Εκκένωση Αθήνας [480 π.Χ.] και

Καταστροφή Σμύρνης [1922 μ.Χ.]

Ιωάννης Βιδάκης¹ & Δημήτριος Γεωργαντάς²

ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Στη μνήμη του παππού του Ιωάννη Βιδάκη Αναστάσιο Αντωναράκη/Αντωναράκο του Χρήστου και στην οικογένειά του από το Σεβδίκιο/Σεβντίκιοϊ, πρόσφυγα το 1922 στην Παναγιά Πεδιάδος Ηρακλείου Κρήτης

Εικόνα 1: Οι Πέρσες πυρπολούν την Ακρόπολη των Αθηνών το 480 π.Χ.

Από το graphic novel «Ξέρξης» του Φρανκ Μίλλερ

ΠΗΓΗ: https://athinapolias.wordpress.com/2017/01/20/7-%CF%80%CE%B5%CF%81%CF%83%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%B9-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B5%CE%BC%CE%BF%CE%B9/

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

            Το  άρθρο στοχεύει στην παρουσίαση και συνοπτική ανάλυση δύο τραγικών περιόδων της Ελληνικής ιστορίας: την επιτυχημένη εκκένωση της πόλεως των Αθηνών το Σεπτέμβριο του 480 π.Χ. και την καταστροφή της από τους Πέρσες εισβολείς και την αποτυχία εκκένωσης της πόλης της Σμύρνης το Σεπτέμβριο του 1922 μ.Χ. και την καταστροφή της από τους Τούρκους ….

Το υλικό για την καταστροφή των Αθηνών προέρχεται κυρίως από το βιβλίο μας, «Ο Αριστόβουλος Θεμιστοκλής». Από τις δύο αυτές καταστάσεις διαπιστώνεται για άλλη μία φορά η σπουδαιότητα της προνοιακής, χαρισματικής και αποτελεσματικής ηγεσίας: ο Θεμιστοκλής σε καθεστώς αθηναϊκής δημοκρατίας, κατόρθωσε όχι μόνο να περισώσει τους συμπολίτες του, αλλά και να καταναυμαχήσει τους Πέρσες εισβολείς. Αντίθετα, η ηγεσία του ελληνικού κράτους το 1922 δεν κατάφερε να σώσει από τη σφαγή χιλιάδες χριστιανούς. Υπήρξε έλλειψη βούλησης, αποφασιστικότητας, ομοψυχίας, αξιοποίησης των δυνατοτήτων και των ευκαιριών, ικανής ηγεσίας.

Διάσωση Πληθυσμού Κλασσικής Αθήνας, Σεπτέμβριος 480 π.Χ.

Ο Ξέρξης προετοίμαζε μεθοδικά την εισβολή των Περσών στην Ελλάδα. Οι Αθηναίοι, όπως συνηθιζόταν πριν από κάθε κρίσιμη απόφαση, είχαν στείλει πρεσβευτές «θεοπρόπους» στους Δελφούς και είχαν ζητήσει χρησμό, τη συμβουλή των θεών, πιθανόν αρχές φθινοπώρου του 481 π.Χ. Η αποστολή πρεσβευτών στους Δελφούς συνιστούσε μία στρατηγική υψηλού ρίσκου, καθώς μετέθετε το πρόβλημα και τη λήψη αποφάσεων, στην «κρίση του θεού». Ο πρώτος χρησμός της Πυθίας Αριστονίκης ήταν ιδιαίτερα αποθαρρυντικός για αντίσταση και αγώνα, και οι απεσταλμένοι της Αθήνας απελπισμένοι, μετά από συμβουλή, ξαναζήτησαν χρησμό ως ικέτες, και η ασαφής απόκριση μεταξύ άλλων ανέφερε: «Ο Ζευς θα δώσει ένα ξύλινο τείχος που θα μείνει απόρθητο – αυτό το τείχος θα σώσει εσένα και τα παιδιά σου». Ο χρησμός προκάλεσε μεγάλη συζήτηση για το εάν η ερμηνεία θα έπρεπε να είναι κυριολεκτική ή μεταφορική.

Οι διαθέσιμες επιλογές των Αθηναίων ήταν οι εξής: α. να μήδιζαν, β. να διακινδύνευαν μία σύγκρουση, όπως αυτή στον Μαραθώνα, γ. να προετοιμάζονταν για πολιορκία, δ. να εκκένωναν έγκαιρα την πόλη τους, ε. να μετανάστευαν οριστικά στην Δύση (Μεγάλη Ελλάδα), όπως είχαν πράξει στο παρελθόν οι κάτοικοι της Φώκαιας της Ιωνίας και είχε προταθεί για όλους τους Ίωνες λίγο πριν την υποταγή τους στους Πέρσες³ (Garland, 2018, σελ. 67, 69, 135, 136).

Στο κρίσιμο αυτό σημείο, ο Θεμιστοκλής εμφανιζόμενος για πρώτη φορά στο κείμενο του Ηροδότου, ισχυρίζεται ότι τα σωτήρια «ξύλινα τείχη» θα είναι ο στόλος τους και ενίσχυσε τα επιχειρήματά του, ερμηνεύοντας με ευβουλία, (με σύνεση) τον χρησμό. Η αρχική αντίδραση του πλήθους θα ήταν να εκφράσουν αγανάκτηση και εμφανέστατη απροθυμία να εγκαταλείψουν τα ιερά, τους προγονικούς τάφους και την πατρίδα τους. «Ο οξύνους Αθηναίος πολιτικός αντιλαμβανόταν πως, όταν δεν πείθει η λογική τους πολίτες, αναλαμβάνουν δράση η επινοητικότητα και οι προσωπικοί χειρισμοί του ικανού ηγέτη». Τελικά μετά από (φανταζόμαστε θυελλώδεις) συνελεύσεις – συζητήσεις στην Εκκλησία του Δήμου, οι Αθηναίοι με την βούληση της πλειοψηφίας, ενέκριναν: να αντισταθούν στους βαρβάρους εισβολείς, να εγκαταλείψουν την πόλη τους, να ανακαλέσουν τους εξόριστους πολίτες και να συγκρουστούν στην θάλασσα. Από τη στιγμή που η πρόταση υπερψηφίστηκε, απέκτησε άμεσα την ισχύ νόμου, ο οποίος πλέον δέσμευε όλους αμετάκλητα, λαμβάνοντας τον χαρακτηρισμό του ψηφίσματος, (βλ. Εικόνα και το Ένθετο 8, στο Βιδάκης & Γεωργαντάς, 2021, σελ. 136, 169-172, αντίστοιχα). Η απόφαση για την εγκατάλειψη της Αθήνας, των βωμών, των εστιών, και των προγονικών τάφων, έχει χαρακτηριστεί ως «εκπληκτικό παράδειγμα εφαρμογής της λειτουργίας της αθηναϊκής δημοκρατίας». Η απόφαση αυτή ήταν μνημειώδης αλλά και τραυματική, καθώς οι Αθηναίοι ισχυρίζονταν ότι ως λαός ήταν αυτόχθονες (Garland, 2018, σελ. 78-80).

Ο Θεμιστοκλής, ως πραγματικός ηγέτης των Ελλήνων δεν αποδεχόταν την εγκατάλειψη του αγώνα, ισχυρίζονταν ότι όλοι μαζί είναι ανταγωνιστικοί με τον εχθρό και μπορούν να υπερισχύσουν, ενώ εάν διασκορπιστούν θα καταστραφούν. Εμψύχωσε τους Αθηναίους, στις κρίσιμες εκείνες στιγμές και πίεσε τους συμπατριώτες του για την προσωρινή εγκατάλειψη της πόλης υπό την προστασία του ναυτικού και την άμυνά τους στην θάλασσα. Ο Θεμιστοκλής ως ικανός πολιτικός γνώριζε πως η διάσωση των Αθηναίων απαιτούσε να είναι όλοι ενωμένοι, να νιώθουν δυνατοί, να αισθάνονται ότι υπηρετούν ένα σκοπό που αξίζει τον κόπο. Έκανε έκκληση στο συναίσθημά τους, όχι για να τους εκμεταλλευτεί, αλλά για να τους πείσει να ακολουθήσουν την οδό προς τη σωτηρία, όχι μόνο την δική τους, αλλά και των επόμενων γενεών. Παρουσίασε με τη σύμφωνη γνώμη των ιερέων της πόλης, αδιάψευστα όπως υποστήριζε, θεϊκά σημεία. Βεβαίωνε ότι ο όφις της θεάς Αθηνάς, ο προστάτης της πόλης, είχε παρατήσει ανέγγιχτες τις προσφορές στο ναό και είχε εγκαταλείψει την πόλη, δείχνοντας στους Αθηναίους την οδό προς την θάλασσα. Μηχανεύτηκε τεχνάσματα για να πείσει τους συμπατριώτες του να ακολουθήσουν τις επιχειρησιακές του τακτικές⁴. Υιοθέτησε και μετέδωσε στο λαό την ομηρική φράση για την ελευθερία της πατρίδας: «Εἷς οἰωνὸς ἄριστος ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης», η οποία αποδίδεται στον γενναίο Έκτορα, (Μ ραψωδία Ιλιάδας).

Στο σκοπό του τον συνέδραμε και ο νεαρός τότε και αριστοκρατικός Κίμωνας, ο οποίος ως γιός του ήρωα Μιλτιάδη είχε υπόληψη στην πόλη. Ο Κίμωνας ανέβηκε με πολλούς εύπορους φίλους του στην Ακρόπολη, στο ναό της Αθηνάς όπου αφιέρωσε έναν χαλινό και έλαβε μία ασπίδα, δείχνοντας έτσι ότι στη συγκεκριμένη περίσταση δεν χρησίμευε το ιππικό, αλλά το ναυτικό. Προσευχήθηκε και ύστερα κατέβηκε προς την θάλασσα, παρασύροντας πολλούς να τον ακολουθήσουν (Σταγειρίτης, 1816, σελ. 28). Σύμφωνα επίσης με τον Αριστοτέλη, επειδή οι Αθηναίοι δεν είχαν δημόσιο χρήμα, ο Άρειος Πάγος προσέφερε οκτώ (8) δραχμές σε κάθε πολίτη, ανακουφίζοντας έτσι την πόλη τις δύσκολες ώρες που περνούσε, συμπληρώνοντας τα πληρώματα των τριηρών. Ίσως όμως αυτό να αποτελεί μεταγενέστερο επινόημα, με στόχο την ενίσχυση του αριστοκρατικού αυτού σώματος (Garland, 2018, σελ. 115)

Οι Αθηναίοι λοιπόν συνειδητοποιώντας ότι ήταν μάταιο να αμυνθούν εντός των τειχών της πόλης τους, ανακοίνωσαν μία προκήρυξη-ψήφισμα, με τη συμβουλή-πρόταση του Θεμιστοκλή και σύμφωνα με την οποία ο καθένας από τους Αθηναίους καλούνταν να φροντίσει τα παιδιά του, τους ανθρώπους της οικίας του και την περιουσία του. Την πόλη την άφηναν υπό την προστασία της θεάς Αθηνάς. Οι περισσότεροι μετέφεραν τα γυναικόπαιδα στην ασφαλέστερη Τροιζήνα, στην Αίγινα και στη Σαλαμίνα (Κούλουρη). Οι ηλικιωμένοι, οι άρρωστοι και οι ανήμποροι μεταφέρθηκαν στη Σαλαμίνα. Η γειτονική Σαλαμίνα ανήκε στην πόλη των Αθηνών και η περιοχή της Τροιζήνας στην Πελοπόννησο διατηρούσε πάντοτε φιλικές σχέσεις με την Αθήνα, εξαιτίας της καταγωγής του βασιλιά Θησέα που είχε γεννηθεί και μεγαλώσει εκεί. Οι κάτοικοι δέχθηκαν φιλόξενα τους πρόσφυγες. Μάλιστα με πρόταση του Τροιζήνιου Νικαγόρα, οι Τροιζήνιοι αποφάσισαν να τρέφουν τα γυναικόπαιδα των Αθηναίων με έξοδα του κράτους, πληρώνοντας για το σκοπό αυτό δύο οβολούς κατ’ άτομο. Τα παιδιά μπορούσαν να κόβουν φρούτα από όλα τα περιβόλια και να πηγαίνουν δωρεάν στο σχολείο. Η πρώτη αυτή εκκένωση της πόλης θα πρέπει να έλαβε χώρα στις αρχές της άνοιξης του 480 π.Χ., ένα δύσκολο από κάθε πλευρά, ειδικά της επιμελητειακής, εγχείρημα⁵. Πιθανόν η Εκκλησία του Δήμου ανάθεσε το έργο στους 139 δήμους της Αττικής. Η έδρα και το στρατηγείο του αθηναϊκού κράτους μεταφέρθηκαν επίσης στη Σαλαμίνα (Garland, 2018, σελ. 21, 87 – 98).

Η απόφαση των Αθηναίων να εγκαταλείψουν την πόλη τους και τα περίχωρά της δεν ήταν μία απλή υπόθεση και φέρεται ότι επιστρατεύθηκε αρκετή πειθώ από τους άρχοντες της πόλης, προκειμένου να πείσουν τον λαό να επιβιβασθεί στα πλοία. Δεν ήταν ο φόβος μπροστά στην προέλαση των Περσών, που ώθησε στην εγκατάλειψη της πόλης, αλλά κυρίως η θεμελιωμένη πίστη του αθηναϊκού δήμου και η υπακοή του στις προτάσεις των εκλεγμένων αρχόντων και ιδιαίτερα στο κύρος του Θεμιστοκλή, καθώς και η συστράτευση όλων των πολιτικών παρατάξεων–κομμάτων και των ηγεσιών της Αθήνας⁶. Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε πολιτική ωριμότητα όχι μόνο στα ηγετικά πρόσωπα της πόλης, αλλά και στον ίδιο τον λαό που έλαβε τη σωστή απόφαση. Αν και αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει το σπίτι και την περιουσία του ο Αθηναίος πολίτης, όποια επίδραση είχε αυτή η απόφαση στην ψυχολογία του, εν τούτοις κατόρθωσε να διατηρήσει ακμαίο το ηθικό του ενώπιον της μεγάλης σύγκρουσης που επρόκειτο να ακολουθήσει.

Εικόνα 2: Επιγραφική στήλη με ψήφισμα του Θεμιστοκλή για εκκένωση της Αθήνας, παραμονές Ναυμαχίας Σαλαμίνας, (αρχές 3^ου αι. π.Χ.)

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Πηγή: https://www.flickr.com/photos/127226743@N02/22046222212

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Κλείδημος αναφέρει και ένα άλλο «Θεμιστόκλειο στρατήγημα» για την εξεύρεση χρημάτων: όταν οι Αθηναίοι κατέβαιναν στον Πειραιά, χάθηκε δήθεν το «Γοργόνειο» του αγάλματος της θεάς Αθηνάς, (η κεφαλή της Μέδουσας που κρεμόταν επί του στήθους) και ο Θεμιστοκλής προσποιούμενος ότι την αναζητεί, ερευνώντας τις αποσκευές των συμπολιτών του βρήκε πολλά χρήματα κρυμμένα από τους πλούσιους. Τα συγκέντρωσε και τα κατάσχεσε για να καλύψει τις ανάγκες και τη μισθοδοσία του στόλου.

Οι Αθηναίοι όταν πληροφορήθηκαν όσα συνέβησαν στην Φωκίδα, στις Θερμοπύλες, το Αρτεμίσιο και ότι οι σύμμαχοί τους (περίπου 30.000 άνδρες), είχαν συγκεντρωθεί στον Ισθμό, τον οποίο τείχιζαν νυχθημερόν⁷, αφήνοντας ανυπεράσπιστες την Βοιωτία και την Αττική στους Πέρσες εισβολείς, αισθάνθηκαν μεγάλη θλίψη και αμηχανία, καθώς ήταν αδύνατο να συγκρουστούν στην ξηρά μόνοι τους με τον Ξέρξη. Σίγουρα θα έκαναν έκκληση στους Πελοποννησίους για την προστασία της Αθήνας, η οποία όμως δεν εισακούστηκε. Σ’ αυτήν την δυσχερή περίσταση ο ρόλος του Θεμιστοκλή (47 ετών τότε) ήταν καθοριστικός και καταλυτικός. Σύμφωνα με τον Garland (2018, σελ. 104, 105) θα πρέπει να πραγματοποιήθηκε και δεύτερη, επείγουσα πλέον εκκένωση της πόλης και των περιχώρων της, είτε από αυτούς που είχαν αρνηθεί να συμμετέχουν στην πρώτη εγκατάλειψη των Αθηνών, είτε από ορισμένους που για συγκεκριμένους λόγους είχαν παραμείνει. Αν και οι Ηρόδοτος, Διόδωρος και Πλούταρχος περιγράφουν μόνο αυτήν την εκκένωση της Αθήνας, φαντάζει αδιανόητη η επίτευξη της απομάκρυνσης όλου του πληθυσμού της, ενώ τα περσικά στρατεύματα απείχαν λιγότερο από μία εβδομάδα από τα περίχωρά της. Στην περίπτωση που συντελέστηκε μόνο η επείγουσα εγκατάλειψη της πόλης, υπό τις ειδικές συνθήκες που επικρατούσαν, το έργο αυτό αποτελεί πραγματικά μεγάλο άθλο για όλους που συμμετείχαν.

Η Εκκλησία του Δήμου των Αθηνών ήταν πλέον ταυτόσημη με τους άνδρες που υπηρετούσαν στο στόλο, καθόσον τα πληρώματα είχαν το δικαίωμα να συγκροτήσουν συνέλευση ικανή να εκδίδει διατάγματα δεσμευτικά για το σύνολο της κοινότητας. Ο ελληνικός στόλος, μετά τη ναυμαχία του Αρτεμισίου, είχε επιστρέψει στη Σαλαμίνα. Όταν το γεγονός γνωστοποιήθηκε στον υπόλοιπο ελληνικό στόλο που δεν έλαβε μέρος στη ναυμαχία στο Αρτεμίσιο και ο οποίος ήταν συγκεντρωμένος στο λιμένα Πώγωνα της Τροιζήνας, κατέπλευσε και αυτός στη Σαλαμίνα. Ο κατάπλους στη Σαλαμίνα έγινε μετά από παράκληση των Αθηναίων αφενός μεν για να μπορέσουν να μεταφέρουν εκτός Αττικής γυναικόπαιδα και αρρώστους και αφετέρου για να τους δοθεί χρόνος να αποφασίσουν για το τι πρέπει να πράξουν, διότι από την τροπή των γεγονότων διαψεύσθηκαν οι προβλέψεις τους: ενώ δηλαδή ήλπιζαν να βρουν τους Πελοποννήσιους, αναμένοντες τους βαρβάρους στην Βοιωτία, κανέναν δεν συνάντησαν, αλλά πληροφορήθηκαν ότι οχυρώνονταν στον Ισθμό, ενδιαφερόμενοι μόνον για τη σωτηρία της Πελοποννήσου αδιαφορώντας για την υπεράσπιση της Βοιωτίας και της Αττικής.

Ο συμμαχικός στόλος βοήθησε στην απομάκρυνση των υπόλοιπων κατοίκων της Αθήνας, κατά πάσα πιθανότητα στην γειτονική Σαλαμίνα. Οι μάχιμοι άνδρες επάνδρωσαν τα πολεμικά πλοία. Στην Αθήνα έμειναν μόνο 500 άτομα, [οι εντελλόμενοι θησαυροφύλακες του ναού, οι ιερείς, γέροι και άρρωστοι και μία μικρή ομάδα πολιτών, (ως επί τω πλείστον άποροι, ίσως και μερικοί νεαροί θερμοκέφαλοι)], που αρνήθηκαν να αφήσουν απροστάτευτη την ιερή γη των προγόνων τους, πιστεύοντας ότι ο χρησμός του μαντείου αναφερόταν στα ξύλινα τείχη της Ακρόπολης και όχι στα πλοία. Αυτοί οχυρώθηκαν στην Ακρόπολη τοποθετώντας ξύλα και σανίδες στην δυτική είσοδο του ιερού βράχου.

Ο Ξέρξης με τις χερσαίες του δυνάμεις εισέβαλε στην Αττική στα μέσα ή τέλη Σεπτεμβρίου του 480 π.Χ., έχοντας πυρπολήσει την χώρα των Θεσπιέων και τις Πλαταιές, (υπενθυμίζουμε ότι στην ασιατική ακτή του Ελλησπόντου βρίσκονταν περί τα μέσα Μαΐου). Ο Περσικός στόλος, μέσω του στενού του Ευρίπου, έχοντας διανύσει την απόσταση από το Αρτεμίσιο σε τρείς ημέρες. κατέπλευσε στην περιοχή Φαλήρου – Πειραιά. Στις δυνάμεις του Ξέρξη, μετά από τις Θερμοπύλες, είχαν συμπαραταχθεί σύσσωμοι οι Βοιωτοί, εκτός των Θεσπιέων – Πλαταιών. Επίσης, υπήρχαν ακόμη και νησιώτες από την Κάρυστο, την Άνδρο, την Τήνο, την Πάρο, τη Νάξο και άλλα νησιά. Η Περσική στρατιά αναπτύχθηκε ταυτόχρονα τόσο προς την Ελευσίνα όσο και προς τα Μεσόγεια – Σούνιο. Ο Ξέρξης Α΄ εγκατέστησε το στρατηγείο του στο Φάληρο.

Οι Πέρσες βρήκαν την Αθήνα, μία έρημη πόλη από τους κατοίκους της, (οι Πέρσες αιχμαλώτισαν περί τους 500 Αθηναίους, τους οποίους απέστειλαν με πλοία στη Σάμο ως σκλάβους – Garland, 2018, σελ. 109) και επιδόθηκαν σε φοβερές λεηλασίες, καταστροφές και εμπρησμούς. «Το παρελθόν της πόλης καταστράφηκε σε ελάχιστες ώρες» (Garland, 2018, σελ. 123). Στη συνέχεια μία Περσική δύναμη κατέλαβε το λόφο του Αρείου Πάγου απέναντι από την Ακρόπολη και άρχισαν την πολιορκία της, ρίχνοντας στο ξύλινο φράγμα της εισόδου της βέλη με καιόμενα στουπιά. Το ξύλινο τείχος τους είχε δημιουργήσει προσωρινά πρόβλημα, αλλά οι ελάχιστοι Αθηναίοι, παρόλο ότι αντιμετώπιζαν άμεσα θανάσιμο κίνδυνο και το φράγμα άρχισε να αχρηστεύεται, αρνήθηκαν να παραδοθούν ή έστω να ακούσουν τις προτάσεις που τους μετέφεραν οι Πεισιστρατίδες, που συνόδευαν τους Πέρσες, για συνθηκολόγηση. Οι Αθηναίοι συνέχισαν να αμύνονται πεισματωδώς, τελικά όμως οι Πέρσες κατέλυσαν την άμυνα, βρίσκοντας δίοδο στην Ακρόπολη – (ο χρησμός όριζε ότι όλο το Αττικό έδαφος στην ξηρά θα καταλαμβανόταν από τους Πέρσες). Το βόρειο μέρος του βράχου της Ακρόπολης ήταν πάρα πολύ απόκρημνο και οι αμυνόμενοι δεν σκέφτηκαν να βάλουν σκοπούς επειδή εκτιμούσαν ότι ήταν αδύνατον να υπάρξει εχθρική πρόσβαση. Ορισμένοι όμως Πέρσες στρατιώτες κατόρθωσαν να ανέβουν τον απόκρημνο βράχο. Όταν οι Αθηναίοι τους αντίκρισαν στην κορυφή επικράτησε πανικός και ορισμένοι έπεσαν στο κενό από τα τείχη και σκοτώθηκαν, ενώ άλλοι κατέφυγαν στο εσωτερικό του ναού.

Οι Πέρσες που ανέβηκαν στον βράχο της Ακρόπολης, άνοιξαν τις πύλες διάπλατα, κατάσφαξαν τους ικέτες, εκδικήθηκαν για την πυρπόληση των Σάρδεων, παραδίδοντας στην φωτιά τα ιερά της Ακρόπολης και καταστρέφοντας την «αυθάδη πόλη». Άρπαξαν τους θησαυρούς των ναών της Ακρόπολης και έκαψαν ότι βρήκαν πάνω στην Ακρόπολη, μεταξύ των οποίων τον Προπαρθενώνα, τον ημιτελή ναό της Αθηνάς και την “Ιερά Άλτη”, δηλαδή την ελιά που είχε προσφέρει η θεά Αθηνά στους κατοίκους της πόλης, όταν φιλονικούσε με τον Ποσειδώνα για το ποιός από τους δύο θα ορίζονταν πολιούχος θεός της πόλεως και η οποία ήταν φυτεμένη δίπλα στο Ερεχθείο. Οι καταστροφές, οι φωτιές και οι λεηλασίες της πόλης, φαίνεται να επιβεβαιώνουν τον πρώτο χρησμό του Μαντείου των Δελφών. Ο Ξέρξης Α΄, κύριος πλέον της πόλης της Αθήνας, έστειλε έναν ταχύτατο ιππέα στα Σούσα της Περσίας για να αναγγείλει την επιτυχία του στον θείο του Αρτάβανο. Την επομένη σε μία εντυπωσιακή μεταστροφή, κάλεσε τους εξόριστους Αθηναίους που τον ακολουθούσαν στην εκστρατεία και τους προέτρεψε να κάνουν θυσίες στην Ακρόπολη, σύμφωνα με το αθηναϊκό τυπικό. Πιθανόν να τον ώθησε σ’ αυτήν την απόφαση κάποιο όνειρο ή διότι είχε τύψεις, καθώς είχε διαπράξει δύο βαρείς ιεροσυλίες: κατέστρεψε έναν ιερό χώρο και σφάγιασε τους ικέτες που αναζήτησαν εκεί άσυλο. Ο Ξέρξης ίσως να συνειδητοποίησε ότι είχε προκαλέσει βάναυσα το θρησκευτικό συναίσθημα ακόμη και των Αθηναίων εξόριστων, στην βοήθεια των οποίων υπολόγιζε (Garland, 2018, σελ. 127). Οι Αθηναίοι εξόριστοι έκαναν ότι τους διέταξε, αλλά ταυτόχρονα διαπίστωσαν ότι ένα νέο κλαδί, είχε φυτρώσει στον κορμό της καμένης «Ιεράς Άλτης» και το ανέφεραν αμέσως στον βασιλιά⁸.

Ο συμμαχικός στόλος ήταν υπό την αρχηγία του Σπαρτιάτη ναυάρχου Ευρυβιάδη, αλλά υπό την ουσιαστική ηγεσία του Αθηναίου Θεμιστοκλή. Βέβαια ο οξυδερκής Θεμιστοκλής, είχε στο μυαλό του το επιχειρησιακό σχέδιο, να δοθεί η ναυμαχία στο στενό της Σαλαμίνας, κάτι που ανησυχούσε τρομερά τους Πελοποννήσιους. Στη Σαλαμίνα η είδηση για τα όσα διημείφθησαν στην Ακρόπολη της Αθήνας είχε σημαντικό αντίκτυπο, ώστε ορισμένοι κυβερνήτες δεν περίμεναν καν να συζητηθεί το θέμα σε συμβούλιο, αλλά επιβιβάσθηκαν άμεσα στα πλοία τους και ετοιμάστηκαν να αποπλεύσουν. Το συμβούλιο των στρατηγών, (περίπου 20 διοικητών των ναυτικών μοιρών), σε δραματική συνεδρίαση είχε καταλήξει στην απόφαση της αποχώρησης και της διεξαγωγής της ναυμαχίας στον Ισθμό, εγκαταλείποντας τους Αθηναίους αλλά και τα γυναικόπαιδα στη Σαλαμίνα στην τύχη τους. Οι ναύαρχοι των Ελληνικών πόλεων βλέποντας τις φλόγες από την καιόμενη Ακρόπολη των Αθηνών και τον εχθρικό στόλο να είναι ήδη στο Φάληρο, σκέπτονταν να αποπλεύσουν άμεσα για τον Ισθμό, όπου η στρατιά του Σπαρτιάτη βασιλιά Κλεόμβροτου – περίπου 30.000 οπλίτες και ανάλογος αριθμός ψιλών, είχε στρατοπεδεύσει και οχύρωνε το πέρασμα Λέχαιου – Κεχριών. Οι Έλληνες που είχαν συγκεντρωθεί στον Ισθμό, ήταν σίγουροι πως αγωνίζονταν τον υπέρ πάντων αγώνα και χωρίς να τρέφουν πολλές ελπίδες για μία νίκη των Ελλήνων στην θάλασσα, συνέχισαν να πασχίζουν να ενισχύουν με κάθε τρόπο την άμυνά τους. Για τους ίδιους τους Αθηναίους, η άλωση της Ακρόπολης και η καταστροφή των ναών της (θα είχε τεράστια επίδραση στο θρησκευτικό τους συναίσθημα) και οι καπνοί από τις πυρπολήσεις αποτέλεσαν παράγοντες «χαλύβδωσης» της ψυχής τους και δίψας για εκδίκηση.

Στη συνέχεια οι στρατηγοί αποσύρθηκαν στα πλοία τους για να περάσουν τη νύχτα και προφανώς την επομένη ημέρα θα απέπλεαν. Στην επιστροφή του Θεμιστοκλή στο πλοίο του τον επισκέφθηκε ένας Αθηναίος πολίτης, ο Μνησίφιλος, (διατηρούσε στενούς δεσμούς μαζί του), ο οποίος όταν ενημερώθηκε σχετικά με την ληφθείσα απόφαση, τον παρακίνησε να μην εγκαταλείψει την προσπάθεια και να πείσει τον Ευρυβιάδη να συγκαλέσει ξανά συμβούλιο. Ανησυχούσε ότι εάν έφευγαν από τη Σαλαμίνα οι ναύαρχοι, κάθε αρχηγός θα έπλεε προς την πόλη του και δεν θα δίνονταν καν ναυμαχία, αφού ο ελληνικός στόλος θα είχε διασπαστεί σε πολλές μικρές μοίρες. Πράγματι ο Θεμιστοκλής δείχνοντας ευβουλία, (αναγνωρίζοντας την ορθότητα της συμβουλής του Μνησίφηλου, όπως μας παρουσιάζεται από τον Ηρόδοτο), επιβιβάστηκε στο πλοίο του Ευρυβιάδη, τον έπεισε και ο ναύαρχος συγκάλεσε ξανά συμβούλιο των διοικητών των ναυτικών μοιρών. Μπορούμε να φανταστούμε την κρισιμότητα των περιστάσεων, τις ανησυχίες και τους δισταγμούς των στρατηγών, τις αβεβαιότητες και τους κινδύνους των επιλογών, τις διαφοροποιήσεις των συμφερόντων. Στην διάρκεια του δεύτερου αυτού πολεμικού συμβουλίου τη νύχτα πριν τη ναυμαχία, ο Ευρυβιάδης και οι Πελοποννήσιοι είχαν αντίθετη γνώμη για τον χώρο διεξαγωγής. Ο Θεμιστοκλής άρχισε αμέσως και με πάθος να παρουσιάζει τα επιχειρήματά του. Ο Ευρυβιάδης θύμωσε και σήκωσε την ράβδο του να χτυπήσει τον Θεμιστοκλή. Ο Θεμιστοκλής ψύχραιμα, αντί να οργιστεί, είπε τότε την περιώνυμη φράση: «Πάταξον μεν, Άκουσον δε». Ο θυμός του Ευρυβιάδη υποχώρησε και διατηρήθηκε η σχετική ηρεμία για να συνεχιστεί το πολεμικό συμβούλιο. Παραχώρησε το λόγο στον Θεμιστοκλή ο οποίος επιχειρηματολόγησε για τα οφέλη στην περίπτωση ναυμάχησης του εχθρού στη Σαλαμίνα. Τελικά στρεφόμενος στον Ευρυβιάδη δεν ανέφερε κανένα από τα προγενέστερα επιχειρήματά του, όσον αφορά στον κίνδυνο διάσπασης του στόλου, αν έφευγε από τη Σαλαμίνα, γιατί θεώρησε ότι ήταν ανάρμοστο να κατηγορήσει κατά πρόσωπο τους συμμάχους. Ακολούθησε εντελώς διαφορετικό δρόμο και του τόνισε τα εξής: «Η σωτηρία της Ελλάδας εξαρτάται τώρα αποκλειστικά από σένα⁹, εάν ακολουθήσεις τη συμβουλή μου και αντιμετωπίσεις τον εχθρό εδώ, στη Σαλαμίνα, αντί να αποσυρθείς στον Ισθμό, όπως σου προτείνουν οι άλλοι. Επίτρεψέ μου να σου εκθέσω τα δύο επιχειρησιακά σχέδια και μπορείς να τα συγκρίνεις και να διαλέξεις το βέλτιστο.

Στην διάρκεια της αγόρευσής του ο Θεμιστοκλής δέχθηκε πολλές λεκτικές επιθέσεις από τον Κορίνθιο Αδείμαντο, ο οποίος του δήλωσε ότι δεν είχε κανένα δικαίωμα να μιλά, επειδή η πόλη του δεν ήταν πια ελεύθερη και προσπάθησε να εμποδίσει τον Ευρυβιάδη να θέσει σε ψηφοφορία την πρόταση ενός αρχηγού χωρίς πατρίδα: «Ας αποκτήσει πρώτα πατρίδα ο Θεμιστοκλής, φώναξε, κι έπειτα ας δίνει τις συμβουλές του». Ο οξύνους Θεμιστοκλής αγανακτισμένος απάντησε ότι οι Αθηναίοι εγκατέλειψαν τα σπίτια και όλα τα αγαθά τους, γιατί θαρρούν πως δεν αξίζει να γίνουν δούλοι γι’ άψυχα πράγματα. Πατρίδα έχουν ισχυρή, τις 200 τριήρεις τους, συνεπώς για τους Αθηναίους όλο το βάρος του πολέμου το επωμίζεται το ναυτικό και εάν ο Ευρυβιάδης δεν πειστεί να ναυμαχήσει στη Σαλαμίνα, σκέπτονται να μεταναστεύσουν με τις οικογένειές τους στη Σίρι (ανάμεσα στη Σύβαρη και στον Τάραντα) της Κάτω Ιταλίας, όπου θα ιδρύσουν νέα πόλη, καθώς χρησμοί έχουν προβλέψει ότι οι Αθηναίοι πρέπει να ζήσουν κάποτε εκεί. Τόνισε δε ότι όταν χάσουν οι Έλληνες τέτοιους συμμάχους, θα θυμηθούν τα λόγια του¹⁰.

Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημανθεί η αξία που απέδιδαν οι Αθηναίοι στην ελευθερία τους, θυσιάζοντας τα ιερά, την πόλη, την γη τους, τα υπάρχοντα, την ασφάλειά τους, (δίλημμα ελευθερίας με θυσίες ή ειρήνης-ασφάλειας με σκλαβιά)¹¹. Στη σκέψη και μόνο ότι οι Αθηναίοι θα αποχωρούσαν με το στόλο τους¹², οι σύμμαχοι υποχώρησαν και αποδέχθηκαν να ναυμαχήσουν στη Σαλαμίνα.

Καταστροφή Σμύρνης, Σεπτέμβριος 1922 μ.Χ.

Η Καταστροφή της Σμύρνης ή αλλιώς Μεγάλη Πυρκαγιά της Σμύρνης αφορά στα γεγονότα της σφαγής του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού της Σμύρνης και αυτών που είχαν καταφύγει προσωρινά στην πόλη, από τον κεμαλικό στρατό, καθώς και της πυρπόλησης των αντίστοιχων συνοικιών της πόλης. Η τελευταία διήρκεσε από τις 31 Αυγούστου έως τις 4 Σεπτεμβρίου 1922 (παλαιό ημερολόγιο, 13-17 Σεπτεμβρίου νέο ημερολόγιο¹³) του 1922.

Μετά την κατάρρευση του μετώπου και την άτακτη υποχώρηση και αναδίπλωση του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος από το Αφιόν Καραχισάρ, (μέσα Αυγούστου του 1922)¹⁴, άρχισε και ο ξεριζωμός μεγάλου μέρους του χριστιανικού πληθυσμού (Ελλήνων και Αρμενίων) προς τη μικρασιατική ακτή – κατά τις εκτιμήσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου, έφθανε τις 250.000. Στη Σμύρνη είχαν βρει καταφύγιο και 15.000 Αρμένιοι που συνωστίζονταν σε ιδρύματα και οικίες της Αρμενικής Κοινότητας.

Εικόνα 3: Η Σμύρνη, [Φωτ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα]

Πηγή: https://www.kathimerini.gr/society/561997957/smyrni-1922-i-ypoloipi-xechasmeni-istoria/

Η αδιάκοπη άφιξη τρένων που μετέφεραν στρατιώτες και πρόσφυγες (με ρυθμό έως 30.000 ατόμων την ημέρα) στη Σμύρνη, καθώς και οι έντονες φήμες της γενικής κατάρρευσης του μετώπου μεγάλωναν την ένταση και την ανησυχία του πληθυσμού και η προετοιμασία της ελληνικής διοίκησης για αναχώρηση δεν άφηναν πλέον αμφιβολίες για τη μετέπειτα εξέλιξη. Έναντι της τραγικής κατάστασης που εξελισσόταν, χαρακτηριστική υπήρξε η απάντηση του Έλληνα Υπάτου Αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη στον πρώην Νομάρχη Λέσβου και Διοικητή Χίου Γεώργιο Παπανδρέου, όταν ο δεύτερος του συνέστησε να ενημερώσει άμεσα τον πληθυσμό να εκκενώσει τη Σμύρνη. Ο Στεργιάδης φέρεται να δήλωσε κυνικά: «Καλύτερα να μείνουν εδώ, να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θ’ ανατρέψουν τα πάντα»¹⁵. Τα όσα έγραψε ο πρίγκιπας Ανδρέας¹⁶ στον Ιωάννη Μεταξά, «φωτίζουν» περαιτέρω -εξαιρετικά – σκοτεινές πτυχές της εποχής. Συγκεκριμένα, σε ιδιωτική επιστολή του ανέγραφε: «Απαίσιοι πραγματικώς είναι οι εδώ Έλληνες, εκτός ελαχίστων. Θα ήξιζε πράγματι να παραδώσωμεν την Σμύρνην εις τον Κεμάλ διά να τους πετσοκόψη όλους αυτούς τους αχρείους, οι οποίοι φέρονται ούτω κατόπιν του φοβερού αίματος όπερ εχύσαμεν εδώ. Αίματος της Παλαιάς Ελλάδος δε, διότι όλα τα παιδιά των οπωσδήποτε καλυτέρων οικογενειών των ενταύθα υπηρετούν εις την Σμύρνην και τα μετόπισθεν, αλλοίμονον δε αν εν οιονδήποτε τμήμα ευρεθή σχηματισμένον μόνον από Μικρασιάτας και ενώπιον του εχθρού!»¹⁷. Είναι χαρακτηριστική και η δήλωση του Έλληνα στρατιωτικού διοικητή Αξαρίου προς τους χριστιανούς προκρίτους της περιοχής, στα μέσα Αυγούστου του 1922: «Αν και η διαταγή του Στεργιάδου είναι να μη παρακινούμε τους πληθυσμούς να εγκαταλείψουν τον τόπον των, αλλά αντιθέτως να τους προτρέπομεν να μείνουν, σας συμβουλεύω ν’ αλλάξετε γνώμην. Ημπορείτε να έχετε εμπιστοσύνην εις τους Τούρκους;» Μέχρι την τελευταία στιγμή οι αρχές καθησύχαζαν τους κατοίκους της Σμύρνης, ενώ ο Αρμοστής αντιδρούσε βιαιότατα στις μάλλον ανεδαφικές προτάσεις της “Μικρασιατικής Άμυνας” και του Μητροπολίτη Χρυσόστομου (που ανησυχούσαν και πρότειναν εξοπλισμό του μικρασιατικού πληθυσμού) ως ηττοπαθείς.

Στις 19 Αυγούστου/1 Σεπτεμβρίου, ο Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης Αριστείδης Στεργιάδης με εμπιστευτική εγκύκλιο διέταξε τους δημόσιους υπαλλήλους στις αντιπροσωπείες της Ύπατης Αρμοστείας στις πόλεις Σόμα, Αδραμύττιο, Πάνορμο, Αρτάκη, Μουδανιά, Κίο, Μπάλια, Σαλιχλί και Φιλαδέλφεια: «…να συσκευάσωσι τα αρχεία των. Πάντες δημόσιοι υπάλληλοι οφείλουσι να συγκεντρωθώσι… και να είναι έτοιμοι προς αναχώρησιν εις πρώτην διαταγήν». Από τον αντιπρόσωπο της Κίου ζήτησε να ενθαρρύνει τον πληθυσμό της περιοχής να παραμείνει. Επίσης, τη νύχτα της 21^ης προς 22^α Αυγούστου 1922, σε τηλεγράφημά του ο Στεργιάδης προς τον υποδιοικητή των ελληνικών δυνάμεων της περιοχής Κασαμπά, του γράφει: «Εμποδίσατε αναχώρησιν πολιτών, καθ’ ότι στρατός επ’ ουδενί λόγο εγκαταλείψει περιφέρειάν σας». Οι Έλληνες που ζούσαν στα περίχωρα εγκατέλειψαν πρώτοι τα σπίτια τους και μέσα σε καθεστώς πανικού αναζήτησαν σωτηρία στο λιμάνι της πόλης. Στις 25 Αυγούστου/7 Σεπτεμβρίου οι χιλιάδες των προσφύγων, που κατέκλυζαν όλο το μήκος της περίφημης προκυμαίας «Κε», [από το γαλλικό Quai, αποβάθρα] της Σμύρνης μάταια περίμεναν τα επιταγμένα ελληνικά πλοία για τη μεταφορά τους στα γειτονικά νησιά, [Λέσβος, Χίος Σάμος]. Στις 26 Αυγούστου/8 Σεπτεμβρίου, η ελληνική κυβέρνηση διέταξε την εκκένωση ολόκληρης της Μικράς Ασίας. Την ίδια μέρα, η Ανώτερη Γενική Στρατιωτική Διοίκηση, το Φρουραρχείο, οι τελευταίοι αξιωματικοί και στρατιώτες του ελληνικού στρατού και οι Ελληνικές Αρχές της Σμύρνης επιβιβάσθηκαν στα ελληνικά ατμόπλοια ”Βυζάντιον” και ”Κύκνος” με προορισμό τον Πειραιά. Για τελευταία φορά ακούστηκε ο εθνικός ύμνος και στην προκυμαία το πλήθος ξέσπασε σε λυγμούς. Ο Ύπατος Αρμοστής Αρ. Στεργιάδης, επιβιβάστηκε σε φορτηγίδα η οποία τον μετέφερε στο βρετανικό θωρηκτό ” HMS Iron Duke”, το οποίο του διατέθηκε με προορισμό την Κωνσταντινούπολη.¹⁸

Στην Αθήνα τα άρθρα «Οίκαδε» και «Πομερανοί» του Γ. Βλάχου, εκδότη εφημερίδας που απηχούσε τις κυβερνητικές απόψεις ήταν γραμμένα στο ίδιο κλίμα: στο πρώτο άρθρο ζητούσε να «διαχειμάσει η Ελλάς οίκαδε», δηλαδή να επανέλθει ο Ελληνικός στρατός στις εστίες του στον «οίκο» του για να ξεχειμωνιάσει. «Ούτε έναν εύζωνον διά νέας περιπετείας» διαλαλούσε το δεύτερο άρθρο, παραφράζοντας το απόφθεγμα του Μπίσμαρκ ότι «τα Βαλκάνια δεν αξίζουν ούτε ένα Πομερανό γρεναδιέρο». Και τα δύο άρθρα εντυπώθηκαν στη συλλογική μνήμη με τον τίτλο του πρώτου, που ήταν βέβαια πιο κατανοητός. Σε άρθρα του ο Γ. Βλάχος το 1932, το 1934 και διεξοδικότερα το 1949 ισχυρίστηκε ότι τα δημοσίευσε με υπόδειξη του Δ. Γούναρη¹⁹.

Οι Τούρκοι εισήλθαν στη Σμύρνη το πρωί του Σαββάτου (27 Αυγούστου/9 Σεπτεμβρίου), με σχετική τάξη²⁰. Ωστόσο από το βράδυ Τούρκοι πολίτες αρχικά, και στρατιώτες στη συνέχεια, άρχισαν να διαπράττουν σποραδικές λεηλασίες και φόνους. Την Κυριακή κατέφθασαν νέες δυνάμεις του τουρκικού στρατού, ενώ εντάθηκαν οι σφαγές του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού, καθώς και οι λεηλασίες²¹. Μέχρι την Τετάρτη, 31 Αυγούστου/13 Σεπτεμβρίου είχε ολοκληρωθεί η καταστροφή της αρμενικής συνοικίας. Από εκείνο το βράδυ, εντάθηκαν οι λεηλασίες και οι φόνοι Ελλήνων που κράτησαν πολλές ημέρες²². Κατά τα επεισόδια αυτά κατακρεουργήθηκε και ο μητροπολίτης Χρυσόστομος, τον οποίο παρέδωσε στον όχλο ο νέος διοικητής της πόλης, υποστράτηγος Νουρεντίν²³. Μεταξύ των θυμάτων, υπήρξαν και μεμονωμένες περιπτώσεις φόνων Δυτικών, όπως του Βρετανού συνταγματάρχη Murphy που σκοτώθηκε ενώ προσπαθούσε να προστατέψει το προσωπικό του από αρπαγές και βιασμούς, του Ολλανδού εμπόρου Oscar de Jongh και της γυναίκας του. Ο Βρετανός πρόξενος μερίμνησε για την άμεση έξοδο των Βρετανών υπηκόων από τη Σμύρνη, οι οποίοι στις 27, 28 και 29 Αυγούστου έφυγαν με πλοία για την Κύπρο.

Εικόνα 4: Το ηρωικό χωριό της Σμύρνης Σεβδίκιο/Σεβντίκιοϊ

Πηγή: http://www.mixanitouxronou.gr/sevnti-kioi-to-iroiko-chorio-tis-smy-rnis-poy-a-rpaxe-ta-o-pla-apo-ton-ypochoroy-nta-elliniko-strato-gia-na-antistathei-stoys-toy-rkoys/

Την Τετάρτη εκδηλώθηκε η φωτιά, αρχικά στην αρμενική συνοικία, [βλ. YouTube, A VIDEO FROM BRITISH PATHÉ, “Burning Of Smyrna (1922)”, https://www.youtube.com/watch?v=-6YYy9PAee8&ab_channel=BritishPath%C3%A9]. Σύμφωνα με την «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», ήταν εμπρησμός, προμελετημένος και οργανωμένος, καθώς οι Τούρκοι στρατιώτες που τον διέπραξαν χρησιμοποίησαν δοχεία με βενζίνη και εμπρηστικές βόμβες. Πολλές πληροφορίες αυτοπτών μαρτύρων καταρρίπτουν την επίσημη τουρκική θέση ότι τον εμπρησμό διέπραξαν Αρμένιοι ή Έλληνες, για να εκδικηθούν τους Τούρκους. H φωτιά κατέκαψε όλη την πόλη²⁴, εκτός από τη μουσουλμανική και την εβραϊκή συνοικία, και διήρκεσε από τις 31 Αυγούστου/13 Σεπτεμβρίου έως τις 4/17 Σεπτεμβρίου.

Η μοίρα των χριστιανών προσφύγων στη Σμύρνη κρεμόταν σε μια κλωστή και Τούρκοι, Βρετανοί, Αμερικανοί ηγέτες συζητούσαν για το τι έπρεπε να γίνει. Ο ναύαρχος Μαρκ Μπρίστολ [Mark Bristol], Ύπατος Αρμοστής των ΗΠΑ στους Οθωμανούς, δεν ήταν θετικός. Κάλυπτε τις τουρκικές θηριωδίες με ψεύτικες ειδήσεις και παραπληροφόρηση, με την ελπίδα να αποκομίσει τουρκική έγκριση για αμερικανική πρόσβαση στο πετρέλαιο της περιοχής²⁵. Καθυστερούσε την παροχή συνδρομής στους πρόσφυγες, στοχεύοντας να μην εκνευρίσει τους Τούρκους. Όταν ο Κεμάλ απέρριψε τις εκκλήσεις των Συμμάχων για άδεια απομάκρυνσης των προσφύγων της Σμύρνης στις 5/18 Σεπτεμβρίου, οι Βρετανοί διαμαρτυρήθηκαν ότι η απόφασή του «ισοδυναμούσε με καταδίκη 250.000 ανθρώπων σε θάνατο». Ο Κεμάλ υποχώρησε και ανακάλεσε την απόφασή του την επόμενη ημέρα. Ο Μπρίστολ τότε μετέβαλε ανάλογα τη στάση του, σύμφωνα με τη νέα απόφαση του Κεμάλ, ενημερώνοντας το ΥΠΕΞ ότι είχε αποφασίσει να «κατευθύνει τα αμερικανικά αντιτορπιλικά να συνδράμουν με κάθε δυνατό τρόπο» στην εκκένωση.

Ωστόσο οι Κεμάλ και Μπρίστολ έθεσαν όρους: ο Κεμάλ θα επέτρεπε να αποχωρήσουν μόνο γυναικόπαιδα. Όλοι οι ενήλικοι άνδρες, Οθωμανοί χριστιανοί, θα εξακολουθούσαν να στέλνονται στο εσωτερικό ως όμηροι, για να πεθάνουν ή να χρησιμεύσουν ως σκλάβοι μέχρι να πεθάνουν. Πρόσθετα έδωσε στους Συμμάχους περιθώριο λίγο μεγαλύτερο της μιας εβδομάδας, [έως τα τέλη Σεπτεμβρίου], ώστε να διευκολύνει την εθνοκάθαρσή του. Μετά, όσα γυναικόπαιδα παρέμεναν θα οδηγούνταν στο εσωτερικό της χώρας. Ο Μπρίστολ δήλωσε στο ΥΠΕΞ των ΗΠΑ ότι θα επέτρεπε στα αντιτορπιλικά να συνδράμουν στην εκκένωση μόνο αν το υπουργείο αποφάσιζε ότι δεν θα υπήρχε αμερικανική βοήθεια για τους πρόσφυγες στην Ελλάδα! Ο Άλεν Ντάλες, φίλος του Μπρίστολ που διηύθυνε τότε το Τμήμα Εγγύς Ανατολής του ΥΠΕΞ, συμφώνησε. Έπειτα από διαμαρτυρίες του Τζορτζ Χόρτον, Αμερικανού Γενικού Προξένου στη Σμύρνη, του επιτετραμμένου στην Αθήνα και άλλων, ο Ντάλες αναγκάστηκε να ανακαλέσει την απόφασή του και αμερικανική βοήθεια κατέφθασε στη συνέχεια στην Ελλάδα.

Αυτές οι ενέργειες άνοιξαν τον δρόμο για τον Έιζα Τζένιγκς (Asa Jennings)²⁶ και άλλους να οργανώσουν την διάσωση των προσφύγων. Χωρίς διπλωματική αποστολή ο Τζένιγκς δεν είχε να υπακούει πουθενά, βλέποντας δε, τι συνέβαινε στην πόλη, [στη μεγάλη προκυμαία της, όπου βιάζονταν, δολοφονούνταν και λιμοκτονούσαν πρόσφυγες], επισκέφθηκε τον Μουσταφά Κεμάλ με το αυτοκίνητο της YMCA. Αυτός του έθεσε όρους: είχε επτά ημέρες προθεσμία να απομακρύνει 250.000 πρόσφυγες. Διαφορετικά, θα μεταφερόταν στο εσωτερικό της Τουρκίας. Επίσης, ο Κεμάλ ζήτησε ελληνική σημαία να μην υπάρχει στα μεταγωγικά πλοία, να μην προσόρμιζαν στην αποβάθρα και οι άνδρες ηλικίας 17-45 ετών δεν θα έφευγαν, μήπως κατατάσσονταν σε νέο στρατό εισβολής – θα τους πήγαιναν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Ο Τζένιγκς αποδέχτηκε, επιβιβάστηκε στο πολεμικό πλοίο «Edsall» από τον κυβερνήτη του οποίου, Χάλσεϊ Πάουελ [Halsey Powell]²⁷ παρέλαβε μία άκατο με αμερικανό πηδαλιούχο. Αρχικά μετέβη στο γαλλικό εμπορικό πλοίο “Pierre Loti”, που διέθετε άφθονο χώρο. Ο Γάλλος καπετάνιος αρνήθηκε. Μετά πήγε στο ιταλικό ατμόπλοιο «Constantinople», ο πλοίαρχος του οποίου δέχθηκε να μεταφέρει 2.000 πρόσφυγες έναντι αμοιβής 5.000 λιρών και 1.000 λιρών για τον ίδιο. Ο Τζένιγκς πλήρωσε και τους επιβίβασε, λαμβάνοντας άδεια από τους Τούρκους και τον Ιταλό πρόξενο και απέπλευσε με συνοδεία αμερικανικού αντιτορπιλικού, στις 8/21 Σεπτεμβρίου. Λίγο πριν ο Πάουελ τον ενημέρωσε ότι είχε άδεια από τον Κεμάλ να εισέλθουν ελληνικά πλοία στη Σμύρνη και του παρέδωσε δύο έγγραφα, ένα για να αποβιβάσει τους πρόσφυγες υπό την αιγίδα του Ερυθρού Σταυρού και με το δεύτερο τον εξουσιοδοτούσε να ενεργήσει, όπως αυτός θα έκρινε σε κάθε περίσταση εκτάκτου ανάγκης.

Φθάνοντας στη Μυτιλήνη, ο Τζένιγκς είδε, ότι ο κύριος όγκος του στόλου, που μετέφερε τον ελληνικό στρατό ήταν εκεί. Κάνοντας χρήση του δευτέρου εγγράφου επισκέφθηκε τον στρατηγό Φράγκου, [διοικητή Στρατιάς και πλοίων] και τον ρώτησε εάν τα πλοία μπορούσαν να σταλούν στη Σμύρνη. Ο στρατηγός ήθελε να στείλει έξι πλοία με την προϋπόθεση να έχει γραπτή εγγύηση, ότι θα προστατευθούν και ότι θα επιστρέψουν. Ο Τζένιγκς επέστρεψε αμέσως στη Σμύρνη μέσα σε τρείς ώρες και αφού έλαβε γραπτή δήλωση του Πάουελ επέστρεψε με αυτή στον Φράγκου στη Μυτιλήνη. Ο Φράγκου απάντησε, ότι υπήρχε κίνδυνος οι Τούρκοι να καταλάβουν τα πλοία και να αποβιβαστούν στην Χίο και Μυτιλήνη. Ο Τζένιγκς υποσχέθηκε, ότι θα συνόδευε ο ίδιος το πλοία στην είσοδο και έξοδο από το λιμάνι αλλά αυτό δεν φάνηκε αρκετό.

Ο Τζένιγκς απογοητευμένος και εξοργισμένος με τον Φράγκου είδε να εισέρχεται ένα ελληνικό πολεμικό πλοίο το «Κιλκίς». Ο Τζένιγκς βρήκε τον Έλληνα κυβερνήτη Θεοφανίδη, ο οποίος ήταν πρόθυμος να βοηθήσει. Έγραψαν μαζί ένα μήνυμα, που εστάλη κωδικοποιημένο στις Ελληνικές Αρχές στην Αθήνα: «Εν ονόματι του ανθρωπισμού αποστείλατε άνευ καθυστερήσεως είκοσι σκάφη ευρισκόμενα εδώ [σ.σ. Μυτιλήνη] και αδρανούντα δια να παραλάβουν λιμοκτονούντας Έλληνας πρόσφυγες εκ Σμύρνης. Έιζα Τζένιγκς. Αμερικανός πολίτης». Η απάντηση ήταν ποιος είναι αυτός. Ο Τζένιγκς απάντησε, ότι ήταν ο πρόεδρος της Αμερικανικής Επιτροπής Περίθαλψης στη Μυτιλήνη. Η πρώτη απάντηση ήταν ότι ο πρωθυπουργός κοιμάται. Ο Τζένιγκς απαίτησε να τον ξυπνήσουν. Το επόμενο μήνυμα έλεγε ότι ο πρωθυπουργός είχε συγκαλέσει Υπουργικό Συμβούλιο και ρωτούσαν ποια προστασία προσέφερε στα ελληνικά πλοία. Ο Τζένιγκς απάντησε, ότι αμερικανικά πολεμικά θα τα προστάτευαν στην είσοδο και έξοδο από τη Σμύρνη.

Εικόνα 5: NH 85298: Refugees on board USS Edsall (DD-219) during the evacuation of Smyrna after its capture by the Turkish Army. NHHC Photograph Collection

Πηγή: https://www.history.navy.mil/content/history/museums/nmusn/explore/photography/humanitarian/20th-century/1900-1949/1922-smyrna.html

Ο Τζένιγκς ρωτήθηκε εκ νέου εάν «τα αμερικανικά αντιτορπιλικά θα προστατεύσουν τα πλοία εάν οι Τούρκοι προσπαθήσουν να τα καταλάβουν» και απάντησε υπεκφεύγοντας: «Καθόλου χρόνος για συζήτηση λεπτομερειών. Οι παρεχόμενες εγγυήσεις θα πρέπει να θεωρηθούν ικανοποιητικές». Ο Πρωθυπουργός και το Υπουργικό Συμβούλιο απάντησαν, ότι κανένα σκάφος δεν μπορούσε να πλεύσει στη Σμύρνη. Στις 4μμ της 10/23^ης Σεπτεμβρίου 1922 ο Τζένιγκς [ως άλλος Θεμιστοκλής] τηλεγράφησε στο Υπουργικό Συμβούλιο, ότι εάν δεν λάβει ευνοϊκή απάντηση μέχρι τις 6μμ θα τηλεγραφούσε χωρίς κώδικα, ώστε το μήνυμα να γίνει γνωστό, ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν επέτρεπε ελληνικά πλοία να σώσουν Έλληνες πρόσφυγες, που τους περίμενε βέβαιος θάνατος. Ο εκβιασμός λειτούργησε! Λίγο πριν τις 6μμ ήλθε η απάντηση: «Όλα τα πλοία τίθενται υπό τις διαταγές σας για να απομακρυνθούν οι πρόσφυγες από τη Σμύρνη». Ο κυβερνήτης Θεοφανίδης συγκέντρωσε τους καπετάνιους των εμπορικών πλοίων στο «Κιλκίς» και τους πρόσταξε να τα ετοιμάσουν μέχρι τα μεσάνυκτα, διαφορετικά θα περνούσαν Στρατοδικείο με συνοπτικές διαδικασίες. Εννέα σκάφη, «Τα πλοία της Συμπόνιας», απέπλευσαν τα μεσάνυκτα με τον Τζένιγκς στο προπορευόμενο «Προποντίς» με αμερικανική σημαία. Ο στόλος, συνάντησε το αμερικανικό «Lawrence», ο πλοίαρχος του οποίου κάλεσε τον Τζένιγκς να συνεχίσει το ταξίδι του με αυτόν, αλλά ο Τζένιγκς αρνήθηκε.

Στο μεταξύ οι Τούρκοι χαλάρωσαν τα μέτρα, επέτρεψαν τα πλοία να δέσουν στον προβλήτα του σιδηροδρόμου και επιμήκυναν την προθεσμία από 7 σε 11 ημέρες. Στις 11/24 Σεπτεμβρίου 1922 οι πρώτοι πρόσφυγες, ηλικιωμένοι, γυναίκες και παιδιά είχαν διασωθεί. Στις 13/26 Σεπτεμβρίου ο Τζένιγκς επέστρεψε με 17 πλοία, ενώ την επομένη ημέρα έπλευσε και ένας μεταγωγικός στόλος ναυλωμένος από Βρετανούς. Μέχρι την 18^η Σεπτεμβρίου/1^η Οκτωβρίου 1922, 180.000 πρόσφυγες είχαν μεταφερθεί από τη Σμύρνη. Οι Τούρκοι λήστευαν τους πρόσφυγες και δεν επέτρεπαν την επιβίβαση των ανδρών. Το τελευταίο πλοίο απέπλευσε 6 ώρες πριν την εκπνοή της τουρκικής διορίας. Κατόπιν, ζητήθηκε διορία για άλλες 8 ημέρες, κατά τις οποίες ελληνικά πλοία μετέφεραν πρόσφυγες από τα κοντινά λιμάνια του Αϊβαλί, Βουρλών και Τσεσμέ, όπου περίμεναν για δύο εβδομάδες, ανεβάζοντας τον αριθμό τους στις 250.000. Επειδή, υπήρχαν εκκλήσεις και από άλλα λιμάνια, από την Συρία μέχρι τον Εύξεινο Πόντο, η ελληνική κυβέρνηση, που στο μεταξύ είχε αλλάξει, αύξησε τον στόλο σε 55 πλοία, μεταφέροντας μέχρι τα τέλη Δεκεμβρίου του 1922 500.000 πρόσφυγες, στο άσυλο της Ελλάδας, της μόνης χώρας που τους δεχόταν.

Ενώ η καταστροφή της Σμύρνης κορυφωνόταν, ο Ιάπωνας καπετάνιος του ατμόπλοιου «Τοκέι Μαρού» αποφάσισε να πετάξει από τα αμπάρια τα πολύτιμα μετάξια που εμπορευόταν στη Μεσόγειο και να διασώσει εκατοντάδες χριστιανούς, μεταφέρνοντάς τους στον Πειραιά. «Σύμφωνα με δημοσίευμα της εφημερίδας “Εμπρός” το 1922, ο καπετάνιος διέσωσε 825 πρόσφυγες, ενώ η εφημερίδα “Σκριπ” κάνει λόγο για 1.600», δηλώνει η Δρ. Νανάκο Μουράτα, πανεπιστημιακός που ειδικεύεται στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας και της Ανατολικής Μεσογείου. «Αναφορές υπάρχουν και σε αμερικανικές εφημερίδες της εποχής, ενώ βρήκα το πλοίο σε ιαπωνικό νηολόγιο του 1922. Έχουμε στοιχεία και για την πορεία του από την Ανατολή προς τη Μεσόγειο και τη Σμύρνη, όπου φαίνεται να πήγε δύο φορές: πριν και κατά την διάρκεια της πυρκαγιάς. Είναι πιθανόν ο καπετάνιος να διέσωσε Έλληνες και Αρμένιους, το πρόβλημα όμως είναι ότι στην Ιαπωνία δεν υπάρχει κάποιο γραπτό στοιχείο που ν΄ αναφέρεται στο γεγονός», σχολιάζει.²⁸ Η ιστορικός και αντιπρόεδρος του Πανεπιστημίου Toyo του Τόκιο, όταν άκουσε την ιστορία, ως φοιτήτρια στην Θεσσαλονίκη την δεκαετία του ’90, την αντιμετώπισε με επιφύλαξη. Στη συνέχεια όμως τη συνάντησε σε αφηγήσεις προσφύγων που έφερε στην επιφάνεια ο ερευνητής Σταύρος Σταυρίδης, αλλά και στο μυθιστόρημα του Τζέφρι Ευγενίδη, «Middlesex». Πραγματοποίησε έρευνες σε βιβλιοθήκες και αρχεία της πατρίδας της, μέχρι που πρόσφατα βρήκε ένα στοιχείο το οποίο ίσως ξεδιαλύνει το μυστήριο. Εφημερίδες της εποχής γράφουν ότι το πλοίο διέσωσε εκατοντάδες Έλληνες και Αρμενίους ενώ η Σμύρνη καιγόταν. Η ίδια συνεχίζει: «Σ΄ ένα ιαπωνικό ναυτιλιακό περιοδικό του Σεπτεμβρίου του 1922 βρήκα το όνομα του καπετάνιου. Λεγόταν Σατζό Χίμπι. Η γυναίκα του άφησε απομνημονεύματα, στα οποία γράφει κάτι που μου έκανε εντύπωση: η μητέρα του Σατζό Χίμπι ήταν ορθόδοξη χριστιανή, πράγμα πολύ σπάνιο στην Ιαπωνία. Πιθανολογώ ότι παρόλο που ο Σατζό ήταν βουδιστής, είχε έρθει σε επαφή με ορθόδοξους χριστιανούς και έτρεφε θετικά αισθήματα για εκείνους. Έτσι, όταν είδε το τραγικό θέαμα στη Σμύρνη, δεν δίστασε στιγμή να βοηθήσει. Δεν γνωρίζω αν υπάρχουν προσωπικά έγγραφα του ίδιου του Σατζό Χίμπι. Αν όμως τα βρω – και το τεκμηριώνουν – θα είμαι σίγουρη ότι το ιαπωνικό πλοίο με το όνομα “Τοκέι Μαρού” έσωσε τις ζωές εκατοντάδων Ελλήνων και Αρμενίων»²⁹.

Μεταξύ άλλων ιδιωτών, που οργάνωσαν αποχώρηση αμάχων με δική τους πρωτοβουλία και έξοδα, ήταν ο Χέρμαν Σπίρερ, [Herman Spierer], ένας Εβραίος Ελβετός έμπορος που γεννήθηκε στη Σμύρνη και ήταν ένας από τους καπνοβιομήχανους της πόλης. Ενώ ο Σπίρερ παρέμενε άγνωστος στην Ελβετία, γιορταζόταν στην Ελλάδα ως σωτήρας και φιλάνθρωπος επιχειρηματίας. Ο Σπίρερ ήταν χαρακτηριστικό παράδειγμα των λεγόμενων Λεβαντίνων: ευρωπαϊκών οικογενειών που ζούσαν κυρίως ως έμποροι και βιομήχανοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τελούσαν υπό την προστασία των χωρών τους. Ήταν ένας ακόμη λίθος στο έθνικ μωσαϊκό της κοσμοπολίτικης Σμύρνης. Ο Σπίρερ, με καταγωγή από την Γενεύη, διατηρούσε παραγωγικές εγκαταστάσεις και αποθήκες στην πόλη και απασχολούσε κυρίως Έλληνες. Ο Σπίρερ βρισκόταν σε επαγγελματικό ταξίδι στην Ευρώπη όταν έμαθε τα νέα για την πόλη του. Επέστρεψε αμέσως και αντιμέτωπος με το δολοφονικό χάος στην πόλη, άνοιξε τις αποθήκες του για να κρυφτούν μέσα τους όσοι έφευγαν. Τα κτήρια ήταν υπό την προστασία της ελβετικής σημαίας. Οι Τούρκοι στρατιώτες είχαν εντολή να αφήσουν ανέγγιχτες τις ζωές και τις περιουσίες των «Ευρωπαίων». Ωστόσο, ένας μεγάλος αριθμός από αυτούς αργότερα έπεσε θύματα λεηλασιών και πυρκαγιών. Ο Σπίρερ μαζί με τον αδελφό του Κάρολο οργάνωσε πλοία για μεταφορά προσφύγων στην Ελλάδα με δικά του έξοδα. Οι περισσότεροι Λεβαντίνοι, μετανάστευσαν στις χώρες καταγωγής τους, μεταξύ αυτών και η οικογένεια Σπίρερ. Πολλοί από τους Έλληνες που διασώθηκαν από τον Σπίρερ εγκαταστάθηκαν στην βόρεια Ελλάδα, όπου η “Herman Spierer and Co.” λειτουργούσε πολλά εργοστάσια. Ο Σπίρερ εξασφάλισε ότι θα βρουν δουλειά μαζί του. Συνέχισε να στηρίζει οικονομικά χήρες και ορφανά για πολύ καιρό. Οι Έλληνες δεν ξέχασαν την βοήθειά του. Οι διασωθέντες πρόσφυγες λέγεται ότι έφεραν την φωτογραφία του δίπλα σε εικόνες αγίων. Ο Σπίρερ πέθανε το 1927 στην Τεργέστη, όπου είχε μετακομίσει η οικογενειακή επιχείρηση. Ήταν μόλις 40 ετών. Ο θάνατός του αναφέρθηκε εκτενώς στον ελληνικό Τύπο της εποχής. Εκτός από το φιλανθρωπικό του έργο, επαίνεσαν και τις οικονομικές του δραστηριότητες. Είχε δημιουργήσει επειγόντως απαραίτητες θέσεις εργασίας στο οικονομικά ταλαιπωρημένο βόρειο τμήμα της Ελλάδας και εξασφάλισε την εξαγωγή του ελληνικού καπνού σε πολλές χώρες³⁰.

Περιληπτικά σημειώνουμε ότι στις 29 Αυγούστου/11 Σεπτεμβρίου του 1922, δηλαδή δύο ημέρες πριν από την έναρξη της καταστροφής της πόλης, εκδηλώθηκε στρατιωτικό κίνημα στην Χίο και τη Λέσβο. Τούτο είχε συνέπεια όλος σχεδόν ο ελληνικός στόλος με το σύνολο των επίτακτων πλοίων να τεθεί υπό τους κινηματίες για τη μεταγωγή του ελληνικού στρατού προς το Λαύριο, προκειμένου να επικρατήσει η επανάσταση στην Αθήνα. Μάλιστα δε, το ελληνικό θωρηκτό Κιλκίς που ναυλοχούσε και είχε ως βάση τη Σμύρνη, με την έκρηξη του κινήματος και υπό τον κυβερνήτη πλοίαρχο Δεμέστιχα μετέβη στη Σάμο όπου και παρέμεινε προκειμένου να επιβάλει την επανάσταση παρότι οι καπνοί της καταστροφής, κατά την ημέρα, και το φέγγος της πυρκαγιάς, κατά τη νύχτα, ήταν ορατά τόσο από την Χίο όσο και από τη Σάμο. Στις 2/15 Σεπτεμβρίου 1922, κατά την τρίτη ημέρα της καταστροφής της Σμύρνης, το θωρηκτό Κιλκίς απέπλευσε και ενώθηκε με το θωρηκτό Αβέρωφ, μεταξύ Χίου και Σάμου, που κατερχόταν ολοταχώς το Αιγαίο προς Πειραιά, προερχόμενο από την Κωνσταντινούπολη, αφού προηγουμένως είχε σημειωθεί ανταρσία και είχε αποχωρήσει από τη Διασυμμαχική Ναυτική Δύναμη της Αντάντ, που ναυλοχούσε στον Βόσπορο, στην οποία είχε ενταχθεί μετά την υπογραφή της ανακωχής του Μούδρου, υπό τον κινηματία κυβερνήτη Αντιπλοίαρχο Γ. Χατζηκυριάκο³¹.

Συνοπτική Συγκριτική Ανάλυση  

Από την παρουσίαση των δύο αυτών τραγικών γεγονότων της ελληνικής ιστορίας προκύπτουν τα ακόλουθα σημαντικά στοιχεία:

Οι Πέρσες υπό τον Ξέρξη, εισέβαλαν, πυρπόλησαν και κατάστρεψαν την Αθήνα τον Σεπτέμβριο του 480 π.Χ., αλλά ο πληθυσμός της πόλης και των περιχώρων της διασώθηκαν, μετακινούμενος εσπευσμένα σε γειτονικά νησιά και τόπους της Αττικής [Σαλαμίνα, Αίγινα, Τροιζηνία]. Η μετακίνησή του έγινε με τα πλοία της εποχής, πολεμικά, μεταγωγικά και εμπορικά. Εκτιμάται ότι μετακινήθηκαν περισσότερα από 120.000 άτομα, [γυναικόπαιδα, ηλικιωμένοι, άρρωστοι, ανήμποροι, ιερείς, κ.α.], ενώ οι ενήλικοι άνδρες [περί τους 45.000] υπηρετούσαν στον αθηναϊκό στρατό και στόλο. Η Εκκλησία του Δήμου με ηγήτορα τον Θεμιστοκλή κατόρθωσε την επίτευξη αυτού του άθλου [της εκκένωσης της πόλης] ώστε ο πληθυσμός να μην σφαγιαστεί από τους εισβολείς, ούτε να σκλαβωθεί. Υπήρξε βούληση, αποφασιστικότητα, απόφαση των πολιτών, ομοψυχία, ικανή ηγεσία. Οι ναυτικές δυνάμεις έσωσαν τους πολίτες και νίκησαν τους εισβολείς.

Οι Τούρκοι υπό τον Κεμάλ, εισέβαλαν, πυρπόλησαν και κατάστρεψαν τη Σμύρνη τον Σεπτέμβριο του 1922 μ.Χ. Από τις 19 Αυγούστου/1 Σεπτεμβρίου έως τις 27 Αυγούστου/9 Σεπτεμβρίου, όταν οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη, οι ελληνικές αρχές δεν φρόντισαν για την απομάκρυνση του πληθυσμού και την μετακίνησή του στα γειτονικά νησιά των παραλίων της Ιωνίας, [Λέσβος, Χίος, Σάμος], παρά μόνο για την εκκένωση της περιοχής από τον ελληνικό στρατό. Από την εξέταση των δεδομένων προκύπτει σαφώς ότι υπήρχε ο απαιτούμενος χρόνος, υπήρχαν τα μέσα απομάκρυνσης [εμπορικά και μεταγωγικά πλοία] και οι δυνατότητες, έλλειψε ωστόσο ο σχεδιασμός, η ανάλογη βούληση των ηγεσιών και η αποφασιστικότητα. Σε αντίθεση δε με την καταστροφή της Αθήνας από τους Πέρσες, το 1922 ο Κεμάλ δεν διέθετε αξιόλογο πολεμικό στόλο.

Οι τρεις συμμαχικές χώρες (Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία) απέρριψαν μεταξύ άλλων και το αγωνιώδες αίτημα των Μικρασιατών για δημιουργία αυτόνομου μικρασιατικού κράτους με πρωτεύουσα τη Σμύρνη. Απείλησαν με ένοπλη αντιμετώπιση στην περίπτωση όπου ο ελληνικός στρατός επιχειρούσε να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη, ένα ιδιοφυές σχέδιο το οποίο θα ανέτρεπε την δυσμενή κατάσταση των Ελλήνων και που δυστυχώς δεν υλοποιήθηκε³².

Ειδικά για την ηγεσία του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού σ’ αυτό το στάδιο αλλά και για τους κυβερνήτες των πολεμικών πλοίων, θεωρούμε ότι οι ευθύνες είναι μεγάλες: σε αντίθεση με το «ΑΚΟΥΣΟΝ ΜΕΝ, ΠΑΤΑΞΟΝ ΔΕ» του Θεμιστοκλή προς το ναύαρχο Ευρυβιάδη, στην αντίδρασή του στο ναύαρχο Αδείμαντο, στην ανυπακοή του και το τέχνασμα της παραπλάνησης του Ξέρξη για να ναυμαχήσει στα στενά της Σαλαμίνας, δεν αποτολμήθηκε καν η παραμονή πολεμικών πλοίων στο λιμάνι της Σμύρνης, αφήνοντας μόνα τους, αμερικανικά, αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά πολεμικά σκάφη. [Στο λιμάνι της Σμύρνης τις ημέρες των φοβερών σφαγών βρίσκονταν 21 συμμαχικά πλοία, από τα οποία 11 αγγλικά, 5 γαλλικά, 2 ιταλικά, 3 των ΗΠΑ]. Υποτίθεται ότι αυτά είχαν πλεύσει εκεί για την προστασία των υπηκόων και των συμφερόντων τους³³, ωστόσο μάλλον δεν θα επέτρεπαν παράλληλα και την παραμονή εκεί ελληνικών πολεμικών πλοίων … Κατά την ταπεινή μας έποψη εάν τα πυροβόλα δύο ελληνικών αντιτορπιλικών σημάδευαν την τουρκική συνοικία της Σμύρνης, δεν θα είχε συμβεί οτιδήποτε, καθώς η προώθηση πυροβολικού από τον Κεμάλ στην πόλη απαιτούσε αρκετό χρόνο. Πρόσθετα ο Κεμάλ και ο Νουρεντίν διέταξαν τις φρικαλεότητες στη Σμύρνη, σίγουροι ότι η τουρκική της συνοικία καθώς και η Κωνσταντινούπολη και οι Τούρκοι κάτοικοί της δεν θα κινδύνευαν από τους Έλληνες.

Γράφει σχετικά ο Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. Σ. Μανουσογιαννάκης: « … Είναι προφανές λοιπόν ότι για τα κύματα των προσφύγων που κατά χιλιάδες κατέφθαναν στα Μικρασιατικά παράλια για να σωθούν δεν λήφθηκε μέριμνα για την όποια προστασία τους. Υπό διαφορετικές συνθήκες θα ήταν δυνατή η απομόνωση από τον Ελληνικό Στρατό της χερσονήσου της Ερυθραίας, στον λαιμό της, με υποστήριξη των πλοίων του Στόλου και η ασφαλής μεταφορά Στρατού και προσφύγων προς τον Τσεσμέ και άλλους χώρους επιβιβάσεως της χερσονήσου αντί να εγκαταλειφτούν στη Σμύρνη.

Σε ότι αφορά το Πολεμικό Ναυτικό το οποίο αποχώρησε από την Σμύρνη την 26 Αυγούστου 1922 αποτελεί ντροπή η κατωτέρω αναγραφόμενη διαταγή που εξέδωσε ο Αρχηγός του Ελαφρού Στόλου Υποναύαρχος Γ. Ε. Καλαμίδας. (https://kars1918.wordpres.com)³⁴.

Η ανωτέρω διαταγή ήταν μεν συνέπεια κυβερνητικής εντολής αλλά η απειλή ότι θα βυθίσει τα πλοία που έπλεαν χωρίς άδεια στην περιοχή τα οποία δεν ήταν δυνατόν να ήταν άλλα από εκείνα που μετέφεραν πρόσφυγες κατατρεγμένους από την Ιωνική γη, υπερέβαινε τα όρια του καλώς εννοουμένου καθήκοντος.»³⁵

Αντί Επιλόγου

Η καταστροφή των ομογενών στη Μικρά Ασία και η διαχείριση του προσφυγικού ζητήματος, αναμφίβολα, αποτέλεσαν τη μεγαλύτερη πρόκληση για την Ελλάδα στην διάρκεια του 20^ού αιώνα. H Ελλάδα, οικονομικά εξαντλημένη από τον Μικρασιατικό Πόλεμο (1919-1922) και ηθικά καταπτοημένη από τη Μικρασιατική Καταστροφή, ανέλαβε το δυσβάστακτο βάρος να αποκαταστήσει γύρω στους 1.400.000 Έλληνες πρόσφυγες, που κατέκλυσαν την χώρα μετά τον αναγκαστικό και βίαιο ξεριζωμό από τις πατρογονικές τους εστίες. Οι ελληνικές υπηρεσίες, υπολόγισαν ότι, το 1922 κατέφυγαν στην Ελλάδα 700.000 πρόσφυγες, στους οποίους, μετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923, προστέθηκαν ακόμη 800.000. Σύνολο 1,5 εκατομμύριο, στους οποίους πρέπει να συναθροισθούν οι προηγούμενοι χιλιάδες πρόσφυγες της Άνω Μακεδονίας, της Ανατολικής Ρωμυλίας, της Αλβανίας και της Νοτίου Ρωσίας που είχαν βρει άσυλο μεταξύ των ετών 1913-1919.

Τα «ξύλινα τείχη» που διέσωσαν τους ενωμένους Αθηναίους [δημοκρατικούς και αριστοκρατικούς] τον Σεπτέμβριο του 480 π.Χ., υπό την ηγεσία του Αριστόβουλου Θεμιστοκλή, δεν μπόρεσαν να περισώσουν πολλούς Μικρασιάτες τον Σεπτέμβριο του 1922 μ.Χ., κυρίως λόγω έλλειψης βούλησης, σθένους, αποφασιστικότητας και περίσσειας ατολμίας, μοιρολατρείας, αδράνειας. Η φανατική διαίρεση των Ελλήνων [βασιλικοί και βενιζελικοί] και τα λάθη των ηγεσιών τους ήταν οι πρώτιστες αιτίες για το τραγικό αποτέλεσμα. Μεγάλη ευθύνη για το τραγικό αποτέλεσμα φέρει μεταξύ άλλων και η ηγεσία του Πολεμικού Ναυτικού και οι κυβερνήτες των πολεμικών πλοίων. Το πάθημα αυτό, [ιδίως η αδράνεια πολεμικών πλοίων, η ατολμία κυβερνητών με την εξαίρεση του Ελευθέριου Χανδρινού, κυβερνήτη του Α/Γ ΛΕΣΒΟΣ] επαναλήφθηκε στην Κύπρο το 1974. Τα σημερινά δεδομένα³⁶ επαναφέρουν την αξία του ΠΝ για την υπεράσπιση της ελευθερίας του λαού μας και της ασφάλειάς του. Ωστόσο αυτό δεν αρκεί! “Τα πολεμικά πλοία προορίζονται για να κινδυνεύουν”, [Π. Κουντουριώτης, ναύαρχος αντάξιος του Θεμιστοκλή].

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α΄

[Στη διάσκεψη του Παρισίου, στις 19 Μαρτίου 1922, τέθηκαν οι όροι της ανακωχής: απόδοση των κατακτηθέντων περιοχών στους Τούρκους, συμπεριλαμβανομένης της Κωνσταντινούπολης, με εδαφικά αντισταθμίσματα για την ελληνική πλευρά, σε μια προσπάθεια να τιμηθεί με αυτόν τον τρόπο για τις μεγάλες θυσίες που υπέφερε ο ελληνικός λαός. Οι δυο πλευρές αποδέχθηκαν αρχικά τους όρους της ανακωχής, αλλά εν τέλει ο Κεμάλ, αντιλαμβανόμενος ότι η πλάστιγγα έγειρε υπέρ του, απέρριψε την πρόταση ανακωχής στις αρχές Μαΐου του 1922.

Στην Ελλάδα και τον μικρασιατικό ελληνισμό καλλιεργήθηκαν σχέδια για τη δημιουργία αυτόνομου μικρασιατικού κράτους, για να αντιμετωπιστούν οι συνέπειες μιας ελληνικής στρατιωτικής εκκένωσης της Μικράς Ασίας. Ωστόσο, αυτά τα σχέδια ναυάγησαν σχεδόν εν τη γεννέσει.

Παράλληλα, ο διοικητής της Στρατιάς της Μικράς Ασίας, Αναστάσιος Παπούλας υπέβαλε την παραίτηση του στις 12 Μαΐου 1922, διαφωνώντας με την πολιτική της κυβέρνησης στη Μικρά Ασία και ιδιαίτερα με τον Αρμοστή της Σμύρνης, Αριστείδη Στεργιάδη. Αντικαταστάθηκε από τον Γεώργιο Χατζηανέστη, ο οποίος, αντιλαμβανόμενος τα μειονεκτήματα της πολύ εκτεταμένης διάταξης την οποία είχε η Στρατιά, προπαρασκεύασε τη σύμπτυξη του μετώπου σε μικρότερο μήκος.

Εν τω μεταξύ, ολοένα και δυνάμωναν οι φωνές μέσα στην ελληνική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία που υποστήριζαν τη λύση του μικρασιατικού αδιεξόδου δια της κατάληψης της Κωνσταντινούπολης από τον ελληνικό στρατό. Μέσα από αυτή την κίνηση – ματ, οι Έλληνες προσδοκούσαν να φέρουν τον Κεμάλ και τους Συμμάχους προ τετελεσμένων και να εξαναγκάσουν τον πρώτο σε συνθηκολόγηση και τους δεύτερους σε σιωπηρή αποδοχή των νέων δεδομένων και αναζήτηση ειρηνικής λύσης. Δεν ήταν η πρώτη φορά που είχαν δημιουργηθεί παρόμοιες σκέψεις στην ελληνική πλευρά. Ήδη από τον Ιούλιο του 1921, όταν οι συνθήκες ήταν ευνοϊκότερες, μετά τις νίκες στην Κιουτάχεια και στο Εσκί Σεχίρ, το ΓΕΣ προετοίμαζε μια τέτοια επιχείρηση. Ωστόσο, την εγκατέλειψε τότε λόγω της σθεναρής αντίδρασης των Συμμάχων.

Ανάμεσα στα άλλα πλεονεκτήματα που διέβλεπαν οι σχεδιαστές της κατάληψης της Κωνσταντινούπολης ήταν ο μετριασμός της αλγεινής εντύπωσης που θα προκαλούσε η πιθανή εγκατάλειψη της Ιωνίας. Επιπλέον, σ’ αυτή τη μεγάλη μητρόπολη θα μπορούσαν να διαφύγουν ευκολότερα πολλοί Έλληνες της Μικράς Ασίας. Άλλωστε, ήδη από τον Μάιο του 1453, η απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης παρέμενε ένας φλογερός πόθος στις καρδιές της συντριπτικής πλειονότητας των Ελλήνων. Με την είσοδο του ελληνικού στρατού στην πάλαι ποτέ Βασιλεύουσα θα εκπληρωνόταν ένα μεγάλο μέρος από τους οραματισμούς της Μεγάλης Ιδέας. Ήδη, από το Μάϊο του 1922 οι ελληνικές εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης άρχισαν να θέτουν το θέμα και να προετοιμάζουν ψυχολογικά τους Έλληνες.

Εκείνη την στιγμή, ο συσχετισμός των δυνάμεων στην Ανατολική Θράκη ήταν συντριπτικά υπέρ των Ελλήνων και εις βάρος των Τούρκων (οι τελευταίοι διέθεταν μόλις 9.700 άνδρες), ενώ οι συμμαχικές δυνάμεις κατοχής της Κωνσταντινούπολης παρέτασσαν σχεδόν 17.000 άνδρες (περίπου 10.000 Γάλλοι, 5.000 Βρετανοί και 2.000 Ιταλοί). Η ελληνική κυβέρνηση ήλπιζε ότι οι συμμαχικές δυνάμεις θα έμεναν ουσιαστικά αδρανείς στην επιχείρηση κατάληψης της Κωνσταντινούπολης.

Σε σύσκεψη που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα επί του θωρηκτού ”Αβέρωφ”, τον Ιούνιο του 1922, μεταξύ του νέου διοικητή της Στρατιάς της Μικράς Ασίας και της κυβέρνησης αποφασίστηκε η προπαρασκευή και εκτέλεση αυτού του σχεδίου. Η γνωστοποίηση του σχεδίου προκάλεσε κύματα ενθουσιασμού και συγκίνησης μεταξύ των Ελλήνων και προσωρινά καταλάγιασε τον υφέρποντα εθνικό διχασμό που κυριαρχούσε με αμείωτη ένταση ήδη από το 1915. Αποφασίστηκε η ενίσχυση της Στρατιάς Θράκης, η οποία από την 1η Ιουλίου μετονομάστηκε σε Δ΄ Σώμα Στρατού, με μονάδες από το μικρασιατικό μέτωπο. Στις 16 Ιουνίου διορίστηκε διοικητής του Δ’ Σώματος Στρατού ο υποστράτηγος Αριστοτέλης Βλαχόπουλος που επικέντρωσε τις προσπάθειές του στην προπαρασκευή των δυνάμεών του για την ανάληψη επιθετικής πρωτοβουλίας στην Ανατολική Θράκη. Το Δ’ Σώμα Στρατού διέθετε εκείνη την περίοδο δύο Μεραρχίες.

Κατά τα τέλη του Ιουνίου του 1922 αφίχθηκαν οι ενισχύσεις από το μικρασιατικό μέτωπο. Από το Γ’ Σώμα Στρατού αποσπάστηκαν τα 55ο και 28ο Συντάγματα Πεζικού, το Ι/39 Τάγμα Ευζώνων και η ΙΙΙ Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού. Το Α’ Σώμα Στρατού απέστειλε το 56ο Σύνταγμα Πεζικού και το Β’ Σώμα Στρατού τα 62ο και 63ο Συντάγματα Πεζικού, το ΙΙΙ/40 Τάγμα Ευζώνων, μια επιλαρχία και μια μοίρα πυροβόλων Skoda 150 mm και μια ανεξάρτητη πυροβολαρχία των 65 mm. Οι παραπάνω δυνάμεις συγκρότησαν την Α΄ Μεραρχία, με έδρα την Τυρολόη. Η απόσπαση των τμημάτων αυτών δεν επέφερε ουσιαστική εξασθένιση των Ελλήνων στη Μικρά Ασία, καθώς προέρχονταν από τρία διαφορετικά Σώματα Στρατού και αντιστοιχούσαν σε μικρό ποσοστό επί του συνόλου των παραταγμένων δυνάμεων.

Στις 10 Ιουλίου, η Α’ Μεραρχία και η Μεραρχία Αδριανούπολης κατέλαβαν θέσεις εγγύτερα της ελληνοτουρκικής μεθορίου. Στις 13 Ιουλίου, διαβιβάστηκε στον Χατζηανέστη μια διακοίνωση της ελληνικής κυβέρνησης, που επρόκειτο να διαβιβασθεί μέσω του συνταγματάρχη Δ. Ψαλλίδα (διοικητή της Ελληνικής Στρατιωτικής Αποστολής Κωνσταντινουπόλεως) στην Υψηλή Πύλη, την ώρα που το Δ’ Σώμα Στρατού θα περνούσε τη μεθόριο. Ο Χατζηανέστης και το επιτελείο του αφίχθηκαν στην Ραιδεστό της Ανατολικής Θράκης στις 14 Ιουλίου. Ημερομηνία έναρξης της επιχείρησης ορίστηκε η 16^η Ιουλίου. Το σχέδιο προέβλεπε την ταχεία κατάληψη της νοητής γραμμής που ένωνε τη λίμνη Δέρκων με το Μπουγιούκ Τσεκμετζέ και την ταχύτατη προέλαση προς την Κωνσταντινούπολη και την απελευθέρωσή της.

Οι Βρετανοί δέχθηκαν με σιωπηλή επιδοκιμασία την είδηση για τη συγκέντρωση ελληνικών στρατευμάτων στη μεθόριο. Μάλιστα, ο Άγγλος Βουλευτής (Γκλην) πήρε τηλεγράφημα από τον Άγγλο στρατηγό Τάουνσεντ από την Άγκυρα που ανάφερε ότι ο «Κεμάλ είναι διατεθειμένος διαπραγματευτεί ειρήνην» εάν οι Έλληνες κατελάμβαναν την Κωνσταντινούπολη. Η πίεση είχε αρχίσει να γίνεται ήδη αισθητή στην κεμαλική πλευρά. Χαρακτηριστική είναι η κίνηση του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Μελετίου που πήγε στο στρατό κοντά στην Τσατάλτζα και τον ενθάρρυνε και προέτρεπε τους Έλληνες της Θράκης να κινητοποιηθούν για τη σωτηρία της πόλης και του Ελληνισμού.

Ωστόσο, την ίδια μέρα της άφιξης του Χατζηανέστη στην Ραιδεστό, το Υπουργείο Στρατιωτικών έστειλε νέα διαταγή στον Έλληνα αρχιστράτηγο να αναβάλει την προέλαση και να ειδοποιήσει τον συνταγματάρχη Ψαλλίδα να μην επιδώσει ακόμη τη διακοίνωση στην Υψηλή Πύλη. Μετά από αυτές τις εξελίξεις, ο Χατζηανέστης διέταξε το Δ’ Σώμα Στρατού να μην προωθηθεί στα σημεία εξόρμησης.

Τι είχε προηγηθεί που οδήγησε στην αναβολή της επιχείρησης; Στις 14 Ιουλίου, η ελληνική κυβέρνηση είχε ήδη γνωστοποιήσει στους Συμμάχους, μέσω διακοίνωσης προς τους Υπουργούς Εξωτερικών της Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας, την πρόθεση της να προελάσει στην Κωνσταντινούπολη. Η διακοίνωση περιλάμβανε ”…η ελληνική κυβέρνηση δεν δίστασε κατά τον παρελθόντα Νοέμβριον να αποδεχθή και εκ των προτέρων την μεσολάβησιν των Συμμάχων και να προχωρήση εις την περί ανακωχής πρότασιν αυτών, την γενομένην κατά τον Μάρτιον του 1922 εις την Ελλάδα και τας τουρκικάς κυβερνήσεις.[…]. Η Ελλάς ευρίσκεται εις την ανάγκην να αποβλέψη εις τα προσφορώτερα μέτρα προς τερματισμόν της ενόπλου ρήξεως. Πιστή εν τούτοις εις το πρόγραμμά της η Ελλάς, έσεται πάντοτε έτοιμη να εξετάσει από κοινού μετά των Συμμάχων πάσαν πρότασιν ειρήνης και την ισχύν των αποφάσεων των νικητών κρατών”.

Η αντίδραση στην ελληνική διακοίνωση ήταν σφοδρή, ιδιαίτερα από την πλευρά της Γαλλίας και της Ιταλίας με αποτέλεσμα τη ματαίωση του σχεδίου από τα ελληνικά στρατεύματα. Μάλιστα, η ελληνική κυβέρνηση ενημερώθηκε ότι: «διατάχθησαν τα συμμαχικά στρατεύματα όπως αποκρούσουν βίαια πάσαν στρατιωτικήν κίνησιν εντός της υπ’ αυτών κατεχομένης ζώνης». Στις 18 Ιουλίου αποφασίστηκε η οριστική εγκατάλειψη του σχεδίου. Η ελληνική κυβέρνηση βουλιάζοντας στην αναποφασιστικότητα, δίστασε στην εφαρμογή του σχεδίου, έστω και αν αυτό συνεπαγόταν πιθανή σύγκρουση με τα συμμαχικά στρατεύματα. Αντί να προχωρήσει στην αιφνιδιαστική προέλαση κατά της Κωνσταντινούπολης και την εξουδετέρωση των τουρκικών δυνάμεων, αυτοπαγιδεύτηκε σε ατέρμονες διαβουλεύσεις με τους Συμμάχους φανερώνοντας τα σχέδιά της και ζητώντας την διόλου βέβαιη συγκατάθεσή τους. Η έλλειψη πυγμής της ελληνικής πλευράς της στέρησε την δυνατότητα μιας σημαντικής στρατιωτικής και πολιτικής επιτυχίας.

Η ακύρωση του ελληνικού σχεδίου προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων στον βρετανικό Τύπο. Χαρακτηριστικό είναι το άρθρο της εφημερίδας ”Ουεστμίνστερ”: ”…[το κυριότερο αποτέλεσμα της κατοχής της Κωνσταντινούπολης είναι ότι οι Τούρκοι έχουν την πρωτεύουσά τους υπό την προστασία των Συμμάχων εναντίον των Ελλήνων, ενώ γαλλικά και ιταλικά πλοία μπορούν να διέρχονται δια των Στενών, μεταφέροντας αφθονία πυρομαχικών, τα οποία παραδίδονται στην Άγκυρα. Αν δεν είμαστε διατεθειμένοι να επιτρέψουμε στην ελληνική κυβέρνηση να λάβει μέτρα όπως νικήσει στον πόλεμο, πρέπει τουλάχιστον να επιτρέψουμε σ’ αυτή να εξέλθει από αυτόν.[…].

Τον Αύγουστο του 1922, ο Λόυντ Τζωρτζ, στην Διάσκεψη των Παρισίων επισήμανε με έμφαση μεταξύ άλλων: ” Εάν οι Δυνάμεις της Συνεννοήσεως ήθελαν να τηρήσουν απόλυτη ουδετερότητα, δεν θα μπορούσαν να αρνηθούν στον Ελληνικό Στρατό το δικαίωμα να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη, πρωτεύουσα του εχθρού. Η υπό των Συμμάχων κατοχή της Κωνσταντινούπολης επιφέρει σοβαρό και άδικο μειονέκτημα για τους Έλληνες ”, ενώ ο Ουίνστον Τσώρτσιλ τόνιζε ότι: ”…η Ελλάς ζήτησε από τους Συμμάχους την άδεια να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ήταν οι Έλληνες σε θέση να το κάνουν και μόνη δε η απειλή της επιχείρησης κατατάραξε τους Τούρκους στην Άγκυρα…”.

Ελληνική ορεινή πυροβολαρχία στην περιοχή του Τουλού-Μπουνάρ

Η απογοήτευση που επικράτησε στην ελληνική πλευρά από τη ματαίωση του σχεδίου αποτυπώνεται στην αναφορά του διευθυντή του Γραφείου της Ελληνικής Αρμοστείας στην Κωνσταντινούπολη, Δημήτριου Σβολόπουλου ”…Από διπλωματικής απόψεως έτσι έληξε το εγχείρημα κατά της Κωνσταντινουπόλεως. Με μια επίσημη και απροκάλυπτη ομολογία ότι αν δεν μεσολαβούσε ο ιστορικός εκείνος δισταγμός της τελευταίας στιγμής ”το γεγονός εκείνο θα ήταν αποφασιστικό”].

ΠΗΓΗ: https://www.historical-quest.com/diafhmisteite-se-mas/108-

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β΄

[Το 1901, Γερμανός ειδικός είχε εξακριβώσει ότι τα πετρελαιοφόρα πεδία της Μοσούλης (ανήκε στους Οθωμανούς) ήταν από τα πιο πλούσια. Οκτώ χρόνια αργότερα, η Οθωμανική κυβέρνηση παραχωρούσε κυρίως σε Γερμανούς το δικαίωμα εξόρυξης του υπεδάφιου πλούτου και της κατασκευής σιδηροτροχιών σε λωρίδα μήκους 2.400 μιλίων στη Μικρά Ασία. Η λωρίδα κάλυπτε βάθος 20 χλμ. εκατέρωθεν της σιδηροδρομικής γραμμής, συνολικής έκτασης 96.000 τετρ. μιλίων. Τα σχετικά συμβόλαια προέβλεπαν επενδύσεις ύψους 200-300 εκατ. αμερικανικών δολ. (δολ.του 1924). Υπολογίστηκε ότι η περιοχή αυτή περιείχε 10 δις σε ορυκτά και άλλες φυσικές πηγές πλούτου και 8 δις βαρέλια πετρέλαιο.

Οι ιστορικοί επίσης επισημαίνουν ότι οι ΗΠΑ δεν κήρυξαν τον πόλεμο στην Τουρκία. Γράφει ένας: “αυτή η στάση από μέρους της κυβέρνησης της Αμερικής ήταν υπολογισμένη να ωφελήσει τα αμερικανικά εμπορικά συμφέροντα στην Τουρκία. Μεταξύ των οποίων οι συνεργάτες του ναυάρχου Chester φαίνεται ότι ήταν οι περισσότερο ευνοημένοι”. Ο Colby Chester, συνταξιούχος ναύαρχος του αμερικανικού ναυτικού, διαπραγματευόταν για αρκετά χρόνια με την Τουρκία για να κερδίσει ορισμένες παραχωρήσεις για την παραχώρηση δικαιωμάτων εξόρυξης του υπεδάφιου πλούτου και της κατασκευής σιδηροδρομικής γραμμής. Τον Chester βοηθούσε στις προσπάθειες του ο ναύαρχος Bristol, διοικητής του αμερικανικού στόλου στα τουρκικά ύδατα και Αμερικανός ύπατος αρμοστής στην Κωνσταντινούπολη. Σχετικά με αυτό σχολίαζε ένας ιστορικός: -Κατά τα έτη 1919-1923, τόσο κρίσιμα για την ιστορία της Μικράς Ασίας, δύο Αμερικανοί αξιωματούχοι ξεχώριζαν σαν ενσαρκωτές αντίρροπων δυνάμεων στην εξωτερική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών: η τάση της συνειδήσεως από τη μια μεριά και του πραγματισμού από την άλλη”. Οι δύο αυτοί αξιωματούχοι ήταν ο Horton και ο Bristol αντίστοιχα. Σε όλη του την καριέρα ο Horton προσπάθησε έντονα να προωθήσει τα αμερικανικά εμπορικά συμφέροντα. Κατάφερε να γλιτώσει την εταιρεία Standard Oil από χιλιάδες δολλάρια σε παράνομους φόρους, αλλά δεν πίστευε σε ουδετερότητα σε περιπτώσεις μεγάλης εθνικής σημασίας, όπου κινδύνευαν ζωές. Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες και στο θέμα αυτό από τους Τούρκους, τους οποίους βοήθησε ο Horton, όταν υπήρχε ανάγκη. Ο Bristol όμως θεώρησε καθήκον του να πείσει τους δημοσιογράφους να μην καλύψουν την βάρβαρη μεταχείριση των χριστιανών από τους Τούρκους. Ο σκοπός του ήταν να κερδίσει την εύνοια των Τούρκων για να επικυρωθούν οι παραχωρήσεις που αναφέρθηκαν. Διαταγές σιωπής εκδόθηκαν κατά του Horton και άλλων αυτόπτων μαρτύρων των γεγονότων, όταν γύρισαν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Χωρίς αμφιβολία ο Bristol, κατά τη γνώμη του, ενεργούσε πατριωτικά. Ο Horton, σε γράμμα του προς την μητέρα μου, ανέφερε: • Είμαστε μεγάλη και ένδοξη Δημοκρατία, αλλά ο αμερικανικός λαός, όπως όλοι ή πολλοί, δεν βαθαίνουν πάντοτε την αλήθεια των πραγμάτων”. Ο ίδιος παρατηρούσε: -Σε ολόκληρο αυτό το πλέγμα των αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων, ο σοβαρός παρατηρητής εντυπωσιάζεται με ένα πράγμα: τη διαύγεια της διορατικότητας του John Bull (Αγγλία) και την ευθύτητα και την επιμονή με την οποία αγωνίστηκε για το σκοπό του. Ήξερε τι ήθελε και το πήρε. Υπάρχουν άφθονες πετρελαιοπηγές στο Maidan i Nartun, όχι μακριά από τη Βασόρα, στον Περσικό κόλπο, όπου οι Βρετανοί αποβιβάστηκαν νωρίς κατά τη διάρκεια του πολέμου. Υπάρχουν πεδία πετρελαιοπηγών στην Μοσούλη (σήμερα στο Ιράκ). Ο στρατηγός Townsend κατευθυνόταν προς τα εκεί οι Τούρκοι τον σταμάτησαν στο Kut-EI-Mara, αλλά αυτό δεν πτόησε τον ξάδελφο John”. …

Αξίζει να σημειωθεί ότι και αρκετοί αμερικανικοί φιλανθρωπικοί οργανισμοί έχασαν τα κτίρια τους από τους εμπρησμούς, ανάμεσα τους και το σπίτι του Horton με όλα του υπάρχοντα. Επέζησαν όμως τα κτίρια της Standard Oil. Μόνο αυτά φρουρούνταν από ένοπλους Αμερικανούς ναύτες.

Οι Ιταλοί, που από την αρχή ήταν αντίθετοι με την παρουσία των Ελλήνων στην περιοχή της Σμύρνης, βιάστηκαν να κάνουν μυστικές συμφωνίες με τον Κεμάλ τον Μάρτιο του 1921 με αντάλλαγμα μεγάλες οικονομικές παραχωρήσεις και την υπόσχεση να αποσύρουν από την Αττάλεια τα ιταλικά στρατεύματα κατοχής. Τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου και οι Γάλλοι συμφώνησαν με τον Κεμάλ να αποσύρουν τα γαλλικά στρατεύματα κατοχής από την Κιλικία και να εφοδιάσουν τους Τούρκους σιωπηρά με πολεμικό υλικό, για το οποίο πληρώθηκαν γενναία. Η Γαλλία άλλωστε ήταν η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που καλλιέργησε οικονομικές σχέσεις με την οθωμανική αυτοκρατορία από το 1535 ήδη. Και όπως, με πολύ περιφάνεια ανέφερε (1922) ο διευθυντής του Γαλλικού Εμπορικού Γραφείου της Κωνσταντινούπολης • Σχολεία δικά μας, κοινωφελή ιδρύματα, νοσοκομεία, γηροκομεία, άσυλα ορφανών και εκθέτων έχουν ιδρυθεί σε κάθε σημείο της Ανατολής. Σε κάθε πόλη του εσωτερικού, σε όλα τα σημαντικά χωριά… υπάρχουν σχολεία και Γάλλοι διδάσκαλοι, άνθρωποι που διδάσκουν στα παιδιά τη δόξα της Γαλλίας, τη γλώσσα μας, την ιστορία”. Είναι λοιπόν αυτονόητο ότι η Γαλλία δεν ήταν διατεθειμένη να απαρνηθεί όλες τις κατακτήσεις της και πολύ περισσότερο τα οικονομικά της πλεονεκτήματα.

Οι Τούρκοι, αφού τακτοποίησαν τις διπλωματικές τους σχέσεις και με τη Σοβιετική Ένωση, ήταν πλέον έτοιμοι να οργανώσουν μία γενική αντεπίθεση εναντίον των Ελλήνων, τους οποίους όλοι τους είχαν εγκαταλείψει. …

Καθώς το καράβι έβαλε πλώρη για την Αθήνα, ο Horton έγραφε: Μια από τις οξύτερες εντυπώσεις που αποκόμισα από τη Σμύρνη ήταν το αίσθημα της βαθιάς ντροπής, γιατί ανήκα στο ανθρώπινο γένος”. Σύγκρινε την καταστροφή της Σμύρνης με την κατεδάφιση της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους και παρατήρησε: -Στην καταστροφή της Καρχηδόνας δεν υπήρχε στόλος χριστιανικών πολεμικών πλοίων να παρακολουθούν μια κατάσταση για την οποία οι κυβερνήσεις τους ήταν υπεύθυνες”. Διάφοροι πρόσφυγες έκτοτε μου έχουν πεί ότι μια από τις πιο ισχυρές αναμνήσεις τους ήταν ο ήχος χορευτικής μουσικής που έφτανε στο λιμάνι από τα συμμαχικά πολεμικά πλοία. Αυτόπτης μάρτυρας του οριστικού θανάτου της βυζαντικής αυτοκρατορίας ο Horton συνεχίζει: • Και αυτή η παρουσία αυτών των πολεμικών πλοίων στο λιμάνι της Σμύρνης, το Σωτήριον έτος 1922, που παρακολουθούσε ανίσχυρα τις τελευταίες στιγμές των χριστιανών στην Τουρκία, ήταν το πιο λυπητερό και το πιο σημαντικό στοιχείο της όλης ιστορίας”.

Ελάχιστα γνωστές επίσης είναι οι δραστηριότητες που ανέπτυξε ο Horton κατά τις εργασίες της συνθήκες της Λωζάνης. Πίστευε ότι η συνθήκη αυτή δεν έπρεπε να κλείσει χωρίς να περιλαμβάνει μια πατρίδα και διασφαλίσεις για τους Αρμενίους, αποζημίωση για απώλειες, συμπεριλαμβανομένων των απωλειών των Αμερικανών, διαβεβαίωση ότι όλες οι χριστιανές, κορίτσια και γυναίκες, που απήχθησαν κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών θα ελευθερώνονταν (και απαίτηση να παραδεχθούν και να αποκηρύξουν οι Τούρκοι τα εγκλήματα τους). Ενώ συνεχιζόταν η διάσκεψη της Λωζάνης, ο Αμερικανός εκπρόσωπος έκανε έκκληση για τη χώρα των Αρμενίων, αλλά την εγκατέλειψε, μπροστά στην τουρκική αντίδραση. Τα ιδιωτικά οικονομικά συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων που είχαν ή έλπιζαν να αποκτήσουν επενδύσεις στη Μικρά Ασία υπαγόρευαν στους εκπροσώπους τους να φροντίσουν να προστατεύσουν πλήρως τα συμφέροντα αυτά. Όπως είπε ένας ιστορικός, οι στρατιώτες που έριχναν ζάρια για τα ενδύματα του Χριστού, δεν ήταν πιο αισχροί από τους απεσταλμένους που παζάρευαν για παραχωρήσεις. Ένας απεσταλμένος της Standard Oil στη Λωζάνη χτύπησε τη γροθιά του στο τραπέζι και είπε: ” Ήρθαμε εδώ γι ‘αυτές τις καταραμένες τις μειονότητες ή για να φροντίσουμε τα συμφέροντα μας;” Παρόντα ήταν και τα μέλη της ομάδας του ναυάρχου Chester, αλλά δεν απέγινε τίποτε στο τέλος, γιατί οι Βρετανοί έφτασαν πρώτοι στη Μοσούλη. -Μπορείς να φανταστείς πόσο σημαντικό είναι το θέμα του πετρελαίου”, έγραφε ο Horton στη μητέρα του από την Ουάσιγκτον, •αφού οι ειδικοί λένε ότι τα εγχώρια αποθέματα των Η.Π.Α, θα αρκέσουν είκοσι μόνο χρόνια και ολόκληρος ο πολιτισμός μας εξαρτάται από αυτό. Ακόμη και τα πολεμικά μας πλοία κινούνται με πετρέλαιο. Είμαι διατεθειμένος να παραδεχτώ ότι χρειαζόμαστε, αλλά πιστεύω ότι θα μπορούσαμε να είχαμε αποκτήσει το μερίδιο μας με τρόπους λιγότερο εγκληματικούς. Το πετρέλαιο δεν θα καίγεται καλά όταν αναμιχθεί με πολύ αίμα, και όταν μυρίζει έντονα από τον καπνό εκκλησιών και Αγίων Γραφών που καίγονται. Όσον αφορά τον εαυτό μου, μια σκέψη θα με παρηγορεί κατά το υπόλοιπο της ζωής μου, και μετά, ελπίζω: όποια μειονεκτήματα και αν είχα, τα χέρια μου δεν βάφτηκαν με χριστιανικό αίμα και ποτέ δεν πρόδωσα τον Χριστό μου για τριάκοντα αργύρια”]. ΠΗΓΗ: https://enromiosini.gr/arthrografia/h-prodosia-ton-megalon-dunameon-pou-pr/

[Ακόμα και το Βατικανό είχε ανάμειξη στα γεγονότα. Λίγα χρόνια μετά την καταστροφή ήρθαν στο φως έγγραφα που αποδείκνυαν πως το Βατικανό είχε παρακινήσει τους Γάλλους να βοηθήσουν τους Τούρκους γιατί δεν ήθελε να πάρουν οι ορθόδοξοι στα χέρια τους την Κωνσταντινούπολη.

Το Βατικανό φοβόταν ότι η ελληνο-ορθόδοξη εκκλησία θα γινόταν σοβαρός αντίπαλος σε περίπτωση που θα εδραιώνονταν στο παλιό κέντρο του ανατολικού χριστιανισμού. Χαρακτηριστικές ήταν οι δηλώσεις όπως: “προτιμότερη πάνω στο τρούλλο της Αγίας Σοφίας είναι η ημισέληνος παρά ο ελληνικός σταυρός”. Το Βατικανό προτιμούσε επίσης τη “μουσουλμανική αδιαφορία από τον ορθόδοξο φανατισμό”].

ΠΗΓΗ: https://mikrasiatis.gr/oi-efthynes-ton-symmachon-sti-mikrasiatiki-katastrofi/

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βιδάκης Ιωάννης, «Ασφάλεια Ενεργειακών Δικτύων στην Ανατολική Μεσόγειο», Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Ναυτιλίας και Επιχειρηματικών Υπηρεσιών, Σχολή Επιστημών της Διοίκησης, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Χίος, 2016

Βιδάκης Ιωάννης & Γεωργαντά, Δημήτριος. (ΣΕΠ 2021). «Ο Αριστόβουλος Θεμιστοκλής», εκδ. Ινφογνώμων, Αθήνα

Σταγειρίτης, Αθανάσιος. (1816). Βίος Θεμιστοκλέους του Αθηναίου, Συλλεχθείς εκ πολλών Συγγραφέων, και παραφραστείς εις την απλουστέραν Ελληνικήν γλώσσαν υπό Αθανασίου Σταγειρίτου, Καθηγητού της Ελληνικής Γλώσσας εν τη εν Βιέννη της Αουστρίας Καισαροβασιλική Ακαδημία των Ανατολικών γλωσσών, εν τη τυπογραφία του Ιωάνν. Βαρθ. Τσβεκίου

Garland, Robert. (2018), Η Αθήνα στις Φλόγες – Η Περσική Εισβολή στην Ελλάδα και η Εκκένωση της Αθήνας, μεταφρ. Χρ. Καψάλης, Αθήνα: εκδ. ΨΥΧΟΓΙΟΣ