα αντισταθμιστικά οφέλη, και από την άλλη, τόσο η ενδιαφερόμενη εταιρεία και οι αδειοδοτούσες δημόσιες αρχές, όσο και οι περιβαλλοντικές μη κυβερνητικές οργανώσεις, να συμμετέχουν ενεργά υποστηρίζοντας στις τοπικές κοινωνίες, με πρακτικό τρόπο, επενδύσεις πράσινης μετάβασης. 

►Στην ΕΕ εμφανίζονται εξαιρετικά μεγάλες καθυστερήσεις στην περιβαλλοντική αδειοδότηση αιολικών και φωτοβολταϊκών. Ενώ το ευρωπαϊκό όριο και στις δύο περιπτώσεις είναι 24 μήνες, στα φωτοβολταϊκά φτάνει τους 50 μήνες (με την Ελλάδα να βρίσκεται στη σχετικά καλή θέση των 30 μηνών), ενώ στα χερσαία αιολικά το όριο των 24 μηνών φτάνει σε ορισμένες χώρες (π.χ. Σουηδία, Κροατία) έως και τους 110-120 μήνες, δηλ. έως και 10 χρόνια! Η Ελλάδα δυστυχώς, βρίσκεται στην 3η χειρότερη ευρωπαϊκή, θέση με μέσο όρο αδειοδοτήσεων τους 105-110 μήνες. Όμως και στην Ισπανία, υπό κατασκευή βρίσκονται 2GW ενώ οι αδειοδοτημένες μονάδες ξεπερνούν τα 22 GW και στη Γερμανία υπό κατασκευή είναι 1GW και οι αδειοδοτημένες μονάδες τα 5GW. 

►Ενώ το σύνολο σχεδόν των επενδύσεων, των πολιτικών αποφάσεων και του δημόσιου διαλόγου ασχολείται με τη μείωση των εκπομπών από τη χρήση των ορυκτών καυσίμων, ελάχιστη αναφορά και προτεραιότητα δίδεται στο 30% των παγκόσμιων εκπομπών που προκύπτουν από ολόκληρο τον κύκλο ζωής της παραγωγής και κατανάλωσης αγροτικών – κτηνοτροφικών προϊόντων. Η αξιοποίηση σύγχρονων ψηφιακών τεχνολογιών (drones, δορυφορικές εικόνες, τεχνητή νοημοσύνη, κ.ά.) στην καλλιέργεια, μεταφορά, κατανάλωση και απόρριψη προϊόντων γεωργίας-κτηνοτροφίας, αυτό που πλέον ονομάζεται «ευφυής ή ψηφιακή γεωργία», μπορεί να μειώσει ως 60% τη σπατάλη νερού, έως 50% φυτοφάρμακα και λιπάσματα, να μειώσει σημαντικά τις εκπομπές, καθώς και συνολικότερα την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. 

►Παρά τη γενικά επικρατούσα άποψη ότι το φυσικό αέριο δεν είναι πλέον χρήσιμο, η πολιτική της ΕΕ αναγνωρίζει ότι μέχρι το 2050 (τουλάχιστον) οι ευρωπαϊκές οικονομίες θα χρησιμοποιούν το φυσικό αέριο ως καύσιμο μετάβασης παράλληλα με τις ΑΠΕ, σε διαρκώς μειούμενη χρήση. Αντίθετα, ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας (ΙΕΑ), εκτιμά ότι με τις υφιστάμενες πολιτικές των κρατών μέχρι το 2050 οι ανάγκες σε φυσικό αέριο δεν θα μειωθούν, αλλά θα παραμείνουν στις ίδιες με σήμερα ποσότητες των 4.100-4.200 δισ. κυβ. μέτρων. Σύμφωνα με τη Wood Mackenzie, ακόμα και στο εξαιρετικά αισιόδοξο σενάριο μηδενικών εκπομπών, η παγκόσμια οικονομία θα χρειάζεται περίπου το 60% της σημερινής ποσότητας φυσικού αερίου. Τα στοιχεία αυτά καταδεικνύουν τη χρησιμότητα και αναγκαιότητα εξόρυξης και των πλούσιων ελληνικών κοιτασμάτων φυσικού αερίου.

►Η ΕΕ και οι ΗΠΑ θεωρούν ότι τα ηλεκτρικά οχήματα αποτελούν τη μοναδική απάντηση στη μείωση των εκπομπών από τον τομέα των χερσαίων οδικών μεταφορών. Πολλοί ισχυρίζονται ότι αυτή η στροφή επιβλήθηκε από το πανίσχυρο lobby των αυτοκινητοβιομηχανιών. Ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 2000 φαινόταν ότι οι γερμανικοί κολοσσοί (Volkswagen, BMW, Mercedes κ.ά.) θα μπορούσαν να έχουν σημαντική θέση στην παγκόσμια αγορά ηλεκτρικών οχημάτων, σήμερα τα αποτελέσματα είναι απογοητευτικά γι’ αυτούς. Χαρακτηριστικά, στο διάστημα Ιανουάριος – Αύγουστος 2023, από το σύνολο των 2.300.000 πωλήσεων ηλεκτρικών αυτοκινήτων, η αμερικανική Tesla πούλησε πάνω από 1.130.000 οχήματα (49%) και οι κινέζικες εταιρείες πάνω από 1.034.000 (45%). Η μοναδική ευρωπαϊκή βιομηχανία που εμφανίζεται στον κατάλογο των περισσότερων πωλήσεων είναι η Volkswagen με μόλις 120.154 πωλήσεις. 

►Στο πλαίσιο του ελληνικού κι ευρωπαϊκού «κλιματικού πατριωτισμού», η Ελλάδα οφείλει να προωθήσει εφαρμογές στις οποίες διακρίνονται, για τη δυναμικότητα και τις εξαγωγές τους, σημαντικές ελληνικές επιχειρήσεις: κατασκευή αγωγών μεταφοράς φυσικού αερίου και (αύριο) υδρογόνου, υποβρύχια καλώδια μεταφοράς πράσινου ηλεκτρισμού, βιομηχανικές μπαταρίες, ηλιακούς θερμοσίφωνες, μονάδες κατασκευής υλικών θερμομόνωσης και εξοικονόμησης ενέργειας. Η δημιουργία ενός «ελληνικού πράσινου cluster» με τις εταιρείες αυτές, οι οποίες πρέπει να υποστηριχτούν κατά προτεραιότητα από το κράτος, αποτελεί μια κορυφαία εθνική αναπτυξιακή προτεραιότητα. 

►Ο γνωστός σε όλους, από τη δεκαετία του ’70, ελληνικός ηλιακός θερμοσίφωνας, τον οποίο από το 2011 έχουμε εντάξει στο πρόγραμμα «Εξοικονομώ κατ’ Οίκον», αποτελεί μια κορυφαία πηγή πράσινης μετάβασης αφού, με κόστος μόλις 1.000 δολάρια (έναντι 30.000 δολαρίων ενός ηλεκτρικού αυτοκινήτου), εξοικονομεί 1.700 kg CO2 /έτος (έναντι 1.400 kg CO2/έτος). Ταυτόχρονα, μειώνει την οικιακή κατανάλωση και κατά συνέπεια τον λογαριασμό του ηλεκτρικού κατά 30%! Απορίας άξιο είναι, εκτός από την ελάχιστη κρατική σημασία που δίνεται στους ηλιακούς θερμοσίφωνες, η ανυπαρξία οποιασδήποτε δράσης στήριξης επιχειρήσεων που κατασκευάζουν εξαρτήματα αντλιών θερμότητας, οι οποίες θεωρούνται οι μονάδες ψύξης-θέρμανσης του μέλλοντος και αναμένεται να ξεπεράσουν τις 60.000.000 νέες εγκαταστάσεις στην ΕΕ μέχρι το 2030.

►Ο ελληνικός ορυκτός πλούτος, που υπολογίζεται στα 70 δισ. δολάρια, αποτελεί μια σημαντική πηγή οικονομικής προοπτικής της χώρας. Μεταλλεύματα κρίσιμα για την πράσινη μετάβαση, όπως βωξίτης, νικέλιο, γάλλιο, χαλκός κ.ά., υπάρχουν στην ελληνική επικράτεια, αλλά δυστυχώς η πολιτεία αδιαφορεί. Το 2014 ολοκληρώσαμε την πρώτη έρευνα για σπάνιες γαίες στην Ελλάδα, καθώς και την πρώτη στα 200 χρόνια ύπαρξης του ελληνικού κράτους, πλήρη και αναλυτική «Καταγραφή του οικονομικού και αποθεματικού δυναμικού ορυκτών πρώτων υλών» της χώρας, ενώ ήδη από το 2012 έχουμε διαμορφώσει την εθνική στρατηγική για τη βιώσιμη αξιοποίηση των ορυκτών πρώτων υλών στην Ελλάδα. 

►Τέλος, τα πλούσια κοιτάσματα του ελληνικού φυσικού αερίου σε Ιόνιο και νότια Κρήτη, αξίας 250 δισ. δολαρίων, πρέπει επιτέλους να αξιοποιηθούν άμεσα, ώστε, μέσα στα επόμενα 3-5 χρόνια η Ελλάδα να αναβαθμιστεί γεωπολιτικά και να γίνει χώρα παραγωγός κι εξαγωγέας φυσικού αερίου στην ΕΕ. Τον δρόμο αυτής της ανάπτυξης έχουν χαράξει και συνεχίζουν να ακολουθούν οι πιο πράσινες χώρες του πλανήτη, όπως π.χ. η Νορβηγία, η Μεγάλη Βρετανία, η Δανία κ.ά.

*Ο Γιάννης Μανιάτης είναι καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιά, πρώην υπουργός Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής.

ΠΗΓΗ: economia.gr