Ανάγκη η Ελλάδα να δραπετεύσει από την απάθεια, τα σύνδρομα υποτέλειας, τη διαφθορά και την παραίτηση

Γράφει ο καθηγητής Ουίλιαμ Μάλλινσον

Η κατάρρευση του κράτους συμβαίνει όταν το τελευταίο αδυνατεί πλέον να επιτελέσει τις λειτουργίες που αξιώνονται από αυτό.[1]

Εισαγωγή

Το παρόν είναι ίσως ένα από τα δυσκολότερα άρθρα που έχω γράψει ποτέ. Η συγγραφή του δεν μου προξενεί ντροπή, αφού πιστεύω ότι το να ταράζει κανείς τα νερά και να κάνει εποικοδομητική κριτική μπορεί να αποτελέσει αποτελεσματικό τρόπο για να βοηθήσει κανείς την όμορφη χώρα της Ελλάδας να δραπετεύσει από την τωρινή της απάθεια, τα σύνδρομα υποτέλειας, τη διαφθορά και την παραίτηση, σε αντίθεση με την Ουγγαρία, μια χώρα παρόμοιου μεγέθους και μάλλον λιγότερο διεφθαρμένη. Επιθυμώ να εκθέσω και να φέρω σε δύσκολη θέση αυτούς τους οποίους ψηφίζουμε, αλλά και να ξεσκεπάσω τη δική μας υποκρισία, αφού ψηφίσαμε αυτούς οι οποίοι δε δίνουν δεκάρα για εσάς, τους συμπατριώτες τους, παρόλη την τετριμμένη ρητορική τους. Μπορεί κάλλιστα να μην υπάρχει μαγική λύση για τα σημερινά προβλήματα της Ελλάδας και έτσι η πρόθεσή μου εδώ είναι να αφυπνίσω και να φέρω σε δύσκολη θέση, προκειμένου να διακρίνω τη λιγότερο κακή λύση: δε μπορεί κανείς να ξαναχτίσει τη Ρώμη σε μία μέρα.

Θα ήταν σε καλύτερη μοίρα οι Έλληνες υπό τουρκική διοίκηση; Το παραπάνω δεν αποτελεί ρητορικό ερώτημα, επομένως συνεχίστε να διαβάζετε, όσο και να σας εξαγριώνει. Θα το πω χωρίς περιστροφές: είμαι απογοητευμένος από το ελληνικό κράτος. Ανέβαλα τη συγγραφή αυτού του άρθρου για αρκετούς μήνες, για να επιτρέψω στο θυμό μου να υποβιβαστεί σε απλή σύγχυση. Εν τούτοις οφείλω πια να σφίξω τα δόντια: όταν η κρατική μου σύνταξη δεν εκδόθηκε την ημέρα των γενεθλίων μου, υπέθεσα ότι αποτελούσε απλά γραφειοκρατικό λάθος. Αλλά τριάμισι χρόνια αργότερα ακόμα περιμένω μαζί με, απ’ό,τι φαίνεται, χιλιάδες άλλους συμπολίτες μου. Ακόμα και αν η Ελλάδα δεν φημίζεται για τη διαφάνεια και την αποτελεσματικότητά της, ούσα μία από τις πιο διεφθαρμένες χώρες στην Ευρώπη,[2] το γεγονός ότι η δήθεν κυβέρνησή της σποραδικά υπόσχεται και ψεύδεται για την αντιμετώπιση του ζητήματος των συντάξεων δε μπορεί παρά να κάνει τους λογικούς ανθρώπους όλο και πιο κυνικούς. [3]  Επί του παρόντος, ο κ. Μητσοτάκης μοιάζει να ξοδεύει την ενέργειά του στην υποβάθμιση ενός σκανδάλου υποκλοπών, παρά στην απονομή των συντάξεων.

Εν τούτοις, αυτό που με οδήγησε στη συγγραφή αυτού του άρθρου ήταν ένα πρόσφατο σχόλιο ενός φίλου μου καθηγητή στην Τουρκία, ότι ‘τέτοια πράγματα’ δε συμβαίνουν στην Τουρκία, ενώ ένας ξάδερφός του στην Αθήνα περιμένει την έκδοση της σύνταξής του εδώ και έξι χρόνια. Εξ ’ου και η προσβλητική και ντροπιαστική ερώτηση για το αν η Ελλάδα θα ήταν σε καλύτερη μοίρα υπό οθωμανική διοίκηση.

Πώς γίνεται, αντί να φροντίζει τους πολίτες του, το ελληνικό κράτος, επί του παρόντος ‘διοικούμενο’ από τον Μητσοτάκη, να προτιμάει να αποστέλλει λεφτά των φορολογουμένων και παλιά γερμανικά τανκς στην Ουκρανία για να σκοτώσουν Ρώσους,[4] αντί να πληρώνει τις συντάξεις των ίδιων του των πολιτών;[5] Στο κάτω κάτω, ακόμα κι αν η Βρετανία ξόδεψε δισεκατομμύρια στους παράνομους βομβαρδισμούς του Ιράκ, η εκεί σύνταξή μου πληρωνόταν στην ώρα της. Το άρθρο αυτό θα επιχειρήσει να αναλύσει το υπόβαθρο αυτού του παράξενου φαινομένου, καταλήγοντας σε μερικές προτάσεις για το πώς θα μπορούσε να μπει ένα τέλος στην ελληνική κουλτούρα των πελατειακών σχέσεων, των συνδρόμων υποτέλειας, του νεποτισμού, των δωροδοκιών και της ανικανότητας, των οποίων το φιάσκο με τις συντάξεις αποτελεί απλά την κορυφή ενός βρώμικου παγόβουνου.   

Μόνο η ιστορία υπάρχει

Προκειμένου να αρχίσει κανείς να κατανοεί το υπόβαθρο της σημερινής απερίγραπτης κατάστασης στην Ελλάδα, θα πρέπει να καταλάβει κάποια βασικά ιστορικά γεγονότα. Οι εσωτερικές δυσκολίες της Ελλάδας κατά τον απελευθερωτικό της αγώνα αποτέλεσαν κακή αρχή, η οποία θα μπορούσε να διορθωθεί αν ο Καποδίστριας δεν είχε δολοφονηθεί. Ο πολύ Άγγλος ήρωας της Ελλάδας, Λόρδος Βύρων, συνόψισε τις σκέψεις του όταν έγραψε ότι είχε έρθει στην Ελλάδα ‘για να υποστηρίξει όχι μια φατρία, αλλά ένα έθνος και για να συνεργαστεί με τίμιους ανθρώπους και όχι με κερδοσκόπους ή καταχραστές.’[6] Αν και υπό τον Καποδίστρια το ελληνικό κράτος ξεκίνησε ευοίωνα, μετά τη δολοφονία του οι εξωτερική, κυρίως βρετανική, ανάμειξη, υποβοηθούμενη από την ελληνική Πέμπτη φάλαγγα, άρχισε να υπαγορεύει την ελληνική πολιτική, με πιο κατάφωρο παράδειγμα την επιλογή βασιλιά για την Ελλάδα στο εξωτερικό, προκειμένου η χώρα να τύχει διεθνούς αναγνώρισης. Πίσω απ’όλα αυτά βρισκόταν η εμμονή της Βρετανίας με τη Ρωσία, η οποία είχα φυσικά υποστηρίξει τον Καποδίστρια, ο οποίος είχε διατελέσει Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας. Τα πράγματα θα μπορούσαν να συνοψιστούν στην παρακάτω ρήση του Βρετανού Πρέσβη στην Ελλάδα, το 1841: ‘μία πραγματικά ανεξάρτητη Ελλάδα είναι ένας παραλογισμός. Η Ελλάδα μπορεί να είναι είτε βρετανική είτε ρωσική, και επειδή δεν μπορεί να είναι ρωσική θα είναι βρετανική”.[7]

Ήταν πράγματι κυρίως η Βρετανία που παρεμπόδισε κάθε προσπάθεια της Ελλάδας να συνδράμει τη Ρωσία εναντίον των Οθωμανών, όπως δείχνει ο Κριμαϊκός Πόλεμος, όπου η Βρετανία και η σύμμαχός της Γαλλία απέκλεισαν το λιμάνι του Πειραιά. Ήταν αυτή η εμμονή με τη Ρωσία που καθόρισε την υποταγμένη στάση της Ελλάδας στις αυτοκρατορικές φιλοδοξίες της Βρετανίας. Και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος ήταν εξίσου απότοκο των παρεμβάσεων του Ουίνστον Τσόρτσιλ και των αντιδικιών μεταξύ των Ελλήνων. Ένας Βρετανός πολιτικός έγραψε εκείνη την εποχή: ‘αντί να κάνουμε την ελληνική αντίσταση πιο μετριοπαθή, πιο δημοκρατική και πιο γνήσια αντιπροσωπευτική της μάζας της ελληνικής κοινής γνώμης, την οδηγήσαμε στα άκρα. Αντί να συμβάλουμε στην ενδυνάμωση του ΕΑΜ με την ενθάρρυνση της συμμετοχής των μη κομμουνιστικών στοιχείων, επιχειρήσαμε να απομειώσουμε την επιρροή του και να το αποτρέψουμε από το να ‘μονοπωλήσει’ το απελευθερωτικό κίνημα, βοηθώντας τους πολιτικούς του αντιπάλους. Οι εθνικιστές που προσπαθήσαμε να χρησιμοποιήσουμε ήταν απλά εκείνοι οι άνθρωποι στους οποίους η γερμανική προπαγάνδα εναντίον της ‘κόκκινης απειλής’ ήταν πιο αποτελεσματική. Και ο Γκέμπελς ξημεροβραδιαζόταν για να αποδείξει ότι κάθε αντίσταση στους Γερμανούς ήταν κομμουνιστικής έμπνευσης. Δεν θα πρέπει να ξενίζει, λοιπόν, ότι τόσοι πολλοί από τους ‘εθνικιστές’ φίλους μας έγιναν, με όλη την ειλικρίνεια, δωσίλογοι. ^[8]

Η κατάσταση είναι η ίδια σήμερα: ‘Εμείς [η Βρετανία] θα πρέπει επίσης να αναγνωρίσουμε ότι, σε τελική ανάλυση, η Τουρκία θα πρέπει να θεωρείται πιο σημαντική για τα δυτικά στρατηγικά συμφέροντα από την Ελλάδα και ότι, αν αναγκαστούμε να αναλάβουμε ρίσκα, θα πρέπει να είναι τα ρίσκα της περαιτέρω επιδείνωσης των σχέσεων της Ελλάδας, και όχι της Τουρκίας με τη Δύση.’^[9] Ενώ γράφονται αυτές οι γραμμές, η βρετανική πολιτική έναντι της Ελλάδας βασίζεται στην παραπάνω αντι-ρωσική εμμονή. Οποιοσδήποτε σκεπτόμενος Έλληνας, ειδικά της Κύπρου, το γνωρίζει αυτό. Γνωρίζει ότι αν απομακρυνθεί πολύ από τη γραμμή του ΝΑΤΟ, θα υπάρξουν προβλήματα με την Τουρκία, η οποία υποβοηθείται μυστικά και υποκινείται από τους Αγγλοσάξονες, οι οποίοι προσχηματικά μόνο αποδοκιμάζουν την τουρκική επιθετικότητα χωρίς να πράττουν τίποτα ουσιαστικό, όπως τόσο ξεκάθαρα δείχνει η περίπτωση της Κύπρου. Έτσι, μπορούμε να δηλώσουμε χωρίς συνέπειες ότι η Ελλάδα αποτελεί κράτος προς κατάρρευση, με την έννοια της έλλειψης κυριαρχίας, και ότι ο πληγωμένος πληθυσμός της παραιτείται όλο και περισσότερο, αν δε μετατρέπεται σε σκλάβο. Υπάρχει μια ευρεία αντίληψη ότι κάποιες εκατοντάδες χρόνια οθωμανικής κατοχής διαμόρφωσαν το λαό της Ελλάδας σε αυτό που είναι σήμερα. Εγώ, όμως, θεωρώ το παραπάνω περισσότερο απλοϊκή δικαιολογία παρά πιστευτή εξήγηση, δεδομένου ότι οι Οθωμανοί εκδιώχθηκαν από την Ελλάδα τουλάχιστον πριν από τέσσερις γενιές. Αυτά εν είδει ενός σύντομου υποβάθρου. Ας στραφούμε τώρα στο σήμερα.

Διαφθορά, νεποτισμός, πελατειακές σχέσεις, αδράνεια και παραίτηση

Είναι δύσκολο να ορίσει κανείς τις ακριβείς αιτίες της ελληνικής διαφθοράς. Μία είναι αδιαμφισβήτητα το γεγονός ότι οι Έλληνες – ειδικά μετά τα προκαλούντα μούδιασμα οικονομικά μέτρα που τους επιβλήθηκαν από το 2011, ακολουθούμενα από τα σκληρά μέτρα του εγκλεισμού λόγω κορωνοϊού- προκειμένου να επιβιώσουν, εξωθούνται σε φοροδιαφυγή ακόμα περισσότερο από το συνηθισμένο, χρησιμοποιώντας μετρητά όπου αυτό είναι δυνατό. Εν τούτοις, το φαινόμενο ανάγεται στο ακόμα μακρινότερο παρελθόν. Τα σχόλια ενός Βρετανού Πρέσβη το 1981 (σήμερα αξιοποιήσιμα από έναν ιστορικό!) προσφέρουν κάποιες ενδείξεις: ‘πρώτον, η αναποτελεσματικότητα και η διαφθορά. Το ελληνικό δημόσιο είναι γραφειοκρατικό, βραδυκίνητο και πολύ πολιτικοποιημένο. Οι μηχανισμοί του δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στην ανάγκη για μεταρρυθμίσεις […] Παρόλο που οι Έλληνες είναι καλοί στο να κάνουν σχέδια, είναι λιγότερο καλοί στην πραγματοποίησή τους και παραπάνω από ειδικοί στο να τα αλλάζουν για νέα σχέδια. […] Όταν το δημόσιο και ο πολίτης έρχονται σε άμεση επαφή, συναντάται επίσης αναποτελεσματική και συχνά απάνθρωπη γραφειοκρατία. […] Το πρόβλημα είναι εν μέρει μια οθωμανική γραφειοκρατική παράδοση η οποία ξεφαντώνει με τη χαρτούρα και στην οποία ο μικροπαράγοντας, αδυνατώντας να αναλάβει την ευθύνη για θετική δράση, επιδεικνύει τη δύναμή του παρακωλύοντας τον συμπολίτη του: αυτό αποτελεί σε κάποιο βαθμό απότοκο της χαμηλού επιπέδου παιδείας της πλειοψηφίας των δημόσιων υπαλλήλων, που επιδεινώνεται από την τάση όλων των κυβερνήσεων να τοποθετούν εγκάθετους στο δημόσιο (το οποίο με τη σειρά του οδηγεί σε υπερστελέχωση).[…] Πολλή από την ‘διαφθορά’ της ελληνικής δημόσιας ζωής ισοδυναμεί λίγο πολύ, στα δικά μου μάτια, με την εξουθένωση του πολιτικού συστήματος, το οποίο επιτρέπει, και μάλιστα βασίζεται, στην αρχή του ‘ρουσφετιού’, χαρών δηλαδή που γίνονται μεταξύ πάτρονα και πελάτη. Αυτή η σχέση είναι, όπως μπορούν να αποδείξουν οι ανθρωπολόγοι, βαθιά εμπεδωμένη στην ελληνική κοινωνία, και εξυπηρετεί έναν κοινωνικό σκοπό, στο βαθμό που το δημόσιο δεν παρέχει γρήγορη και αμερόληπτη μεταχείριση στους πολίτες του. (γνωρίζω ότι το παραπάνω αποτελεί κυκλικό επιχείρημα, μιας και το ίδιο το ρουσφέτι εμποδίζει την ανάπτυξη ενός δίκαιων κρατικών μηχανισμών). Ο τοπικός παράγοντας πείθει τον υπουργό να βρει μια θέση στο υπουργείο του για το γιο ενός από τους πελάτες του (οι Έλληνες λένε ‘δικός μας’). Ο γιος δεν είναι και λαμπρόμυαλο και δε θα βελτιώσει την αποτελεσματικότητα του υπουργείου: εν τούτοις οι ψήφοι του πελάτη, που είναι αρχηγός στο χωριό του, και της εκτεταμένης οικογένειάς του και των φίλων του, είναι εξασφαλισμένες. Η ίδια η αρχή εξυπηρετήσεων ισχύει φυσικά και για άλλα οφέλη και όχι μόνο για δουλειές – θέσεις σε νοσοκομεία, ακόμα και σε πρεσβείες στο εξωτερικό. Έχουν υπάρξει πιο χονδροειδή παραδείγματα διαφθοράς που περιλαμβάνουν υψηλά ιστάμενους, ακόμα και υπουργούς. Η μεταχείριση των συμβολαίων του ιδιωτικού τομέα μπορεί επίσης να προσφέρει αντίστοιχες περιπτώσεις, εν τούτοις δεν έχω την εντύπωση ότι αυτές είναι εξίσου διαδεδομένες. Ούτε μπορεί να πει κανείς ότι η κυβέρνηση και οι μηχανισμοί της έχουν υποστεί ζημιά: οι Έλληνες ψηφοφόροι μοιάζουν να θεωρούν τόσο τη μικρή όσο και τη μεγαλύτερη διαφθορά ως αναπόσπαστο μέρος της κοινωνικής και πολιτικής σκηνής. Με αρκετή δόση σκεπτικισμού, δεν περιμένουν (εκτός από τους στρατευμένους ή τους αφελείς) από το ΠΑΣΟΚ να είναι πολύ διαφορετικό. […] Η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα σίγουρα θα επιφέρει ιδιαίτερα, και οξεία, προβλήματα προσαρμογής, με κάποια τμήματα της ελληνικής βιομηχανίας, αδυνατώντας να ανταγωνιστούν χωρίς προστασία, θα υποφέρουν. […] Το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία θα αποτελούσε δύναμη αστάθειας και αποσύνθεσης, επιζήμιο για τα δυτικά συμφέροντα. […] Τέλος, πού έγκειται η πιθανότητα αλλαγής και μεταρρύθμισης μέσα στο ίδιο το σύστημα, οι οποίες θα μειώσουν την αναποτελεσματικότητα και θα εξαλείψουν τη διαφθορά; Είναι δύσκολο να την εντοπίσει κανείς. Προσωπικά αμφιβάλλω για τα εχέγγυα του ΠΑΣΟΚ να μεταρρυθμίσει το δημόσιο  και τον κρατικό μηχανισμό. […] Ούτε είναι εύκολο να δει κανείς την προοπτική ραγδαίας αλλαγής από τη Νέα Δημοκρατία. Τα χρόνια στην εξουσία έχουν διαβρώσει τη θέληση για βελτίωση της παρούσας τάξης πραγμάτων, η οποία ήταν τόσο εμφανής μετά την πτώση της δικτατορίας.^[10]  

Ο Πρέσβης δεν είχε εντελώς δίκιο για το ΠΑΣΟΚ αφού, τουλάχιστον σε όρους κυριαρχίας, ο Ανδρέας Παπανδρέου κατάφερε τουλάχιστον να απομακρύνει τους Αμερικανούς από τη Γλυφάδα και άρχισε να εισαγάγει διάφορες κοινωνικές και διοικητικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες υποβαθμίστηκαν, φυσικά, από το σκάνδαλο Κοσκωτά.

Πηγαίνοντας ακόμα πιο πίσω, είναι αρκετά γνωστό ότι η διαφθορά αποτελούσε σχεδόν τρόπο ζωής στη διάρκεια της Οθωμανικής κατοχής. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, οι δωροδοκίες συνεχίστηκαν. Το ‘ρουσφέτι’ είναι τούρκικη λέξη, όπως και το ‘μπαχτσίσι’. Ακόμα παλαιότερα, τουλάχιστον 1,8000 χρόνια πριν την άφιξη των τουρκικών φυλών στην Ανατολία και την Ελλάδα, ο Ξενοφών έγραφε: ‘Υποθέτω ότι εσείς οι Σπαρτιάτες, Χειρίσοφε -εννοώ την πραγματική τάξη των αξιωματούχων- μελετάτε πώς να κλέψετε από την πρότερη νιότη σας και θεωρώ ότι, μακράν του να είναι ντροπή, αποτελεί στην πραγματικότητα διάκριση το να κλέβει κανείς οτιδήποτε που απαγορεύεται από το νόμο […] ‘Λοιπόν’, είπε ο Χειρίσοφος, ‘εγώ έχω συμπεράνει για εσάς τους Αθηναίους ότι είστε εξαιρετικά αποτελεσματικοί στο να κλέβετε δημόσιους πόρους, παρόλο που αποτελεί ριψοκίνδυνη ενέργεια για όποιον το κάνει. Και οι καλύτεροι από τους άντρες σας είναι οι σπουδαιότεροι ειδήμονες σε αυτό, αν, βέβαια, είναι οι καλύτεροι από τους άντρες σας που θεωρούνται οι κατάλληλοι για την διακυβέρνηση.’ [11]

Ακόμα πιο πίσω, ο Ερμής είναι γνωστός για το ότι έκλεψε τα βοοειδή του Απόλλωνα και για το ότι προσπάθησε να το αρνηθεί, ενώ λίγοι μπορούν να αρνηθούν ότι αυτός, όπως ο Απόλλωνας, λατρευόταν από τους Έλληνες ως θεός. Ίσως η νοοτροπία του αποτελεί αντικείμενο θαυμασμό μέχρι σήμερα. Επιστρέφοντας στις μέρες μας, σύμφωνα με την Transparency International, η Ελλάδα αποτελούσε το 2013 την πιο διεφθαρμένη χώρα της ΕΕ.[12] Αυτό ελάχιστη έκπληξη θα πρέπει να αποτελεί, αφού τα υπερβολικά μέτρα που επιβλήθηκαν στην Ελλάδα από την Τρόικα αναμφίβολα οδήγησαν σε περισσότερη φοροδιαφυγή, απλώς χάριν της επιβίωσης, όσο και στη μαζική έξοδο νέων ανθρώπων. Ας επιστρέψουμε, εν τούτοις, στο παρόν με κάποια απτά παραδείγματα, προσωπικά παρεμπιπτόντως, τα οποία με σόκαραν τότε, αν και τα έχω πια συνηθίσει.

Σύγχρονες περιπτώσεις διαφθοράς

Όταν έφτασα στην Ελλάδα με υποτροφία της βρετανικής κυβέρνησης, συμπλήρωσα το εισόδημά μου δουλεύοντας σε ένα ευμέγεθες φροντιστήριο Αγγλικών στην Πελοπόννησο, επιμελούμενος τη διδακτέα ύλη και παραδίδοντας κάποια μαθήματα. Αφού συμπλήρωσα ένα χρόνο εκεί, ένας φίλος μου μου υπέδειξε ότι πλήρωνα όχι μόνο τη δική μου ασφάλιση αλλά και του εργοδότη μου (όταν υπέγραψα το συμβόλαιό μου βιαστικά, είχα αφελώς υποθέσει ότι αυτό αντιστοιχούσε στους νόμους της χώρας). Αφού το τοπικό τμήμα του Υπουργείου Εργασίας αρνήθηκε να βοηθήσει, λέγοντάς μου ότι θα έπρεπε να βρω δικηγόρο, έπραξα το τελευταίο, αν και έχασα την πρώτη μου προσφυγή, κατά την οποία ο δικαστής απευθύνθηκε στο δράστη με το μικρό του όνομα. Παρόλα αυτά, δικαιώθηκα κατόπιν έφεσης και πληρώθηκα τα χρωστούμενα. Η όλη διαδικασία κράτησε πέντε χρόνια. Το ίδιο φροντιστήριο απασχολούσε καθηγητές τους οποίους χαρακτήριζε ως ηλεκτρολόγους, προκειμένου να ‘παρακάμψει’ την αναλογία που αντιστοιχούσε στους αλλοδαπούς καθηγητές (με τη σειρά του μάλλον παράνομο!). Σε μια άλλη περίπτωση, μέτρησα τη μυωπία μου σε ένα δημόσιο νοσοκομείο, προκειμένου να πάρω φακούς επαφής. Όταν οι τελευταίοι ήταν έτοιμοι, ένας λιγομίλητος γιατρός μου έγνεψε να βγω έξω και ζήτησε 15,000 δραχμές για τους φακούς. Δέχτηκα, αφού το ποσό δεν ήταν υπερβολικό και αφού προσαρμοζόμουνα γρήγορα στο πώς γίνονται τα πράγματα στην Ελλάδα. Εν τούτοις έμεινε στο μυαλό μου η φριχτή εικόνα ενός γιατρού του δημοσίου να λέει στον ασθενή ότι θα πρέπει να πληρώσει ή να πεθάνει: αποχρώσεις του Διλήμματος του Γιατρού του Σο.

Όταν εργαζόμουνα στην Ανώτατη Εκπαίδευση σε ιδιωτικά κολλέγια αμερικανικής ιδιοκτησίας, ή διασυνδέσεων, ανακάλυψα ότι είχαν τη συνήθεια να εκδίδουν έγγραφα στους άρρενες φοιτητές που πιστοποιούσαν ότι οι τελευταίοι φοιτούσαν στα κεντρικά των κολλεγίων στο εξωτερικό. Οπλισμένοι με αυτό το πλαστό έγγραφο, οι φοιτητές στη συνέχεια το μετέφραζαν στο Υπουργείο Εξωτερικών και το παρουσίαζαν στο Υπουργείο Άμυνας, ώστε να αναβάλουν τη στρατιωτική τους θητεία μέχρι να ‘επέστρεφαν’ στην Ελλάδα, ώστε να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους. Βίωσα κι άλλες παρόμοιες εμπειρίες, αλλά δεν επιθυμώ να σας κουράσω με αυτές.

Όσον αφορά στην Ανώτατη Εκπαίδευση, η μετριοκρατία κυριαρχεί: έχω γίνει μάρτυρας ενός διευθυντή ακαδημαϊκού τμήματος που ούρλιαζε, ορμώντας έξω από μία συνάντηση, γλιστρώντας ακριβώς πριν φτάσει στην πόρτα, σπρώχνοντάς την και βγαίνοντας έξω στα τέσσερα, σε δύο περιπτώσεις. Επιπλέον, ο ίδιος άντρας πέταξε ένα στυλό σε έναν αντίπαλό του, χτυπώντας τον ακριβώς πάνω από το αριστερό μάτι. Και επιχείρησε ακόμα να επιτεθεί σε μια συνάδελφο, η οποία κατέρρευσε και μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο. Ο παραπάνω δράστης είχε επίσης πει ψέματα στο τμήμα αναφορικά με ένα συγκεκριμένο ακαδημαϊκό ζήτημα, προκειμένου να κρατήσει εκτός συζήτησης οποιονδήποτε θεωρούσε φίλο κάποιου που αντιπαθούσε (παρόλο που ο τελευταίος είχε ήδη εγκαταλείψει το εν λόγω πανεπιστήμιο). Ήταν πράγματι ένα ζήτημα νεποτισμού, κρυψίνοιας και εκφοβισμού. Δυστυχώς, η ελληνική ακαδημαϊκή ζωή βρίθει με όλων των ειδών τη μετριοκρατία, την ψευδολογία και την απάτη, που σε κάποιο βαθμό εξηγεί και γιατί τα πανεπιστήμια της χώρας βρίσκονται πολύ χαμηλά στις παγκόσμιες αξιολογήσεις. Η αξιοκρατία αποτελεί αντικείμενο αποδοκιμασίας. Πληροφορήθηκα κάποτε ότι σε ένα πανεπιστήμιο, ένα μέλος του διδακτικού προσωπικού που παραπονέθηκε για κάποια παρανομία αποτέλεσε στόχο επίθεσης και κατόπιν πήγε στο γραφείο του και υπέστη καρδιακό επεισόδιο. Οι περισσότεροι ακαδημαϊκοί αναγκάζονται να ακολουθούν την άνωθεν γραμμή, φοβούμενοι ότι δε θα προαχθούν. Όταν δούλεψα σε ένα δημόσιο ελληνικό πανεπιστήμιο, διαμαρτυρήθηκα στη διάρκεια μιας συνάντησης καθηγητών για παρανομίες αναφορικά με τις προσλήψεις προσωπικού. Με αποκάλεσαν τότε βάρβαρο, ‘περαστικό’ και χλευαστικά ‘Άγγλο διπλωμάτη’.[13] Όταν ήρθε η σειρά μου για προαγωγή έχασα τη δουλειά μου και αντικαταστάθηκα από έναν εξωτερικό υποψήφιο ο οποίος δεν είχα συγγράψει καν ένα βιβλίο. Δικαιώθηκα δικαστικά επτά χρόνια αργότερα, τον Απρίλιο του τρέχοντος έτους, αλλά το ’Πανεπιστήμιο’ ακόμα κωλυσιεργεί. Ακόμα χειρότερα, όταν αιτήθηκα επίδομα ανεργίας, έλαβα μόνο ένα πάσο για τα μέσα μεταφοράς. Ο λόγος που μου έδωσαν για αυτό ήταν ότι είχα προβεί σε εισφορές στο ΙΚΑ και μετά στο δημόσιο!

Σε πιο επιχειρηματικό επίπεδο, η διαφθορά στην Ελλάδα είναι τόσο τρομερή που καταντάει σουρεαλιστική: το Χρηματιστήριο Αθηνών, το σκάνδαλο του Βατοπεδίου, τα σκάνδαλα δωροδοκιών της Siemens αποτελούν μόνο τα πιο γνωστά παραδείγματα μαζικής διαφθοράς σε κρατικό επίπεδο. Το τελευταίο ήταν πραγματικά εκπληκτικό, Παρόλο που ο επικεφαλής της Siemens στην Ελλάδα (ένας Έλληνας) καταδικάστηκε, τη σκαπούλαρε στη Γερμανία. Η γερμανική κυβέρνηση αρνήθηκε να τον εκδώσει στην Ελλάδα, με την πρόφαση ότι ο πρώτος είχε και γερμανική υπηκοότητα. Αυτά για την Europol. Αλλά ίσως η πιο επιζήμια περίπτωση διαφθοράς, αυτής ων στατιστικών, συνέβη το 2002, όταν, προκειμένου να ενταχθεί στην Ευρωζώνη, η (σοσιαλιστική) κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ συνωμότησε με τη Γκόλντμαν Ζαχς για να μαγειρέψουν τα στατισικά. Το αποτέλεσμα ήταν η Ελλάδα που βλέπετε σήμερα: μαζική ανεργία, διαρροή εγκεφάλων των νέων, αύξηση των αυτοκτονιών, τεράστιες περικοπές μισθών, αυξήσεις φόρων αμφισβητούμενης νομιμότητας. Και ας μην ξεχνάμε το πρόσφατο σκάνδαλο υποκλοπών.

Η Ελλάδα έχει επίσης θλιβερές επιδόσεις στον έλεγχο των παράνομων μεταναστευτικών ροών: για παράδειγμα, ένας εικοσιεξάχρονος πρώην κατάδικος από την Αλβανία σκότωσε πρόσφατα ένα εικοσιενάχρονο κορίτσι με το αυτοκίνητό του. Βρισκόταν στην χώρα παράνομα, είχε φυλακιστεί στο παρελθόν και αφεθεί ελεύθερος με αμφισβητούμενη λογική, και δεν είχε απελαθεί. Σχεδόν κάθε εβδομάδα υπάρχουν πλείστες περιπτώσεις όπου κάποιος που δεν θα έπρεπε να βρίσκεται εδώ σκοτώνει/βιάζει/ληστέυει ένα γηγενή. Έτσι, τουλάχιστον με όρους απώλειας ελέγχου της δημόσιας ασφάλειας για τους πολίτες του, υπάρχουν ενδείξεις των πρώτων σταδίων ενός αποτυχημένου κράτους.

Προς υπεράσπιση της Ελλάδας

Ενώ μπορεί κανείς να καταφύγει στην ιστορία και την αμερικανική χειραγώγηση της σχέσης Ελλάδας-Τουρκίας για να εξηγήσει την αδυναμία της Ελλάδας να κερδίσει κάποιο βαθμό ανεξαρτησίας, λίγη αμφιβολία υπάρχει ότι η έξωθεν διαφθορά έχει συνεισφέρει σε αυτήν της Ελλάδας. Η πιο προφανής περίπτωση είναι αυτή το σκάνδαλο δωροδοκιών της Siemens που αναφέρθηκε παραπάνω, με τη Γερμανία να εκμεταλλεύεται την ελληνική τάση αποδοχής των δωροδοκιών. Άλλη μια περίπτωση είναι η ένταξη στην Ευρωζώνη, η οποία σίγουρα βοηθήθηκε και υποκινήθηκε από τους διεφθαρμένους γραφειοκράτες των Βρυξελλών. Στην ανώτατη εκπαίδευση, ένα συγκεκριμένο ιταλικό πανεπιστήμιο έχει προσελκύσει εκατοντάδες Έλληνες φοιτητές με την υπόσχεση αναγνώρισης των πτυχίων τους, πράγμα που δεν ισχύει. Έπειτα έχουμε την υπόθεση ‘ξένων’ (βλ. CIA) απειλών εναντίον του Κωνσταντίνου Καραμανλή, ως Πρωθυπουργού, ενώ αυτός προσπαθούσε να καταλήξη με τη Μόσχα σε συμφωνία για τον πετρελαιαγωγό Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολης. Ο Έλληνας εισαγγελέας έφτασε στο σημείο να ζητήσει ποινική έρευνα.[14] Δεν υπάρχει καπνός χωρίς φωτιά. Είναι εμφανές ότι οι πιο διεφθαρμένες ξένες επιρροές πάντα βρίσκουν τις ελληνικές ομολόγους τους.

Πρέπει επίσης να θυμόμαστε ότι η Ελλάδα κάθε άλλο παρά μοναδική είναι στα σκάνδαλα διαφθοράς. Στη Βρετανία, το σκάνδαλο Αλ-Γιαμάνι (Σαουδική Αραβία) είναι ζωντανό ακόμα, όπως και αυτό της εξαγοράς υψηλών τίτλων.[15] Στην Ανώτατη Εκπαίδευση, έχουμε την υπόθεση του Πανεπιστημίου του Μπόρνμουθ, όπου ο επικεφαλής ενός τμήματος χρησιμοποίησε χρήματα των φορολογουμένων της ΕΕ για να στείλει μέλη του προσωπικού σε διακοπές στη Ρώμη, αντί να παραδίδει μαθήματα.[16] Και φυσικά έχουμε το σκάνδαλο με τις δωροδοκίες από μέρους της Τουρκίας, το οποίο κορυφώθηκε πριν από χρόνια. Προφανώς, δύο κακά δεν κάνουν ένα καλό, πόσο μάλλον πολλά κακά. Αλλά αυτό που διαφοροποιεί την Ελλάδα από άλλες ευρωπαϊκές χώρες είναι ότι η διαφθορά μοιάζει εδώ να είναι τρόπος ζωής και επιβίωσης. Εν τούτοις, αν αναλογιστεί κανείς την ξένη ανάμειξη στην Ελλάδα, δε μπορεί κανείς να κατηγορήσει μόνο την ελληνική τάση των πολιτών να απεχθάνονται το κράτος τους, το οποίο προφανώς και έχει δηλητηριαστεί από τη σκοτεινή πλευρά της ξένης ανάμειξης, η οποία με τη σειρά της έχει προσελκύσει τους χειρότερους από τους Έλληνες. Πέρα από τη διαφθορά, οι Έλληνες στο σύνολό τους είναι πολύ καλοσυνάτοι και καλόβολοι. Αντίστοιχα, ένας Έλληνας γράφει: ‘εμείς οι Έλληνες είμαστε ανυπόμονοι, ανοργάνωτοι, κόβουμε δρόμο. Είμαστε εγωιστές, σκεφτόμαστε μόνο το προσωπικό όφελος. Ανακαλύψαμε ότι μπορούμε να απολαμβάνουμε τη ζωή σε μια κοινωνία που υποφέρει. Οπότε για να μας απασχολεί η κοινωνία;’^[17] Τα παραπάνω μπορεί να μοιάζουν αρκούντως ακραία, αλλά ενέχουν ένα ψήγμα αλήθειας. Με ακόμα πιο συναισθηματικό τρόπο, ένας Κύπριος γνωστός μου πρόσφατα μου έγραψε τα παρακάτω: ‘Αγαπητέ Καθηγητή Μάλλινσον, είμαι Κύπριος. Έχετε δίκιο να είστε δυσαρεστημένος με το ελληνικό κράτος. Ένα χρόνο μετά την ανεξαρτησία του 1830, ο πρώτος Κυβερνήτης της χώρας Ιωάννης Καποδίστριας δολοφονήθηκε. Ο τελευταίος προσπάθησε να οικοδομήσει ένα οργανωμένο, μοντέρνο και ανεξάρτητο κράτος, αλλά η προσπάθεια παρεμποδίστηκε. Η Ελλάδα πάντα υπέφερε από ανεξέλεγκτη γραφειοκρατία και διαφθορά. Πολλοί Έλληνες αξιωματικοί ήταν στη δούλεψη της CIA προκειμένου να αποσταθεροποιήσουν την Κύπρο και να δώσουν την ευκαιρία στην Τουρκία την ευκαιρία που περίμενε για να εισβάλει στην Κύπρο, μετά την οργάνωση του πραξικοπήματος του 1974. Με το ελληνικό PSI του 2011 (μερική διαγραφή χρέους), η Ελλάδα κατέστρεψε τον τραπεζικό τομέα της Κύπρου, με τους αθώους πολίτες της Κύπρου να αποτελούν θύματα της διάσωσης της ελλαδικής διαφθοράς. Υπάρχει περίσσια ανικανότητα και διαφθορά και στην Κύπρο. Αλλά στην Ελλάδα η διαφθορά, η διαφθορά του κράτους και η γραφειοκρατία είναι σε άλλο επίπεδο. Θεωρούσα πάντα ότι η Ελλάδα πληρώνει τώρα για την ύβρη του 1974. Αν η Ελλάδα είχε πολεμήσει το 1974, η πολιτική της Γαλάζιας Πατρίδας και οι Τουρκικές αξιώσεις για το μίσο Αιγαίο δεν θα είχαν κάνει την εμφάνισή τους.’

Δε συμφωνώ με αυτή την τελευταία θεώρηση, αφού εκείνη την εποχή οι ΗΠΑ και η Βρετανία απείλησαν την Ελλάδα, προκειμένου να εξασφαλίσουν ότι οι ένοπλες δυνάμεις της χώρας δε θα επενέβαιναν.[18] Όταν ο πρώην αξιωματικός της χούντας, Στυλιανός Παττακός, μου είπε ότι ο στρατός πρόδωσε την Ελλάδα εκείνη την εποχή, δεν ήταν πια στην κυβέρνηση και δε θα μπορούσε να γνωρίζει την ένταση της πίεσης των Αγγλοσαξόνων στη χούντα.

Αφού έβγαλα όλα αυτά από μέσα μου, ακόμα και με τον κίνδυνο να αγγίξω κάποιες ευαίσθητες χορδές και να ερεθίσω κάποιες εθνικιστικές συνειδήσεις, ας δούμε τι μπορεί να γίνει προκειμένου να βελτιωθούν τα πράγματα σε αυτήν την όμορφη χώρα, ή τουλάχιστον να βρεθεί η λιγότερη κακή απάντηση.

Συμπέρασμα: υπάρχει λύση;

Δεν υπάρχει μαγικό ραβδί, υπάρχουν εν τούτοις κάποια διοικητικά μέτρα τα οποία έχουν καθυστερήσει πολύ. Θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε με τις συνεπείς πληρωμές των συντάξεων, δημιουργώντας έτσι λίγη περισσότερη πίστη στο ελληνικό κράτος. Η διαφθορά και η ανικανότητα στο Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων θα πρέπει να παταχθεί και οι εγκληματίσαντες να τιμωρηθούν. Ένα κράτος που δε μπορεί να προβεί στα παραπάνω είναι αποτυχημένο.

Δεύτερον, θα πρέπει να εισαχθεί ένας νόμος που θα επιτρέπει σε όσους φοιτούν στην Ανώτατη Εκπαίδευση να αναβάλουν τη στρατιωτική θητεία, όπως ήδη μπορούν να κάνουν οι ομόλογοί τους στο δημόσιο.

Τρίτον, η Ελλάδα θα μπορέσει να ακολουθήσει το παράδειγμα της Τουρκίας και να μάθει να εξισορροπεί την εξωτερική της πολιτική, με άλλα λόγια να ξανακερδίσει την εμπιστοσύνη της Μόσχας, δεδομένου και ότι η Ρωσία ήταν η κύρια υπεύθυνη για τη δημιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να κατηγορήσει τη Ρωσία για την έλλειψη εμπιστοσύνης της προς την Ελλάδα: στο τέλος του Μεγάλου Πολέμου, οι Έλληνες πολέμησαν τους Μπολσεβίκους (με εντολή των Βρετανών), με αποτέλεσμα την παροχή βοήθειας των Ρώσων προς τους Μπολσεβίκους. Πόσο διαφορετικά θα μπορούσαν να είναι σήμερα τα πράγματα για την Ελλάδα, αν είχε βοηθήσει τους Μπολσεβίκους τότε! Όσο για το Δόγμα Τρούμαν και την ελληνική εκδοχή του Μακαρθισμού, αυτά αντηχούν μέχρι σήμερα, ενώ ο αντι-κομμουνισμός έχει μετατραπεί σε αντι-ρωσισμό. Η Ελλάδα θα μπορούσε να προσφέρει στη Ρωσία μια στρατιωτική βάση, σε αντάλλαγμα για μια εγγύηση από τη Μόσχα ότι θα προστάτευε τα σύνορα της Ελλάδας. Δύσκολο αλλά όχι ακατόρθωτο, με ευέλικτη διπλωματία. Με αυτήν την έννοια, η Ελλάδα θα συνέχιζε στο δρόμο που χάραξε ο Ανδρέας Παπανδρέου. Οι ‘δεξαμενές σκέψεις’ αμερικανικής και ευρωπαϊκής επιρροής, όπως το ΕΛΙΑΜΕΠ, θα πρέπει να γίνουν πιο διαφανείς, και να σταματήσουν να αποτελούν απλές μαζορέτες του ΝΑΤΟ.

Θα πρέπει επίσης να εισαχθεί ένας νόμος που θα ποινικοποιεί τις ακραίες περιπτώσεις πελατειακών σχέσεων και νεποτισμού. Όπου ήδη υπάρχουν τέτοιο νόμοι θα πρέπει να γίνουν ακόμα αυστηρότεροι.

Η εξαίρεση επιβεβαιώνει τον κανόνα και ο ελληνικός τρόπος θα υπάρχει πάντα: στο βαθμό που δε θα ξεφεύγει από λογικά όρια και δε θα συνεχίζει να υπονομεύει την ηθική συμπεριφορά, την οικογένεια και την πίστη (ένας από τους λόγους που με έφεραν εδώ) κάθε είδους ιδιαιτερότητα θα μπορεί να γίνεται ανεκτή. Αλλά, πάνω απ’όλα, αξιοπρεπείς και έντιμοι Έλληνες ηγέτες θα πρέπει να βρεθούν, και οι Έλληνες δεν θα πρέπει να ντρέπονται για τις αρχαίες, μικρασιατικές και ανατολικές ρωμαϊκές ρίζες του.

Καθηγητής Ουίλιαμ Μάλλινσον

Αθήνα, 26 Νοεμβρίου 2022

Ο Ουίλλιαμ Μάλλινσον, Καθηγητής Πολιτικών Ιδεών και Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Γουλιέλμο Μαρκόνι, είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής του Journal of Balkan and Near Eastern Studies, και πρώην μέλος της του Διπλωματικού Σώματος της Αυτής Μεγαλειότητας, το οποίο και άφησε προκειμένου να λάβει το διδακτορικό του δίπλωμα από το Τμήμα Διεθνούς Ιστορίας του London School of Economics and Political Science. Μετά από μια περίοδο στον επιχειρηματικό κόσμο ως European Public Affairs Manager στα κεντρικά της ITT στις Βρυξέλλες, έστρεψε την προσοχή του στα ακαδημαϊκά πράγματα, παίζοντας πρωτεύοντα ρόλο στην εγκαθίδρυση του πρώτου πτυχίου στις Δημόσιες Σχέσεις, στη Μεγάλη Βρετανία. Διατέλεσε Λέκτορας Βρετανικής Ιστορίας, Λογοτεχνίας και Πολιτισμού στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Έχει εντρυφήσει στις ελληνο-αγγλικές διπλωματικές σχέσεις και έχει συγγράψει δεκατρία βιβλία, πολλά για τις σχέσεις Κύπρου/Αγγλίας-Ελλάδας. Το πιο πρόσφατο έργο του είναι το Guicciardini, Geopolitics and Geohistory: Understanding Inter-State Relations (Palgrave Macmillan/Springer Nature).

[1] William Zartman, Εισαγωγή: ‘Posing the Problem of State Collapse’, στο Zartman. W (Ed.) Collapsed State: The Disintegration and Restoration of Legitimate Authority, Boulder, Lynne Rienner, 1995, σ. 1–11.

[2] Ekathimerini.com, 3 Δεκεμβρίου 2013. Παρατίθεται στο Mallinson, William, Thrice a Stranger, Cambridge Scholars Publlishing, Newcastle-upon-Tyne, 2016 και 2017.

[3] Επιπλέον αυτής της εθνικής ντροπής έρχεται το γεγονός ότι το ελληνικό κράτος χρησιμοποιεί εκβιαστικά μέτρα εναντίων των πολιτών που είναι πάνω από 60 ετών, απαιτώντας χρηματική αποζημίωση από τους ανεμβολίαστους (για ένα αμφίβολης ποιότητας, πειραματικό δηλητήριο, παρεμπιπτόντως). Δεν θα πληρώσω ποτέ.

[4] Είναι γνωστό, αν και όχι ευρέως, ότι το σύγχρονο ελληνικό κράτος οφείλει την εγκαθίδρυσή του περισσότερο στη Ρωσία από οποιαδήποτε άλλη χώρα. Η Βρετανία προσπάθησε να αποτρέψει τη δημιουργία του τελευταίου.

[5] https://www.19fortyfive.com/2022/11/putin-is-angry-here-are-the-weapons-greece-just-gave-to-ukraine/

[6] Nicolson, Harold, Byron, the Last Journey, Scholarly Press Inc., Michigan, 1972, σ. 136. Πρωτοδημοσιεύτηκε το 1924 από Houghton Mifflin and Company, Βοστώνη και Νέα Υόρκη.

[7] Clogg, Richard, A Concise History of Greece, Cambridge University Press, 1995 (πρωτοδημοσιεύτηκε το 1992), σ. 57.

[8] Noel-Baker, Francis, Greece: the Whole Story, Hutchinson & Co. Ltd., 1946, σ. 55-56.

[9] ‘British Interests in the Eastern Mediterranean’, 11 Απριλίουl 1975, NA-FCO 46/1248, φάκελος DPI/516/1, στο Mallinson, William, Britain and Cyprus, I.B. Tauris, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, 2011, σ. 117.

[10] Επιστολή από το Βρετανό Πρέσβη στην Αθήνα, Ian Sutherland, προς τον Euan Fergusson, Foreign and Commonwealth Office, 27 Ιανουαρίου 1981.

[11] Greek Literature, an Anthology, επιλογή από τον Michael Grant, Penguin Books, 1976, σ. 204-205.

[12] Ekathimerini.com, 3 Δεκεμβρίου 2013.

[13] Mallinson, William, Thrice a Stranger, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle upon Tyne, 2016 και 2017. Δημοσιεύτηκε επίσης στα Ελληνικά από τις Εκδόσεις Επίκεντρο, 2017, aκαι στα Ιταλικά από τις, Aracne Editrice, Ρώμη, 2019.

[14] http://www.grreporter.info/en/investigation_attempted_assassination_against_kostas_karamanlis/6294

[15] Το Μάρτιο του 2006, πολλοί άντρες προτάθηκαν για ισόβιος τίτλους ευγενείας από τον τότε Πρωθυπουργό Τόνι Μπλερ. Οι υποψηφιότητες από την αρμόδια επιτροπή της Βουλής των Λόρδων. Αποκαλύφθηκε αργότερα ότι οι υποψήφιοι είχαν δανείσει τεράστια ποσά στο κυβερνών Εργατικό Κόμμα, με υπόδειξη του υπεύθυνου για τη συγκέντρωση πόρων, Λόρδου Λέβι.

[16] ‘The Italian Connexion’, The Guardian, 6 Απριλίου 1993; ‘Whistle Blower’s Lament’, The Times Higher Education Supplement, 25 Ιουνίου 1993; και ‘Obsession With the Truth Can Damage Your Health’, The Observer, 18 Ιουλίου 1993.

[17] Hill, Richard, We Europeans, Europublications, Βρυξέλλες, 1992, σ. 203-204.

[18] Βλ. Mallinson, William, Cyprus: A Modern History, I.B. Tauris, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, 2005, επικαιροποιήθηκε το 2009,  το 2010 και το 201, σε χαρτόδετο. Εκδίδεται από το Bloomsbury Academic από το 2020. Εκδίδεται επίσης στα Ελληνικά από το 2005 από τις Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα; Cyprus, Diplomatic History and the Clash of Theory in International Relations, I.B. Tauris, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, 2010. Δημοσιεύτηκε επίσης στα Ελληνικά από τις Εκδόσεις Εστία, 2010. Βλ. επίσης, Kissinger and the Invasion of Cyprus: Diplomacy in the Eastern Mediterranean, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle upon Tyne, 2016, 2017 και (στα Ελληνικά) από τις Εκδόσεις Εστία, 2021.