REAL TIME |

Weather Icon
Δημογραφικό 14 Οκτωβρίου 2022

Θέμα προβληματισμού η δημογραφική γήρανση του πληθυσμού! Έρευνα με θέμα: Ηλικιωμένοι και υπερήλικες στην Ελλάδα, οι χωρικές διαφοροποιήσεις της γήρανσης

Θέμα προβληματισμού η δημογραφική γήρανση του πληθυσμού! Έρευνα με θέμα: Ηλικιωμένοι και υπερήλικες στην Ελλάδα, οι χωρικές διαφοροποιήσεις της γήρανσης

Η δημογραφική γήρανση, ένα φαινόμενο που είχε υποτιμηθεί επί δεκαετίες, αποτελεί πλέον και στην Ελλάδα ένα από τα κυρία θέματα προβληματισμού. Στον δημόσιο διάλογο το ενδιαφέρον επικεντρώνεται σε κάποιες από τις επιπτώσεις της σε εθνικό επίπεδο, ενώ ελάχιστα συζητείται η «γήρανση μέσα στην γήρανση» (η ταχύτατη δηλαδή αύξηση των 85 ετών και άνω) και εκλείπει κάθε αναφορά στην διαφοροποιημένη χωρικά γήρανση (το σημαντικά δηλαδή διαφοροποιημένο ποσοστό των 65 ετών και άνω, καθώς και αυτό των 85 και άνω, σε χαμηλότερα του εθνικού επίπεδα).

Στο σύντομο κείμενο που ακολουθεί εξετάζουμε τη γήρανση και τη «γήρανση μέσα στη γήρανση» στους νομούς της χώρας μας. Διαπιστώνουμε την ύπαρξη σημαντικών διαφοροποιήσεων κάτω από τους μέσους εθνικούς όρους και την ταχύτατη γήρανση ενός μεγάλου τμήματος της ηπειρωτικής Ελλάδας. Με βάση τα δεδομένα αυτά, είναι προφανές ότι αν δεν ληφθούν έγκαιρα μέτρα θα οδηγηθούμε πολύ σύντομα σε μια μη αναστρέψιμη κατάσταση, με ένα μεγάλο τμήμα της χώρας μας να χάνει συνεχώς πληθυσμό έχοντας σχεδόν 3 ηλικιωμένους στους 10 εναπομείναντες κάτοικους του (και ένα στα τέσσερα άτομα 65 ετών και άνω να ξεπερνά τα 85 έτη), υποθηκεύοντας έτσι την κοινωνική, οικονομική και εδαφική μας συνοχή.

 

Η λ ι κ ι ωμ έ ν ο ι  κ αι  υ π ε ρ ή λ ι κ ε ς  στ η ν  Ε λ λ άδ α , ο ι  χ ωρ ι κ έ ς  δ ι αφ ο ρ ο π ο ι ή σε ι ς  τ η ς  γ ή ρ αν ση ς

Βύρων Κοτζαμάνης*, Μυρσίνη Φωτοπούλου**, Βασίλης Παππάς***

Ο πληθυσμός μας μεταπολεμικά αυξήθηκε κατά 2,99 εκατομμύρια (7,69 εκατ. το 1951, 10,68 εκατ. το 2021). Η αύξηση αυτή προήλθε αποκλειστικά από την αύξηση των 19 ετών και άνω, καθώς το πλήθος των 0-19 ετών μειώθηκε κατά 890 χιλιάδες περίπου, ενώ αντιθέτως οι 20 ετών και άνω αυξήθηκαν κατά 3,93 εκατομμύρια (+84% σε σχέση με το 1951). Ανάμεσα στο 1951 και το 2021, όμως, οι άνω των 65 ετών καθώς και οι άνω των 85 ετών αυξήθηκαν πολύ ταχύτερα από τους 20-64 ετών: το πλήθος της πρώτης ομάδας υπέρ-τετραπλασιάσθηκε και αυτό των 85+ πολλαπλασιάστηκε επί 12,5, ενώ οι 20-64 ετών αυξήθηκαν μόνον κατά 51%. Το αποτέλεσμα των πρότερων μεταβολών ήταν η γήρανση του πληθυσμού μας καθώς: 1) οι 65+ σήμερα (2,41 εκατομ.) αποτελούν το 22,6% του συνολικού πληθυσμού έναντι μόλις του 7% το1951 (520 χιλ.), 2) οι 85+ (390 χιλ. το 2021) αποτελούν το 3,7% έναντι του 0,4% το 1951 (35 χιλ.), 3) η μέση και η διάμεση ηλικία του πληθυσμού μας αυξήθηκαν κατά 14,7 έτη η πρώτη (30,0 το 1951, 44,7 σήμερα) και κατά 19,1 η δεύτερη (26,4 το 1951, 45,5 σήμερα).

Η αύξηση της δημογραφικής γήρανσης στην Ελλάδα, όπως και σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες, οφείλεται σε δυο, βασικά, παράγοντες: στην αύξηση του μέσου όρου ζωής (γήρανση εκ της κορυφής της πυραμίδας) και στη μείωση της γονιμότητας (γήρανση εκ της βάσης της πυραμίδας). Ειδικότερα, με τη συνεχή αύξηση του προσδόκιμου ζωής όλο και περισσότεροι ηλικιωμένοι, οι οποίοι υπό άλλες συνθήκες (μη αύξησή του) θα είχαν αποβιώσει, συσσωρεύονται στο πάνω μέρος της πυραμίδας αυξάνοντας το πλήθος των 65+, ενώ η πτώση των γεννήσεων μετά το 1980 -αποτέλεσμα των αλλα- γών των αναπαραγωγικών μας συμπεριφορών- είχε ως αποτέλεσμα τη συνεχή μείωση του πλήθους των 0-19 ετών. Η μαζική εισροή ηλικιακά νέων οικονομικών μεταναστών τις δεκαετίες του 1990 και του 2000 επιβράδυνε απλώς την γήρανση, ενώ η πρόσφατη μετανάστευση τμήματος του σε αναπαραγωγική ηλικία πληθυσμού μας που δεν αντισταθμίστηκε από την εγκατάσταση στη χώρας μας αλλοδαπών στο πλαίσιο της προσφυγικής κρίσης (το μεταναστευτικό ισοζύγιο της τελευταίας δεκαετίας ήταν αρνητικό) επιτάχυνε αντιθέτως την γήρανση. Έτσι, στις αρχές τις τρέχουσας δεκαε- τίας, η Ελλάδα συγκαταλέγεται στις πλέον «γερασμένες» χώρες της Ε.Ε, μαζί με την Ιταλία, τη Φινλανδία και την Πορτογαλία1, ενώ η τάση αύξησης του ειδικού βάρους των 65+ στον συνολικό πληθυσμό δεν θα ανακοπεί τις αμέσως επόμενες δεκαετίες (όπως δεν θα ανακοπεί και η «γήρανση μέσα στην γήρανση», δηλαδή η τάση αύξησης του ποσοστού των 85+ στον πληθυσμό των 65+).

Πίνακας 1: Μεγάλες ηλικιακές ομάδες ως ποσοστό (%) του συνολικού πληθυσμού, 1951-2021

Έτη

0-19 ετών

20-64 ετών

65 ετών και άνω

85 ετών και άνω

Πληθυσμός (εκατ.)

1951

38,1

54,9

7,0

0,4

7,690

1961

33,8

58,0

8,2

0,5

8,362

1971

32,4

56,5

11,1

0,8

8,812

1981

30,0

56,8

13,2

0,9

9,698

1991

26,7

59,6

13,8

1,2

10,273

2001

20,8

61,4

17,7

1,8

10,836

2011

19,8

60,9

19,3

2,1

11,123

2021

19,3

58,2

22,6

3,7

10,678

Η δημογραφική γήρανση -ένα φαινόμενο που είχε υποτιμηθεί επί δεκαετίες- αποτελεί έτσι και στη χώρα μας πλέον ένα από τα κυρία θέματα προβλη- ματισμού. Η συζήτηση επικεντρώνεται στις επιπτώσεις της αύξησης του ποσοστού και του πλήθους των 65 ετών και άνω (κυρίως οικονομικές και λιγότερο κοινωνικές και πολίτικές) σε εθνικό επίπεδο, ενώ συχνότατα οικονομικοί δείκτες ταυτίζονται άκριτα με δημογραφικούς2. Στον τρέχοντα δε δη- μόσιο διάλογο ελάχιστα συζητείται η «γήρανση μέσα στην γήρανση» (η ταχύτατη δηλαδή αύξηση των 85 ετών και άνω3)ενώ εκλείπει κάθε αναφορά στη διαφοροποιημένη χωρικά γήρανση4, το σημαντικά δηλαδή διαφοροποιημένο ποσοστό των 65 ετών και άνω, καθώς και αυτό των 85 και άνω, σε χαμηλότερα του εθνικού επίπεδα. Τα προσωρινά όμως αποτελέσματα της τελευταίας απογραφής που σχολιάστηκαν εκτεταμένα στα ΜΜΕ ανέδει- ξαν έμμεσα τον σημαντικό ρόλο της γήρανσης στη μείωση του πληθυσμού των διοικητικών μας ενοτήτων. Τα διαφοροποιημένα αρνητικά φυσικά ισοζύγια ειδικότερα που επηρέασαν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό τις μειώσεις αυτές οφείλονται αποκλειστικά στη σημαντικά διαφοροποιημένη κατανομή του πληθυσμού τους σε μεγάλες ηλικιακές ομάδες, και, επομένως, και στη διαφοροποιημένη γήρανσή τους5.

Στο σύντομο κείμενο που ακολουθεί, αναμένοντας τα τελικά αποτελέσματα της τελευταίας απογραφής για το πλήθος και την κατανομή του πληθυσμού σε όλα τα διοικητικά επίπεδα το 2021, θα περιορισθούμε στην εικόνα που έχει διαμορφωθεί αναδεικνύοντας με την βοήθεια των χαρτών που δημιουρ- γήσαμε την διαφοροποιημένη γήρανση των νομών της χώρας μας με βάση τις εκτιμήσεις της ΕΛΣΤΑΤ για τον πληθυσμό μας την 1/1/ 2020.

Οι χ ωρ ι κ έ ς δ ι αστ άσε ι ς τ η ς γ ή ρ αν ση ς

Σε εθνικό επίπεδο, το ποσοστό των 65 και άνω υπερβαίνει πλέον το 22,5%. Κάτω από αυτόν τον μέσο όρο υποκρύπτονται, ωστόσο, σημαντικές χωρικές διαφοροποιήσεις (Χαρτης1). Ειδικότερα, σε μια πολύ μικρή ομάδα έξι νομών το ποσοστό αυτό είναι χαμηλότερο του 20%, ενώ στους μίσους σχεδόν νομούς (25 στους 51 καθώς δεν συμπεριλαμβάνουμε το Άγιον Όρος) οι 65 και άνω υπερβαίνουν το 24%. Σε 11 όμως από αυτούς το ειδικό βάρος των 65+ είναι ιδιαίτερα αυξημένο καθώς υπερβαίνει το 26% (με ακραίες περιπτώσεις την Άρτα και την Ευρυτανία με ποσοστά 32% και 37% αντίστοιχα). Η γήρανση χαρακτηρίζει κυρίως την ηπειρωτική Ελλάδα, με τους ορεινούς νομούς της να καταγράφουν σαφώς υψηλότερα του μέσου εθνικού όρου ποσοστά. Εξαίρεση από τον κανόνα στον ηπειρωτικό χώρο αποτελεί η Ξανθή, το δίπολο Αττικής-Βοιωτίας και ο Νομός Θεσσαλονίκης. Η ύπαρξη μειονοτικών ομάδων (ιδιαίτερα Ρομά και Πομάκων) με πολύ νεανικούς πληθυσμούς και υψηλότερη του μέσου εθνικού ορού γονιμότητα αιτιολογεί το χαμηλό ποσοστά των 65+ στην Ξάνθη, ενώ η «θελκτικότητα» των δυο μητροπολιτικών κέντρων (εσωτερική μετανάστευση των προηγουμένων δεκαε- τιών, εγκατάσταση σε αυτά οικονομικών μεταναστών από τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες καθώς και εισερχομένων μετά το 2014 αλλοδαπών) αιτιο- λογεί την «ήπια γήρανση» του διπόλου Αττικής-Βοιωτίας και του Ν. Θεσσαλονίκης. Σε αντίθεση με τους ηπειρωτικούς, όλοι σχεδόν οι νομοί του Αιγαίου είναι πολύ λιγότερο «γερασμένοι». Η ύπαρξη δομών «φιλοξενίας» ανανέωσε προσωρινά τον πληθυσμό του Βορείου Αιγαίου (Χίου, Σάμου, Λέσβου)6 ενώ η δημογραφική δυναμικότητα του Νοτίου Αιγαίου και των τριών εκ των τεσσάρων νομών της Κρήτης (συγκράτηση του νεανικού τους πληθυσμού και ελαφρώς υψηλότερη γονιμότητα) επιβράδυνε τις τελευταίες δεκαετίες σημαντικά τη «γήρανσή» τους. Οφείλουμε ταυτόχρονα όμως να σημειώσουμε ότι μια ενδεκάδα νομών με πληθυσμό 828 χιλ. την 1/1/2020 (το 7,7% του συνολικού πληθυσμού και το 21,7% της επιφάνειας της χώρας μας) «προ- πορεύονται» με περισσοτέρους από 1 στους 4 κάτοικους τους να είναι 65 ετών και άνω, ενώ σε δυο δε από αυτούς -Άρτα και Ευρυτανία- η αναλογία είναι 1 σχεδόν στους 3 με αποτέλεσμα το ποσοστό των ηλικιωμένων τους να είναι σήμερα υψηλότερο ακόμη και από το αναμενόμενο σε εθνικό επίπεδο το 2050!!! Οδεύουμε επομένως προς μια ταχύτατη γήρανση ενός μεγάλου τμήματος της ηπειρωτικής Ελλάδας που, αν συνεχισθεί, θα υπο- θηκεύσει τις όποιες προσπάθειες κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξής του. Η ανακοπή του κύματος φυγής των νέων και, σε δεύτερη φάση, προσέλκυση και εγκατάσταση στις περιοχές αυτές νεανικού πληθυσμού είναι επομένως αναγκαίες, αν δεν επιθυμούμε να βρεθούμε πολύ σύντομα (και όχι το 2050) σε μια μη αναστρέψιμη πλέον κατάσταση, με ένα μεγάλο τμήμα της χώρας μας να χάνει συνεχώς πληθυσμό και ταυτόχρονα να έχει τρεις ηλικιωμένους στους 10 εναπομείναντες κάτοικους του.

Αν εξετάσουμε δε την «υπεργηρία», το ειδικό βάρος δηλ. των 85 και άνω στον συνολικό πληθυσμό (Χάρτης 2), θα διαπιστώσουμε τις αναλογικά ακόμη μεγαλύτερες αποκλίσεις από τον μέσο εθνικό όρο (3,5%) καθώς σε 7 από τους 51 νομούς τα ποσοστά (>5%) είναι 1,5 φορά υψηλότερα από τον προαναφερόμενο μέσο όρο. Οι νομοί αυτοί βρίσκονται σχεδόν όλοι στο δυτικό τμήμα της ηπειρωτικής Ελλάδας, η οποία μαζί με τη Ανατολική

* Καθηγητής, Παν/μιο Θεσσαλίας, [email protected], ** Υποψήφια Διδάκτωρ, Παν/μιο Θεσσαλίας, [email protected], *** Καθηγητής, Παν/μιο Πατρών, vpappas@upat- ras.gr

Μακεδονία έχει πολύ υψηλά ποσοστά, σε αντίθεση με το ανατολικό ηπειρωτικό της τμήμα και τον νησιώτικο χώρο (ακραία περίπτωση τα Δωδεκά- νησα που μαζί με την Ξανθή έχουν τα χαμηλότερα [<2%]). Στο σημείο αυτό οφείλουμε να αναφέρουμε και την άκρως προβληματική κατάσταση δυο μικρών ηπειρωτικών νομών, της Φωκίδας και της Ευρυτανίας, με συνολικό εκτιμώμενο πληθυσμό 61χιλ. το 2020. Οι δυο αυτοί νομοί με τα υψηλότερα ποσοστά γήρανσης (>31%) στη χώρας μας έχουν ταυτόχρονα και τα υψηλότερα ποσοστά υπεργηρίας (6% και 9% αντίστοιχα) – ποσοστά που είναι ήδη υψηλότερα από τα αναμενόμενα βάσει των διαθέσιμων δημογραφικών προβολών (5,5-6,0% το 2050)!!!

Χάρτης 1: Ποσοστό των 65 ετών και άνω στον συνολικό πληθυσμό των νομών, 2020

Χάρτης 2: Ποσοστό των 85 ετών και άνω στον συνολικό πληθυσμό των νομών, 2020

Χάρτης 3: Ποσοστό των 85 ετών και άνω στους 65 ετών και άνω, 2020

Η εξέταση τέλος του ειδικού βάρους των 85 και άνω στους 65 και άνω, δηλ. της «γήρανσης μέσα στη γήρανση» (Χάρτης 3), παρουσιάζει ιδιαίτερο εν- διαφέρον. Υπενθυμίζουμε καταρχάς ότι ενώ σήμερα σε εθνικό επίπεδο α- ντιστοιχούν λίγο λιγότερα από 16 άτομα 85+ σε 100 65+, το 2050, βάσει των υφιστάμενων προβολών, αναμένεται να αντιστοιχούν 19-21 (ένας στους πέντε). Το 2020, όμως, ήδη σε 15 νομούς της χώρας μας με συνο- λικό πληθυσμό που εγγίζει το ένα εκατομμύριο το 2020 (το 9% του πλη- θυσμού μας αλλά το 25,5% της επιφάνειας) αντιστοιχούν περισσότερα από 18 άτομα 85+ σε 100 ηλικιωμένους 65+, σε τέσσερεις δε από αυτούς (Λακωνία, Αρκαδία, Φωκίδα και Ευρυτανία) περισσότερα από 20. Οι νο- μοί αυτοί έχουν επομένως ξεπεράσει 30 χρόνια νωρίτερα τον αναμενό- μενο το 2050 μέσο εθνικό όρο, ενώ οι 11 υπόλοιποι αναμένεται να τον υπερβούν πολύ σύντομα. Οδεύουμε, επομένως, προς έναν εκρηκτικό συνδυασμό «γήρανσης» και «υπεργηρίας» σε περισσοτέρους από 1 σε 4 νομούς της χώρας μας. Αυτό σημαίνει ότι σε λίγα χρόνια (πολύ πριν το 2050) θα έχουμε μια ομάδα νομών όπου το 1/3 του πληθυσμού τους θα είναι 65 ετών και άνω, ενώ ταυτόχρονα το 1/4 των ηλικιωμένων τους θα είναι «υπέργηροι». Λαμβάνοντας δε υπόψη ότι στις μετά το 1970 γενεές έχουμε μείωση της γαμηλιότητας και αύξηση των διαζυγίων καθώς και του ποσοστού όσων δεν θα έχουν παιδιά, ένα διαρκώς αυξανόμενο πλήθος ηλικιωμένων θα βρεθεί μετά τα 65 του με πολύ λίγα άτομα στο στενό του οικογενειακό περιβάλλον την τελευταία περίοδο της ζωής του. Το κράτος προνοίας -και όχι η οικογένεια- θα κληθεί επομένως να καλύψει όλο και περισσότερο τις ανάγκες των ατόμων αυτών με δεδομένο ότι τα κόστη θα είναι αδύνατον να καλυφθούν από τους ιδίους (βλ. περιορισμένες δυνα- τότητες αποταμίευσης και χαμηλές συντάξεις στις γενεές αυτές).

1 Πηγή: Eurostat, Population structure indicators at national level: proportion of the population aged 65 years and more [demo_pjanind]

2 Βλ. Β. Κοτζαμάνης, Ελλάδα, δημογραφικές και οικονομικές αναλογίες, λόγος και αντίλογος με φόντο την δημογραφική γήρανση, DIRAP Flash News 3, 2021, https://doi.org/10.6084/m9.figshare.15073662.v1

3 Η ηλικιακή αυτή ομάδα από 85 χιλ. το 1981 εγγίζει τις 400 χιλ. σήμερα και το 2050 θα ξεπεράσει πιθανότατα τις 650, αποτελώντας σε εθνικό επίπεδο το 19-21% των 65 ετών και άνω (έναντι του 16% το 2021). Βλ. Β. Κοτζαμάνης, Δημογραφικές εξελίξεις και προκλήσεις, Έρευνες και Μελέτες, σσ. 4047, ΙΜΕ ΓΣΕΒΕΕ, Αθήνα, 2021, DOI: 10.13140/RG.2.2.28287.12961

4 Στην πρόσφατη πχ. μελέτη (2022) του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (Δημογραφικό πρόβλημα στην Ελλάδα: Προκλήσεις και προτάσεις πολιτικής (http://iobe.gr/research_dtl.asp?RID=267) όπου εξετάζονται αναλυτικά οι επιπτώσεις της δημογραφικής γήρανσης και προτείνονται μέτρα, ουδεμία μνεία γίνεται στις σημαντικότατες διαφοροποιήσεις του φαινομένου αυτού σε χαμηλότερα του εθνικού επίπεδα.

5 Δεν είναι έτσι τυχαίο ότι από τις 20 Π.Ε. στις οποίες με βάση τα προσωρινά αποτελέσματα καταγράφηκε μείωση του πληθυσμού τους υπερδιπλάσια (>7%) από αυτήν του μέσου εθνικού όρου, οι 16 έχουν είτε ποσοστό άνω των 65 ετών σαφώς υψηλότερο από αυτό του συνόλου της χώρας, είτε ποσοστό ατόμων αναπαραγωγικής ηλικίας πολύ χαμηλότερο από το αντίστοιχο σε εθνικό επίπεδο, είτε συνδυάζουν και τα δύο. Τα φυσικά ισοζύγια τους αιτιολογούν στις 16 από αυτές το 50-75% της μείωσης του πληθυσμού τους.

6 Σημειώνουμε ότι την 1/1/2020 οι δομές υποδοχής των προσφύγων δεν είχαν ακόμη αποσυμφορηθεί με αποτέλεσμα τα ποσοστά των 65 + ως και των 85+ να είναι σχετικά χαμηλά λόγω της νεότητας των «φιλοξενουμένων». Η απογραφή του 2021 αναμένεται να δώσει σαφώς υψηλότερα %των δυο αυτών ομάδων αλλά δεν θα επηρεάσει ιδιαίτερα τον λόγο {85+/65+}.

Ακολουθήστε το infognomonpolitics.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις που αφορούν τα εθνικά θέματα, τις διεθνείς σχέσεις, την εξωτερική πολιτική, τα ελληνοτουρκικά και την εθνική άμυνα.
Ακολουθήστε το infognomonpolitics.gr στο Facebook

Ακολουθήστε τον Σάββα Καλεντερίδη στο Facebook

Ακολουθήστε τον Σάββα Καλεντερίδη στο Twitter

Εγγραφείτε στο κανάλι του infognomonpolitics.gr στο Youtube

Εγγραφείτε στο κανάλι του Σάββα Καλεντερίδη στο Youtube