H αφορμή

Πάντα στη ζωή ένα γεγονός λειτουργεί σαν αφορμή για σκέψη και δημιουργία. Φέτος αποφάσισα να
ξεναγήσω σε ότι γνωρίζω από την Αργυρούπολη το συγγενή μου Γαβριήλ Κοροξενίδη
και τη συνάδελφο Κατερίνα Καστέλη. Και το ότι ξέρω, αναφέρεται στους
εκατοντάδες οικισμούς της που είναι αδύνατον να τους γνωρίζεις όλους… Πολλοί
από αυτούς εγκαταλείφθηκαν, άλλοι δεν διατήρησαν παρά μόνο ελλιπείς τοίχους
σπιτιών, οι μνήμες χάθηκαν…. Όπως και η πρώτη γενιά προσφύγων που ήρθε με την
Ανταλλαγή στην Ελλάδα και θα μπορούσαν να μας διορθώσουν ή να επιβεβαιώσουν τα
γεγονότα. Στην ζωή αυτά που δεν ξέρεις είναι απείρως περισσότερα από αυτά που
γνωρίζεις… Κάθε επίσκεψη σε αυτή την Γη
είναι ένα προσκύνημα και μια πρόσκληση ψυχών τεθνεώτων μεταλλωρύχων…

Με τον Νεκτάριο Κεπίδη το 2022 στον Άγιο Γεώργιο της Αργυρούπολης

Με τον Γαβριήλ Κοροξενίδη στην Παναγία της Μούζενας.

Με την Κατερίνα Καστέλη και τον Γαβριήλ Κοροξενίδη στην Παναγία Σουμελά.

Αυτή τη
βιωματική εμπειρία θα προσπαθήσω να σας μεταφέρω. Ταξιδεύοντας στο νομό
Αργυρούπολης συνειδητοποιείς ότι η περιήγηση στο πεδίο σε βοηθάει να
αντιληφθείς τα τεκταινόμενα της ιστορίας. Το κεντρικό τμήμα της επαρχίας
Αργυρούπολης περιβάλλεται από ψηλές οροσειρές και η επικοινωνία γίνεται μόνο
από τη διάσχιση κάποιων κοιλάδων ή μονοπατιών σε μεγάλα υψόμετρα. Αντιθέτως η
νότια πλευρά περιβάλλεται από τη Στέπα της Ανατολίας με υψηλό υψόμετρο μεν,
αλλά χωρίς βλάστηση και οροσειρές δε.

Τα περάσματα της Αργυρούπολης από υψόμετρο 2050 μέτρα. Στον δρόμο από Άρδασσα προς Χερροίαινα.

Αυτό εξηγεί
γιατί οι βυζαντινοί απώλεσαν πρώτα την κυριαρχία αυτής της περιοχής και
αργότερα γιατί το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού πληθυσμού της Χερροίαινας για
να διασωθεί έφυγε για τη Ρωσία ή τον Καύκασο (Κυβερνείο Καρς, Αρνταχάν),
ακολουθώντας τον ρωσικό στρατό και ιδρύοντας εκεί χωριά. Η περιήγηση όμως είναι
ένα πολύ μικρό μέρος της ιστορίας αυτής της περιοχής. Οι μεταλλωρύχοι αυτών των
κοιλάδων ανέπτυξαν σημαντικό πολιτισμό. Επειδή κατάγομαι από αυτούς και ακόμα
στο αίμα μου διατηρείται η μνήμη της προέλευσης μου, έχω συγκινηθεί από την
εργατικότητα και την ευρηματικότητα των Ποντίων παλαιών κατοίκων της περιοχής.
Έχω αναφερθεί σε άρθρα και εισηγήσεις ότι η Αργυρούπολη διασώζει όλο το
Ποντιακό ελληνισμό κατά τον τουρκικό μεσαίωνα και ότι αποτελεί φάρο πολιτισμού
για τους λόγους που θα αναφερθούν πιο κάτω.

(Βλέπε:
Τα μεταλλεία της Αργυρούπολης και η
συμβολή τους στην διάσωση του Ποντιακού Ελληνισμού http://vkonsta.blogspot.com/2017/10/blog-post.html). 

Μία μικρή επισκόπηση της ιστορίας της
περιοχής μπορεί να διαβάσετε στο άρθρο. (Η Αργυρούπολη ως πνευματικό κέντρο της
επαρχίας της Χαλδίας και οι κάτοικοι της στη διάρκεια των αιώνων.

https://vkonsta.blogspot.com/2019/08/blog-post_4.html).

Οι μεταλλωρύχοι των
κοιλάδων της Αργυρούπολης επιβίωσαν, μετανάστευσαν, εξοντώθηκαν, εξορίστηκαν
στην Τουρκία και αργότερα την Ρωσία και εμείς οι απόγονοί τους πρέπει να
κάνουμε κάτι για να διασώσουμε και να διαλαλήσουμε τον πολιτισμό τους.
Επισκεπτόμενοι τους οικισμούς τους βλέπουμε εν πολλοίς ερείπια και είναι
δύσκολο να τους ταυτοποιήσεις. Για αυτό θα κάνω μία απόπειρα συγκέντρωσης
στοιχείων, ώστε μία επιτροπή εμπειρογνωμόνων υπό την αιγίδα της Επιτροπής
Ποντιακών Μελετών να μπορέσει να υποβάλει την πρόταση σε συνεργασία με Τούρκους
συναδέλφους τους ή στην ανάγκη και μόνοι τους για να ανακηρυχθεί η Περιοχή των Κοιλάδων των Μεταλλωρύχων της
Αργυρούπολης Μνημείο Παγκοσμίου
Πολιτισμού και Άυλης Κληρονομιάς της Ουνέσκο.

Ο
χαρακτηρισμός-τίτλος Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ, απονέμεται σε
μνημεία, κτίσματα ή τοποθεσίες, τα οποία διακρίνονται παγκοσμίως για την
ιστορική, πολιτιστική, καλλιτεχνική ή περιβαλλοντική σημασία τους. Η διαχείρισή
τους γίνεται από την επιτροπή παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ, η οποία
απαρτίζεται από 21 κράτη-εταίρους, εκλεγμένα από τη γενική συνέλευση των
κρατών-εταίρων για μια καθορισμένη περίοδο. Τα κριτήρια για την υπαγωγή μιας
περιοχής είναι:

Πολιτιστικά κριτήρια:

–
«Να
επιδεικνύει σημαντικές ανθρώπινες αξίες για μακρά περίοδο χρόνου ή σε μία
πολιτιστική περιοχή του κόσμου, σε εξελίξεις στην αρχιτεκτονική ή την
τεχνολογία, τις μνημειακές τέχνες, την πολεοδομία ή τον σχεδιασμό τοπίου»

–
«Να φέρει
μια μοναδική ή τουλάχιστον εξαιρετική μαρτυρία για κάποια πολιτισμική παράδοση,
ζώντα ή εξαφανισμένο πολιτισμό»

        «Να
αποτελεί σημαντικό παράδειγμα τύπου κτηρίου, αρχιτεκτονικού ή τεχνολογικού
συνόλου ή τοπίου που απεικονίζει σημαντική ή σημαντικές φάσεις της ανθρώπινης
ιστορίας»

«Να αποτελεί σημαντικό παράδειγμα
παραδοσιακής ανθρώπινης εγκατάστασης, χερσαίας ή θαλάσσιας χρήσης,
αντιπροσωπευτικής πολιτισμού ή πολιτισμών, ή ανθρώπινης αλληλεπίδρασης με το
περιβάλλον, ιδιαίτερα όταν το τελευταίο έχει γίνει ευάλωτο υπό την πίεση
ανεπίστροφων αλλαγών»,

Ενώ σαν «Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά»,

 – «Εννοούμε
τις πρακτικές, αναπαραστάσεις, εκφράσεις, γνώσεις και τεχνικές- καθώς και τα
εργαλεία, αντικείμενα, χειροτεχνήματα και τους πολιτιστικούς χώρους που
συνδέονται με αυτές-και τις οποίες οι κοινότητες, οι ομάδες και, περιπτώσεως
δοθείσης, τα άτομα αναγνωρίζουν ότι αποτελούν μέρος της πολιτιστικής
κληρονομιάς τους. Αυτή η άυλη πολιτιστική κληρονομιά, που μεταβιβάζεται από
γενιά σε γενιά, αναδημιουργείται συνεχώς από τις κοινότητες και τις ομάδες σε
συνάρτηση με το περιβάλλον τους, την αλληλεπίδρασή τους με τη φύση και την
ιστορία τους, και τους παρέχει μία αίσθηση ταυτότητας και συνέχειας,
συμβάλλοντας έτσι στην προώθηση του σεβασμού της πολιτιστικής πολυμορφίας και
της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Για τους σκοπούς της παρούσας Σύμβασης, θα
λαμβάνεται υπόψη μόνο η άυλη πολιτιστική κληρονομιά που ανταποκρίνεται στα ήδη
υφιστάμενα διεθνή κείμενα για τα ανθρώπινα δικαιώματα ως και στην απαίτηση για
αμοιβαίο σεβασμό μεταξύ κοινοτήτων, ομάδων και ατόμων και για βιώσιμη ανάπτυξη.

– Στις κοινωνικές πρακτικές, στις
τελετουργίες και στις εορταστικές εκδηλώσεις».

Για να
πραγματοποιηθεί αυτό το κατόρθωμα πρέπει να υπάρξει από κοινού συνεργασία με
φορείς από την Ελλάδα και Τουρκία και ευτυχώς και τα δικά μας πανεπιστήμια
έχουν εξαιρετικούς επιστήμονες αλλά και οι Τούρκοι έχουν εξαιρετικούς γεωλόγους
και εκεί υπάρχουν φωνές που «στεναχωριούνται» με την κατάληξη των ιστορικών
μνημείων τους. Αυτός ο πολιτισμός είναι εν πολλοίς κοινός, κτήμα όλων των Αργυρουπολιτών,
των εν Ελλάδι, (όπως ο αρθρογράφος), των διασκορπισμένων στην Ευρώπη, στην
Αμερική, στην Αυστραλία, αλλά και όσων παρέμειναν στον ιστορικό χώρο της
Αργυρούπολης γιατί η Ανταλλαγή έγινε με βάση το θρήσκευμα και
όχι την καταγωγή!!! Είναι εξάλλου πολύ γνωστή η ιστορία των Κλωστών!!!Από
την μεριά τους η Διεύθυνση Πολιτισμού της Αργυρούπολης έχει εκδώσει μια σειρά
από βιβλία που προωθεί τον πολιτισμό της περιοχής και αναδεικνύει 33
πεζοπορικές διαδρομές που διέρχονται από τους οικισμούς των μεταλλωρύχων,
υπέροχα δάση και φαράγγια, πέτρινα γεφύρια και οικίες, μαζί με εκκλησίες και
σχολεία. Μετά σχεδόν από δύο αιώνες από την παύση λειτουργίας των μεταλλείων το
τοπίο αποκαταστάθηκε, επειδή για την κατεργασία του μεταλλεύματος απαιτούνταν
πολύ ξυλεία, οπότε τα δάση της περιοχής αποψιλώθηκαν.

Χάρσερα: Το φθινόπωρο.

Αυλίαινα Το φθινόπωρο.

Αγρίδ: Η κοιλάδα που καταλήγει στην Χάραβα.

Τουριστικός χάρτης της Αργυρούπολης.

Ορειβάτες σε διαδρομές της περιοχής.

Ορειβατική πρόταση από την Αργυρούπολη έως την Χάκαξα.

Β. Τα μεταλλεία και οι μεταλλωρύχοι.

Δεν έχουμε προς
το παρόν αρχαιολογικά ευρήματα για το πότε πραγματικά ανακαλύφθηκαν τα ορυχεία
αργύρου στην περιοχή, εκτός από την αναφορά του Ομήρου. Συστηματικά όμως
αναπτύσσονται από το 16ο έως τον 19ο αιώνα (στην μεταλλευτική ακμή της η
περιοχή είχε 37 μεταλλεία), οπότε και για διάφορους λόγους κλείνουν το ένα μετά
το άλλο και ο πληθυσμός πλέον έχει τρεις επιλογές. Ή να παραμείνει στην περιοχή
του και να προσπαθήσει να επιβιώσει μες στη φτώχεια, είτε να ανακαλύψει νέα
κοιτάσματα στη Τουρκία ή στον Καύκασο και να μεταναστεύσει για να τα
ενεργοποιήσει, είτε να μεταναστεύσει στην Τραπεζούντα ή σε άλλες παραλιακές
πόλεις, είτε ακόμα και πάρα πολύ συχνά και στη Ρωσία. Η περιεκτικότητα σε
μέταλλα των κοιτασμάτων στην επαρχία Αργυρούπολης εξαρτάται από το είδος των
πετρωμάτων που υπάρχουν στην περιοχή.

Τα πετρώματα της περιοχής.

Οι εξορύξεις
είναι υπόγειες και γίνονται σε πολύ δύσκολες και δυσπρόσιτες περιοχές με
πρωτόγονα μέσα και πάρα πολύ κόπο, αλλά η εμπειρική γνώση των μεταλλωρύχων
είναι αυτή που κάνει τα κοιτάσματα εκμεταλλεύσιμα. Τι και αν έκλεισανσχεδόν δύο
αιώνεςτα μεταλλεία η μεταλλευτική μνήμη των κατοίκων διατηρείται.

Χουτουράς: Οδός μεταλλείου.

 

Χάρτης μεταλλοφόρων περιοχών της Αργυρούπολης.

 

Μεταλλοφορία στην Χάρσερα (Yelsidere).

 

Στοά στην Χάρσερα.

 

Μεταλλοφορία στην Χάκαξα (Aktutan).

Μεταλλοφορία στην Κορόνυξα (Arpali).

Μεταλλοφόρες εμφανίσεις στην Χάκαξα.

Μεταλλοφόρες εμφανίσεις στην Χάρσερα.

Μεταλλοφόρο πέτρωμα στην Χάκαξα.

Στοές Μεταλλείων στα Σίσια (Cegeli).

Στοές Μεταλλείων στην Βαρενού.

Μεταλλοφόρες εμφανίσεις στην Μούζενα (Cebeli).

Μεταλλοφόρες εμφανίσεις στα Σίσια πάνω από το εξωκκλήσι.

Στοές Μεταλλείων στην Μούζενα.

Μεταλλοφόρες εμφανίσειςστον Χουτουρά (Alemdar).

Μεταλλοφόρες εμφανίσειςστηνΚρώμνη (Krom).

Μεταλλοφόρες εμφανίσειςστηνΚρώμνη (Krom).

Σήμερα
διατηρούνται οι στοές των μεταλλείων, ενώ επιφανειακή αλλά και υπόγεια εξόρυξη
γίνεται ακόμα και σήμερα στην περιοχή, όπως παράδειγμα το μεταλλείο του Gümüşhane
Hazine Mağara Mine με σύγχρονα μέσα. (Το ορυχείο Gümüşhane Hazine Mağara
βρίσκεται 2 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Αργυρούπολης. Η περιοχή του
πολυμεταλλικού ορυχείου (Pb-Zn-Cu, Au, Ag, μόλυβδος, ψευδάργυρος- χαλκός,
χρυσός, άργυρος) αποτελεί μέρος μιας περιοχής 758,25 εκταρίων της άδειας
εξόρυξης ορυκτών της ομάδας IV (IR-8479) που περιλαμβάνει το Hazine Mağara, ένα
ιστορικό ορυχείο που λειτουργεί από τον 12ο αιώνα. Συνολικά 128.000 κυβικά μέτρα
του χώρου ανοίχτηκαν μέχρι το 2020, συμπεριλαμβανομένων 50.000 κυβικών μέτρων
επιφανειακής και 75.000 κυβικών μέτρων υπόγειας εξόρυξης. Μια μελέτη
επικαιροποίησης των αποτελεσμάτων από την εταιρεία συμβούλων RPM Global το 2020
ανέφερε συνολικά ότι εξορύχτηκαν 1,7 εκατομμύρια τόνοι μεταλλεύματος, με μέσες
ποιότητες 5% Pb+Zn, 0,6 gr/τόνο Au, 45 gr/τόνο Ag και 0,25% Cu. Σήμερα, όλο το
μετάλλευμα στο ορυχείο είναι από υπόγεια και πλήρως αυτοματοποιημένη εξόρυξη,
με καλά δομημένες στοές και το ορυχείο παράγει περίπου 550.000 τόνους
μεταλλεύματος ετησίως με μέση ποιότητα 5-5,5% Pb + Zn. Το μετάλλευμα του
ορυχείου μεταφέρεται οδικώς στην εγκατάσταση επεξεργασίας που βρίσκεται 18
χιλιόμετρα ανατολικά του χώρου του ορυχείου. Εδώ, το μετάλλευμα διαχωρίζεται
μέσω επίπλευσης σε συμπυκνώματα μολύβδου, ψευδαργύρου και χαλκού, τα οποία
περιέχουν επίσης χρυσό και ασήμι. 

(Πηγή:

https://www.gumustasmaden.com.tr/en/gumushane-hazine-magara-mine.html).

Οι μεταλλωρύχοι
εξειδικεύονταν σε μία συγκεκριμένη εργασία: Παραδείγματος χάρη στη διάνοιξη των
στοών, υποστήριξη των θόλων των στοών, εξόρυξη του μεταλλεύματος, μεταφορά,
τεμαχισμός και πλύση του μεταλλεύματος, υλοτόμηση των απαιτούμενων δέντρων για
τα καμίνια, χτίσιμο των καμινιών. Γνωρίζουμε ότι οι Σανταίοι και οι Ιμερέτες ήταν
πολύ καλοί χτίστες των καμινιών, ενώ οι Τσολοχενέτες ήταν χτίστες των θόλων των
στοών. Ο τομέας, που απαιτούσε ιδιαίτερες γνώσεις, ήταν η επεξεργασία της
πρώτης ύλης, που οι Έλληνες γνώριζαν από παλιά.

Ήταν
χαρακτηριστική η γνώση και η εμπειρία τους, που μια φορά στα μεταλλεία του
Μπουλγάρ Μαντέντο κράμα ασημιού απαιτούσε υψηλό βαθμό τήξης, πράγμα που ήταν
αδύνατο να το πετύχει ο οποιοσδήποτε. Τότε ο σουλτάνος κάλεσε Σανταίους
μεταλλωρύχους, οι οποίοι γνώριζαν ένα μυστικό τρόπο απανθράκωσης του έλατου και
κατόρθωσαν να τήξουν το μετάλλευμα και να προχωρήσουν απρόσκοπτα οι εργασίες. Ο
Σουλτάνος κατενθουσιασμένος θέλησε νατους παράσχει ότι του ζητήσουν και τότε οι
Σανταίοι του ζήτησαν η περιοχή τους να ενταχθεί στην επαρχία Χαλδίας
προκειμένου να τύχει των ευεργετικών προνομίων. Η απαίτηση έγινε αποδεκτή από
τον σουλτάνο. (Πηγή: Μιλτιάδη Κ. Νυμφόπουλου «Ιστορία της Σάντας», Δράμα 1958).
Η διοικητική ένταξη των Σανταίων στην επαρχία Χαλδίας είχε ως επακόλουθο μια
μαζική μετοίκηση Σανταίων μεταλλωρύχων προς τα χωριά της Χαλδίας. Στα 1724
Σανταίοι μεταλλωρύχοι μεταναστεύουν προς τα μεταλλεία: Αμίδης, Τσολόχαινας, και
αναλαμβάνουν υπεύθυνες θέσεις, ως Ματέν – Εμίνηδες (επόπτες μεταλλείων) ή
Μπεϊλεκσήδες (αντιπρόσωποι) του Αρχιμεταλλουργού. (Πηγή: Μαρτυρία Νικόλαου
Χολίδη-Τοπαλίδη Ανατολικό Πτολεμαΐδας).

Αυτή η οργάνωση σε ξεχωριστές ειδικότητες τους
βοήθησε αργότερα να οργανώσουν την κοινωνία τους, να επικυριαρχήσει η
αλληλεγγύη, να σημειωθεί πνευματική άνοδος, να αποκτήσουν προνόμια και ένα
είδος διοικητικής ανεξαρτησίας. Όλοι όμως ανεξαρτήτως ειδικότητας αποκτούσαν
την τεχνογνωσία της κατεργασίας της πέτρας και σε αντίθεση με ότι συνέβαινε
στην Ελλάδα ή τα Βαλκάνια δεν υπήρχαν ειδικά χωριά» πετράδων”, όπως η
Πυρσόγιαννη, τα Λαγκάδια, η Βούρμπιανη στην Ελλάδα, αλλά σε κάθε χωριό υπήρχαν
οι δικοί του μάστορες. Αναρωτήθηκα πολλές φορές γιατί οι πρόγονοί μου όταν
μετανάστευσαν στη Ρωσία από το 1860-1880, όπως πάρα πολλοί Αργυρουπολίτες
δούλευαν σε οικοδομές ή σε φούρνους. Τα χωριά της Αργυρούπολης στερούνται πεδιάδων
για να καλλιεργήσουν τα απαιτούμενα δημητριακά. Είναι καταγεγραμμένη η μαρτυρία
του Ιωάννη Ευσταθιάδη, ότι για να έχουν σιτάρια αγόραζαν χωράφια για να τα
καλλιεργήσουν στη στέπα της Ανατολίας στην περιοχή της Μπαϊμπούρτης («…..τα χωράφια μας ήταν λίγα. Τα χωράφια
μας ήταν κοντά στα σπίτια. Σπέρναμε πολύ λίγα χωράφια. Κανείς δεν έβγαζε το
ψωμί του απ’ τα χωράφια. Εμείς οι Γιορδαμάντ’ (οικογένεια) και οι Ταργοσάντ’
είχαμε χωράφια στην Παϊπούρτη στο χωριό Χάρστιν. Τούρκικο χωριό ήταν. Δεν ξέρω
από πότε τα απόκτησαν οι δικοί μας αυτά τα χωράφια. Τον χρόνο μια φορά
πηγαίναμε και παίρναμε τα μοιράδια μας από την παραγωγή μας. Από μισά ήταν τα
κέρδη. Οι Τούρκοι τα δούλευαν και εμείς παίρναμε τα μισά απ’ την παραγωγή. Οι
παππούδες μας τ’ αγόρασαν φαίνεται. Πάντως εμείς δεν ήρθαμε από κείνα τα μέρη
στο χωριό μας. Ντόπιοι ήμασταν…»

Συνέντευξη του
Ιωάννη Ευσταθιάδη στον Χρήστο Σαμουηλίδη. Πηγή: Έξοδος, Τόμος Γ. Κέντρο
Μικρασιατικών Σπουδών).

Η απορία μου
λύθηκε όταν η θεία μου Υπερμαχία με πληροφόρησε ότι ο παππούς μου Βασίλης το
πρώτο πράγμα που έκανε όταν εγκαταστάθηκε στην Άρδασα Εορδαίας ερχόμενος από τη
Ρωσία, ήταν να φτιάξει μόνος του φούρνο. Η ενασχόληση των μεταλλωρύχων με την
εξόρυξη του μεταλλεύματος, την στήριξη των στοών απαιτούσε να γνωρίζουν την
κατεργασία της πέτρας. Στο πέρασμα του χρόνου αυτό πέρασε από γενιά σε γενιά
και έτσι οι μεταλλωρύχοι όταν έμειναν χωρίς δουλειά μετατράπηκαν σε χτίστες.
Έφτιαξαν σπίτια, σχολεία, γεφύρια, βρύσες. Και όταν έκλεισαν τα μεταλλεία,
μετανάστευσαν αλλού ιδρύοντας πάλι μεταλλεία (ΜπουγάΜαντέν), είτε σαν χτίστες
σε άλλα μέρη της Τουρκίας (π.χ. ο Τορομανίδης από την Χάκαξα, ο Καλμανίδης από
το Καρμούτ στο Εσκί Σεχίρ, ο Κοσμίδης από την Ίμερα έχτισε τον Άγιο Νικόλαο στο
Φερτέκι της Νίγδης), είτε στη Ρωσία όπως προαναφέραμε σαν τον Κώστα
Παπαδόπουλο, από την Χάρσεραπου έχτισε μέρος του σιδηροδρομικού σταθμού στο
Κισλοβόσκ. Άλλοι πάλι αρχικά στη Ρωσία ξεκίνησαν να φτιάχνουν φούρνους γιατί
απαιτούσε μαστοριά ώστε να μην υπάρχει απώλεια θερμότητας. Σιγά-σιγά πέρασαν
στην διαχείριση του φούρνου και αργότερα στην εμπορία και κάποιοι πλούτισαν
πάρα πολύ, μέχρι να έρθει η Οκτωβριανή επανάσταση οπότε….

Ο φούρνος του Χαρσερέτη Στάθη Ιωσηφίδη στο Εσσεντουκί του Βόρειου Καυκάσου, χτισμένου το 1900 (παππού του πολύ γνωστού στον ποντιακό χώρο Τόλικ Αποστολίδη, που το 1939 εξορίστηκε στο Βόρειο Καζακστάν).

Οι
Αργυρουπολίτες μεταλλωρύχοι από τη φύση τους περιηγητές, απόγονοι του Οδυσσέα
κυριάρχησαν στο Βόρειο Καύκασο, στην Κριμαία, αλλά και στην ενδοχώρα της Ρωσίας
(Σιβηρία, Μαντζουρία), ενώ οι Σανταίοι στο Νότιο Καύκασο (Τσάλκα, Σάντα,
Ίμερα), αλλά και τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας (Κομπουλέτι, Αλχασόν, Σοχούμ, και
αλλού). Πάντως αυτή η μεταλλευτική μνήμη διατηρείται μέχρι σήμερα ακόμα και
στην έβδομη τέχνη.

«Το κρύο της Τραπεζούντας» https://www.youtube.com/watch?v=VFcfzmRe3swKalandarSoğuğu

(αγγλικά: Cold of Kalandar, δηλαδή
του Γενάρη),

είναι μια ταινία
που αναφέρεται σε αυτή την μνήμη και πρέπει να την δει κάποιος. Θα τον βοηθήσει
να σχηματίσει μία εικόνα για τον ψυχισμό των μεταλλωρύχων και των απογόνων τους.

Γ. Τα στοιχεία του πολιτισμού των μεταλλωρύχων.

Γ.1.1. Εκκλησίες και μοναστήρια της Αργυρούπολης.

Η μονή του Αγίου Γεωργίου της Κελλώρης.

Σύμφωνα με την
έρευνα των Anthony Bryer, Jane Isaac και David Winfield»  Nineteenth Century
monument sin the city and Vilayet of Trebizond: Architectural and historical
notes», (ο Anthony Bryer ήταν καθηγητής του τμήματος Βυζαντινών σπουδών στο
Πανεπιστήμιο του Μπέρμπινχαμ), οι περισσότερες εκκλησίες βόρεια της πόλης της
Αργυρούπολης είναι του 19ου αιώνα.

Anthony Bryer: Εκκλησίες και μοναστήρια στην Βορειοδυτική επαρχία.

Anthony Bryer: Εκκλησίες και μοναστήρια στην Βορειοανατολική επαρχία.

Οι μονές ήταν
παλαιότερα κτίσματα που κατά διαστήματα συντηρούνταν ή πρόσθεταν νέα οικήματα. Η
Μονή της Παναγίας Γουμερά, η ΜονήΧουτουρά, η Μονή Αγίου Γεωργίου του Χαλιναρά
ήταν φάροι της διατήρησης της ελληνικότητας της περιοχής καθόσον διέθεταν ιερατικές
σχολές, που μόρφωναν τους ιερείς και η ίδρυση τους χάνεται στο βάθος του χρόνου.

Η μονή της Παναγίας Γουμερά στην Τσίτη (Cit).

Anthony Bryer: Αποτύπωση της τρίκλιτης εκκλησίας του μοναστηριού του Αγίου Γεωργίου του Χουτουρά.

Τα ερείπια της μονής του Αγίου Γεωργίου του Χουτουρά.

Anthony Bryer: Αποτύπωση του τύπου των εκκλησιών.

Ξεκινώντας
βορειοδυτικά από την Αυλίανα (Gunustag) που είχε έξι εκκλησίες. Σχεδόν σε κάθε
οικισμό της υπήρχαν μία κεντρική εκκλησία και σε αρκετές περιπτώσεις και
ξωκλήσια.

Εκκλησία της Αυλίαινας.

Αγιογράφηση της εκκλησίας.

Εκκλησία της περιοχής της Αυλίαινας (Μαυρενά?)

Εκκλησίες είχαν
επίσης τα χωριά Τσίτη (Cit), Άδησσα (Yildiz), Ματσερά (Alinyala), Παλαιοχώρ
(Balehor), Τσιμπρικά (Cimlikas), Βαρτάντων (Varli, τον Άγιο Νικόλαο χτισμένο το
1900από απογόνους της Βυζαντινής οικογένειας Βάρδα), κοντά στην Χαβίανα
(Guvemli), Αμπρικάντων(Demirkapi), Κορόνυξα ή Κορόξενα (Arpali, τον Άγιο
Γεώργιο), Πιβερά (η Κοίμηση), η Φυτίαινα. Όπως και το μοναστήρι του Γοργορά.

Κάποιες από
αυτές μετατράπηκαν σε τζαμί αφαιρώντας φυσικά το ιερό και σαν κτίσματα
διασώθηκαν!!! Όπως π.χ. Ο Άγιος Γεώργιος της Κορόνυξας.

Ο Άγιος Γεώργιος της Κορόνυξας.

Το περίγραμμα του παραθύρου

Ο ναός (τζαμί) εσωτερικά.

Το καμπαναριό της εκκλησίας.

Στο σημείο που
ήταν το ιερό εξωτερικά του βρέθηκαν τα οστά του Παπαδιαμαντή Εξακουστείδη, και
μεταφέρθηκαν από την Κυριακή Αμαραντίδου στην Άρδασα της Εορδαίας.

Οι περισσότερες όμως
σήμερα είναι σε ερειπιώδη κατάσταση χειρότερα από ότι τις είδε και τις
περιέγραψε ο Bryer και επιβάλλεται να διασωθούν τα κτίσματα από κάποιον διεθνή
φορέα μιας και αποτελούν μνημεία του Πολιτισμού των Μεταλλωρύχων. Στην περιοχή
σήμερα δεν υπάρχουν πλέον χριστιανοί… Ο συνήθης τρόπος κατασκευής αυτών των
εκκλησιών είναι μονόκλιτες ή τρίκλιτες βασιλικές χωρίς τρούλο και υπάρχει θόλος
μόνο στο ιερό.

Άγιος Γεώργιος της Αργυρούπολης. Θόλος στο ιερό.

Οι πόρτες
εισόδου είναι πάντα διακοσμημένες με πελεκητή πέτρα ή μάρμαρο σπανίως, που
δημιουργεί μία όμορφη περιγραμματική αντίθεση.

Η Παναγία της Μούζενας.

Το σκαλιστό περίγραμμα της Παναγίας της Μούζενας.

Της ίδιας
ηλικίας πιθανόν είναι και οι εκκλησίες των οικισμών της ανατολικής κοιλάδας των
μεταλλωρύχων της Αργυρούπολης που ξεκινά από την Χάραβα (Ikisu) και καταλήγει
στην Ίμερα (Olutcak), στο Σταυρί (Ugurtasi) και στην Κρώμνη (Krom).

O Άγιος Θεόδωρος του Καρμούτ (Kocapinar).

Η εκκλησία στο Αγρίδ (Agrid).

Η εκκλησία στα Σίσια.

Η Παναγία της Μόχωρας (οικισμός της Κρώμνης). Η είσοδος επηρεασμένη από αρχαιοελληνικά πρότυπα.

Η εκκλησία στο Σταυρί (Ugurtasi).

Σε αυτό
συνηγορούν και η χρονολόγηση των κειμηλίων των εκκλησιών αυτών πού είναι από το
1820 έως το 1840. Στην Ίμερα υπάρχει το μοναδικό συντηρημένο μοναστήρι της
περιοχήςπου είναι του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου.

Ίμερα: Μονή Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου.

Πιθανώς και αυτό
να σημαίνει κάτι για τους σημερινούς κατοίκους του χωριού… Για την εκκλησία
της Παναγίας της Χάρσερας (Yelsidere), υπάρχει μαρτυρία ότι η εκκλησία ήταν
κατασκευής του 1730, ενώ κάποια ξωκλήσια που είχα συναντήσει στα τέλη του
εικοστού αιώνα σήμερα δεν υφίστανται, όπως αντίστοιχα και στην Χάκαξα
(Aktutan).

Χάρτης της Χάκαξας με τους παλιούς οικισμούς της, οι περισσότεροι ερείπια.

Η εκκλησία στην Μουσγουλή της Χάκαξας.

Ο θόλος της Κοίμησης της Θεοτόκου της Χάρσερας. Αληθινό κέντημα της πέτρας!!!

Γ.1.2. Η ανάπτυξη των τεχνών ένεκα των μεταλλείων αργύρου.

Η οικονομική
ευμάρεια των μεταλλωρύχων σε συνδυασμό με την ανάγκη λατρείας της Χριστιανικής
ορθόδοξης πίστης, οδήγησε στην ανάπτυξη συναφών επαγγελμάτων και τοπικών
εργαστηρίων, όπως η αργυροχρυσοχοΐα, η ξυλογλυπτική, η αγιογραφία και η κατασκευή
ιερών αντικειμένων ή εικόνων. Θεωρούμε ότι οι τέχνες αυτές αναπτύσσονται
ταυτόχρονα με την κατασκευή των περισσότερων εκκλησιών πού γίνεται στα μέσα του
19ου αιώνα. Κατά την Ανταλλαγή αρκετά από αυτά τα κομψοτεχνήματα» χάθηκαν», ληστεύθηκαν,
κάποια βρέθηκαν σε μουσεία όπως το Μουσείο Μπενάκη, κάποια άλλα κατέληξαν στις
εκκλησίες ή μοναστήρια των χωριών που εγκαταστάθηκαν οι πόντιοι πρόσφυγες στην
Ελλάδα… Καλό θα είναι να ανατεθεί σε έναν νέο επιστήμονα στα πλαίσια
διδακτορικού η καταγραφή όλων των κειμηλίων των εκκλησιών ή των μοναστηριών των
χωριών της Αργυρούπολης και που βρίσκονται τώρα!!!

Τα κειμήλια του Αγίου Γεωργίου του Χαλιναρά.

 Γ.2.Σχολεία.

Μετά την ίδρυση
του Φροντιστηρίου Αργυρούπολης, του δεύτερου τη τάξει εκπαιδευτικού ιδρύματος
του Πόντου, στο οποίο συνέβαλαν οικονομικά οι μονές της περιοχής, ιδρύονται στα
χωριά της αλλά και τους οικισμούς τους δημοτικά σχολεία. Σήμερα το φροντιστήριο
ανακατασκευάζεται!!!

Το Φροντιστήριο Αργυρούπολης πριν…

Σεπτέμβρης 2023. Το Φροντιστήριο Αργυρούπολης ανακατασκευάζεται.

Αναλόγως του
αριθμού των μαθητών και της ηλικίας τους, στα χωριά της κατά περιόδους τα
δημοτικά σχολεία λειτουργούν και σαν αστικές σχολές. Από όλα αυτά κατορθώσαμε
να εντοπίσουμε:

– Την αστική
σχολή της Σάντας, που παρόλο που απέχει αρκετά από την πόλη της Αργυρούπολης, διοικητικά
και εκκλησιαστικά ανήκε σε αυτήν λόγω του ότι οι κάτοικοί της ήταν οι καλύτεροι
χτίστες των φούρνων όπου έψηναν το μετάλλευμα για την παραγωγή λιθαργύρου και
το ζήτησαν από τον σουλτάνο.

Η αστική σχολή της Σάντας.

Το δημοτικό σχολείο της Χάρσερας το οποίο σήμερα έχει μετατραπεί σε τζαμί.

Το εσωτερικό του σχολείου.

Το δημοτικό σχολείο της Χάκαξας στη Μουσγουλή.

Ο τρόπος
κατασκευής των σχολείων της επαρχίας της Αργυρούπολης έχει αρχιτεκτονικές
επιρροές από το Φροντιστήριο της.  π.χ.
τα πέτρινα περιγράμματα στα παράθυρα και στην πόρτα εισόδου, και πάντα με
χρωματική εναλλαγή που δημιουργεί αισθητική αντίθεση από την διαφορετική πέτρα
που χρησιμοποιείται.

Γ.3. Γέφυρες και βρύσες.

Στο σύνολο των
οικιών δεν υπήρχε τρεχούμενο νερό, για αυτό και στους οικισμούς του κάθε χωριού
υπήρχαν πετρόκτιστες βρύσες, μικρά αριστουργήματα πολλές εκ των οποίων
διατηρούνται μέχρι σήμερα.

Βρύση στην συνοικία Ισχανάντων της Σάντας.

Βρύση στην Κορόνυξα.

Βρύση στην Αυλίαινα.

Δεν είναι όμως
ήσσονος αξίας η κατασκευή των πέτρινων γεφυριών. Επειδή τα υψόμετρα των
οικισμών είναι συνήθως μεγάλα (άνω των 1300 και 1500 μέτρων) και με βαρείς
χειμώνες, η επικοινωνία γίνεται διαμέσου των μονοπατιών και των δρόμων που
υπάρχουν στις κοιλάδες και αυτό απαιτούσε και την κατασκευή των πέτρινων
γεφυριών που γεφύρωναν τις όχθες των ποταμών. Αυτά ήταν κυρίως μονότοξα και για
την κατασκευή τους χρησιμοποιούνταν πελεκητές πέτρες από την περιοχή.

Τα πέτρινα γεφύρια που οδηγούσαν στη μονή της Παναγίας Γουμερά.

Σε μεγάλα
ανοίγματα-πεδιάδες ή μέσα σε πόλεις, όπως η Άρδασα (Torul) έχουμε πολύτοξα
γεφύρια.

Γ.4. Οικίες.

Το μικρό και το
μεγάλο Γονάχ στην Χάρσερα πριν 35 χρόνια και τον Σεπτέμβρη του 2023. Ιδιοκτησία
της οικογένειας Χαραλαμπίδη που η κατασκευή του κόστισε τα μισά χρήματα από ότι
το Φροντιστήριο Τραπεζούντας. Οι παλαιότεροι Χαρσερέτες της Αγροσυκιάς Πέλλας
δεν το θυμούνται σχολείο, όπως αρχικά πριν 25 χρόνια με είχε ενημερώσει ένας
ντόπιος κάτοικος. Πιθανόν να λειτούργησε ως σχολείο μετά την Ανταλλαγή και οι
σημερινοί κάτοικοι του χωριού να μην γνωρίζουν τον αρχικό ιδιοκτήτη. Πάντως η
Διεύθυνση Πολιτισμού της Αργυρούπολης το αναφέρει σαν Ελληνικό σχολείο και
αναστηλώθηκε με σκοπό να λειτουργήσει ως ξενώνας. Ο Χαραλαμπίδης όταν πήγε στο
Βλαδικαύκασο της Ρωσίας , δήλωσε«…. ότι
είμαι ο Χαράλαμπος Ουστάμπασης, δεν είμαι μουσουλμάνος» και από τότε
ονομάστηκε Χαραλαμπίδης. Οι αρχιμεταλλουργοί έπρεπε φαινομενικά να φαίνονται
μουσουλμάνοι. Αργότερα έκτισε εκεί μια τεράστια εκκλησία Κωνσταντίνου &
Ελένης και απέκτησε τόση περιουσία ώστε όπου πήγαινε μέσα στη Ρωσία είχε
νοικιασμένο ένα βαγόνι τρένου με τα χρήματα του και χρυσό για να μπορεί να
συναλλάσσεται…..

(Πηγή:
Συνέντευξη του Γιώργου Χαραλαμπίδη στον αρθρογράφο στην Αγροσυκιά Πέλλας).

Τα σωζόμενα
σπίτια είναι συνήθως δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα και των αρχών
του 20ου. Είναι σπάνια, σε πολλές περιπτώσεις έχουν απομείνει μόνο κάποιοι
εξωτερικοί τοίχοι και εκεί προστέθηκαν καινούργια υλικά και χώροι. Ως επί το
πλείστον είναι πέτρινες κατασκευές με πελεκημένες πέτρες σε ορθογώνια
τοποθέτηση, εναλλαγή μικρών και μεγάλων ώστε να λειτουργεί σταθερά στατικά, με
ξυλοδεσιές κατακόρυφες ή οριζόντιες για την απορρόφηση των κραδασμών και του
βάρους των υπερκειμένων, με σκεπές με μεγάλη κλίση λόγω της υπερφόρτισης από το
πολύ χιόνι.

Σπίτια στην Χάρσερα.

Το ανακαινισμένο σπίτι αυτό βρίσκεται στην Χάρσερα και πιθανότατα ανήκε παλιά στον Θόδωρο Παπαδόπουλο.

Χρησιμοποιούν
για την κατασκευή τους τα πετρώματα της περιοχής: Γρανίτες, γνεύσιους,
ανδεσίτες, στις γωνίες όμως υπάρχουν πέτρες διαφορετικού είδους. Για παράδειγμα
ψαμμίτες. Μάλλον έχει να κάνει εκτός από την αισθητική θεώρηση και με την
στατική ευστάθεια. Σε κάποιες περιπτώσεις στα σπίτια των οικισμών κατοικούσαν
όλα τα παντρεμένα μέλη της ίδιας αρχικής οικογένειας, με το ομώνυμο όνομα, οπότε
κάποια ήταν διαδοχικά κατασκευασμένα και είχαν μεσοτοιχία.

Σπίτια που ανήκαν σε μέλη της ίδιας οικογένειας στον οικισμό Ζεινεπέντων της Χάρσερας.

Στις
περισσότερες όμως των περιπτώσεων ήταν πανταχόθεν ελεύθερα έστω και αν
αποτελούσαν μέλη των οικογενειών που συνιστούσαν τον οικισμό (π.χ. Χαλτογιαννάν
των στην Ίμερα). Σε κάποιες περιπτώσεις στο ισόγειο ήταν ο στάβλος για τα ζώα
και από πάνω η κατοικία.

Σπίτι στην Κορόνυξα. Ο στάβλος στο ισόγειο.

Σε κάποιες άλλες,
ο δεύτερος όροφος ήταν χτισμένος με μικρότερες πέτρες και με επικάλυψη από
λάσπη, πιθανώς για μόνωση.

Σπίτια στην Ίμερα.

Άξια λόγου είναι
η βελτίωση της δόμησης των οικιών όταν οι άντρες της οικογένειας μετανάστευαν
στη Ρωσία οπότε και οι παραστάσεις τους ήταν περισσότερες και οικονομική
δυνατότητα μεγαλύτερη. Σε αυτή την περίπτωση πρόσθεταν μόνωση στη σκεπή, τζάκι,
επίχρισμα στους τοίχους κλπ.

Ελληνικό σπίτι στον οικισμό Τζιμπραηλάντων της Χάκαξας.

Για την
αρχιτεκτονική αυτών των σπιτιών πρέπει να συσταθεί μία επιτροπή και να
πραγματοποιήσει μία επισταμένη μελέτη.

Σπίτια στην Ίμερα.

Αυτή πρέπει να
προτείνει τη διάσωση των σημαντικότερων από αυτές τις οικίες, που είναι μνημεία
του πολιτισμού των μεταλλωρύχων και ει δυνατόν να επιβάλλει πολεοδομικούς όρους
δόμησης, γιατί σήμερα στην Τουρκία το αρχιτεκτονικό πρότυπο είναι η κατασκευή πολυώροφων
ακόμα και σε χωριά, με σκοπό την μη αλλοίωση των οικισμών.

Σπίτι στα Σίσια.

Εμείς μόνο τις
παρατηρήσεις μας σημειώνουμε χωρίς να είμαστε ειδικοί.

Το σπίτι του αρχιμεταλλουργού στην παλιά Αργυρούπολη πριν 30 χρόνια και τον Σεπτέμβρη του 2023.

Το μητροπολιτικό μέγαρο της Αργυρούπολης.

Γ.5. Κάστρα.

Η Αργυρούπολη
ήταν ανέκαθεν πέρασμα. Στους βυζαντινούς χρόνους, στην εποχή των καραβανιών
μεταφοράς των προϊόντων, δηλαδή του δρόμου του μεταξιού, καθόσον η Τραπεζούντα
ήταν τελικός προορισμός αυτού του δρόμου. Όμως πολύ μεγάλη σημασία απέκτησε
μετά την επαναλειτουργία των μεταλλείων αργύρου. Για την προστασία αυτών των
μεταλλείων των κοιλάδων της Αργυρούπολης δημιουργήθηκαν κάστρα που έλεγχαν τα
περάσματα ακόμα και σε μικρότερους οικισμούς.

Το κάστρο Κοβ.

Το υλικό
κατασκευής τους ήταν από τα πετρώματα της περιοχής έτσι ώστε να μην διακρίνεται
το κάστρο από τον διερχόμενο φίλο ή εχθρό την κοιλάδα για προστασία. Ήδη κάποια
κάστρα έχουν συντηρηθεί μερικώς και η επιτροπή διάσωσης των μνημείων θα αποφασίσει
για τη συντήρηση των υπολοίπων.

Αντί επιλόγου.

Για να
προστατευθεί και να αναδειχθεί ο Πολιτισμός των Κοιλάδων των Μεταλλωρύχων της
Αργυρούπολης αποφάσισα να αποστείλω μια επιστολή προς την Επιτροπή Ποντιακών
Μελετών της οποίας είμαι μέλος και σε άλλους φορείς, ώστε να συνεργαστούν από
κοινού συντονισμένα για να ανακηρυχθεί η περιοχή σε Μνημείο Παγκοσμίου Πολιτισμού και Άυλης Κληρονομιάς της Ουνέσκο.
Αυτός ο Πολιτισμός ανήκει σε όλους τους απογόνους των μεταλλωρύχων, πολλοί των
οποίων επισκέπτονται με ευλάβεια την Γη των προγόνων τους.

Βιβλιογραφία:

–
Anthony
Bryer, Jane Isaac και David Winfield»Nineteenth Century monument sin the city and Vilayet of
Trebizond: Architectural and historical notes.

–
GumushaneGovernor’s
Office: Gumushane cultural routeand tourism discovery guide. (2016).