Τα χρόνια από το 1878 μέχρι το 1960 προσομοιάζουν με ένα παρατεταμένο ιστορικό δράμα. Η άγρια εκμετάλλευση του λαού μας ήταν εφιαλτική, με τις οικονομικές αφαιμάξεις των Άγγλων, τις τιμωρίες, τις φυλακίσεις, την απανθρωπιά των αποικιακών υπηκόων. Το δράμα επεκτάθηκε στην τετραετία του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ. Η κρατική τρομοκρατία αναβίωνε τον ναζισμό σ’ όλη του τη φρίκη.

•  3.362 Έλληνες στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, με κράτηση χωρίς δίκη. 
• 1114 στις Φυλακές, 300 αντάρτες, 39 μελλοθάνατοι, αμέτρητοι στα βασανιστήρια.
• 25 χιλιάδες σε ετοιμότητα, χιλιάδες στα μαζικά μαρτύρια. 

Αλλά η αποκορύφωση του δράματος παιζόταν στη φοβερή σκηνή του «μπλοκ 8» της αγχόνης, όπου μαρτύρησαν 9 αγωνιστές, από 19 μέχρι 23 ετών. 

Στα απομονωμένα τρία κελιά δίπλα στην κρεμάλα, γραφόταν μερόνυχτα η τρομερή λειτουργία της αναμονής, ενώ οι καρδιές πάλλονταν στη μακάβρια μελωδία του αναπόφευκτου τέλους, στον οκτώηχο του επερχόμενου θανάτου και στη μονοτονία της άκρας απελπισίας. Και η διαδικασία γνωστή. Μετέφεραν τον μελλοθάνατο στον ψυχρό προθάλαμο του Άδη, αριστερά ο σιδερένιος μοχλός της αγχόνης, δεξιά στο κέντρο η δίφυλλη ξύλινη καταπακτή, πάνω η δοκός με τις τρεις θηλιές να κρέμονται, απέναντι οι χειροπέδες, για πισθάγκωνη ακινησία των χεριών, η λευκή κουκούλα. Κι ο μελλοθάνατος να οδηγείται στην καταπακτή και με τον γδούπο ανοίγματος της καταπακτής να κρεμάζεται στο κενό, να σπαρταρά και να πεθαίνει από θραύση του ακραίου οστού του σπονδύλου με επωδό της πλάνης ότι ο θάνατος είναι ακαριαίος. Αλλά ο θάνατος στην αγχόνη δεν είναι πάντα ακαριαίος. Γιατί οφείλεται και σε ασφυξία. Διαρκεί 3 λεπτά, κατά τη γνωμάτευση του μ. Κώστα Ζαμπάρτα. Η καρδιά λειτουργεί και τροφοδοτεί τον εγκέφαλο με αίμα, ενώ ο μελλοθάνατος σφαδάζει.

Η έρευνα άρχισε όταν ο Γενικός Εισαγγελέας Μιχαλάκης Τριανταφυλλίδης, εκ των συνηγόρων θανατοποινιτών, με ρώτησε γιατί δεν ερευνώ τη θανατική εκτέλεση. Είναι ακαριαίος ο θάνατος; Και στην άμεση ερώτησή μου εάν υπάρχουν ενδείξεις περί του αντιθέτου, ο φίλος απάντησε: Το πρόσωπο του Ανδρέα Ζάκου ήταν μελανιασμένο, άρα τεκμαίρεται ότι το μοιραίο επήλθε από ασφυξία…

Κι η ιχνηλασία άρχισε από τον ιερέα των Κεντρικών Φυλακών π. Αντώνιο Ερωτοκρίτου. Στο ερώτημα για την τελευταία συνάντηση με τον μελλοθάνατο Ανδρέα Ζάκο δεν ήταν διαφωτιστικός. Είχε μόνο μια παρατήρηση. «Το πρόσωπο του εκτελεσθέντος ήταν φαιό» (γκριζοκόκκινο, μελανιασμένο).

Δεύτερη η συνάντηση με τον  π. Φώτιο Καλογήρου που είχε διατελέσει κεντρικός σύνδεσμος της ΕΟΚΑ. Τον φυλάκισαν με τους πολιτικούς καταδίκους και στους απαγχονισμούς της 9ης Αυγούστου 1956, του Ανδρέα Ζάκου, του Χαρίλαου Μιχαήλ και του Ιάκωβου Πατάτσου, έζησε το δράμα. Μου είπε: 

«Την επομένη του απαγχονισμού μπήκε στο κελί μου ο Ήτεν. Ήταν ένας στην κουστωδία  του μελλοθανάτου, στα λίγα μέτρα της τελευταίας πορείας της ζωής. Έμοιαζε συγκλονισμένος. Κατά πώς έλεγαν ήταν ο δήμιος. Έκατσε στο κρεβατάκι, έσφιγγε με τις παλάμες του το πρόσωπό του και επανελάμβανε: “Three times my father, tree times”(=τρεις φορές πάτερ μου, τρεις φορές). Ενισχύει την άποψη ότι τον Ζάκο τον κρέμασαν τρεις φορές. Δεν μου απάντησε στις επίμονες ερωτήσεις μου τι εννοούσε. Έφυγε ο Άγγλος, πήγε στο Βαρώσι όπου έμενε και τίναξε τα μυαλά του με το περίστροφό του»…

Ο Αντρέας Ζάκος ήταν 26 χρόνων, πολύ λεπτός, με λίγο βάρος. Τελευταία του επιθυμία ήταν ν’ ακούσει την «Ηρωϊκή Συμφωνία» του Μπετόβεν. Εικάζεται ότι με τον ταυτόχρονο απαγχονισμό με τον Χαρίλαο Μιχαήλ και τον Ιάκωβο Πατάτσο, ο Ανδρέας δεν πέθανε. Επανέλαβαν την εκτέλεση δεύτερη και τρίτη φορά, οπότε κατέληξε από ασφυξία, εξού και το χρώμα του νεκρού προσώπου. Αυτή η τρομερή διαδικασία επεσυνέβη, όπως θρυλείται, τη 10η Ιουλίου 1821 στη Λευκωσία, όταν  οι Τούρκοι κρέμασαν ή καρατόμησαν Έλληνες σαν μετέχοντες στην ελληνική Επανάσταση (Ονόματα στο έργο μου «ΟΙ ΚΥΠΡΙΟΙ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ»).

 Και η έρευνα είχε προέκταση στην εξομολόγηση του Άλμπερτ Πιέρποϊντ, αρχιδημίου της Αγγλίας, με πέραν των 400 εκτελέσεων στην αγχόνη. Από τις εμπειρίες του, γράφει ότι ο δήμιος πρέπει να έχει εμπειρικές γνώσεις. Πώς να ζυγίσει τον μελλοθάνατο, πώς να ισοζυγίσει το βάρος του με αντίβαρο άμμο. Να υπολογίζει το μήκος του σχοινιού. Πώς να περάσει τον βρόχο στο σβέρκο… Ανάλογα μ’ αυτά τα στοιχεία το τέλος θα προέλθει από θλάση του αυχενικού σπονδύλου ή από ασφυξία. Είναι δυνατόν ο κατάδικος να αποκεφαλιστεί αν το μήκος του σχοινιού είναι μακρύ.

Παρατήρηση: Σχετική ενημέρωση από τους απαγχονισμούς στη Βαγδάτη: Ένας από τους συγγενείς του Σάνταμ Χουσέιν αποκεφαλίστηκε γιατί το σχοινί ήταν μακρύ…

Παρατηρείται ότι η παραμονή στα κελιά των μελλοθανάτων δεν είναι παρά το προοίμιο του μαρτυρίου της φρίκης, γιατί ο κατάδικος ζει παθητικά την καταφορά της μοίρας του. Δεν κρατά όπλο. Δεν πολεμά. Δεν θα πεθάνει στη φούντωση της μάχης, από μια σφαίρα που θα τον πλήξει ξαφνικά. Ο δεσμώτης εκεί πεθαίνει κάθε ώρα, κάθε μέρα, κάθε νύχτα, σε μια παρατεταμένη ανελέητη μοναξιά, με την ψυχή να παλεύει με νεκρή την ελπίδα προάγγελο της κατάβασης στο  βασίλειο του σκότους. Η αποκορύφωση του δράματος ενός αγώνα…

Στα Φυλακισμένα Μνήματα

Οι εννέα απαγχονισθέντες, όλοι τους νέοι ηλικίας 19-24 ετών, είναι με τη σειρά που εκτελέστηκαν:

•    Απαγχονίστηκαν μαζί στις 10 Μαΐου 1956:

Μιχαήλ Καραολής

Ανδρέας Δημητρίου

•    Απαγχονίστηκαν μαζί στις 9 Αυγούστου 1956:

Ανδρέας Ζάκος

Ιάκωβος Πατάτσος

Χαρίλαος Μιχαήλ

•    Απαγχονίστηκαν μαζί στις 21 Σεπτεμβρίου 1956:

Μιχαήλ Κουτσόφτας

Στέλιος Μαυρομάτης

Ανδρέας Παναγίδης

•    Απαγχονίστηκε στις 14 Μαρτίου 1957:

Ευαγόρας Παλληκαρίδης

Η κηδεία γινόταν αμέσως μετά τον απαγχονισμό. Μοναδική παρουσία ήταν εκείνη του ιερέα των φυλακών (Παπαντωνίου Ερωτοκρίτου) που έψαλλε τη νεκρώσιμη ακολουθία έξω από την κλειστή είσοδο του κοιμητηρίου. Ύστερα οι Βρετανοί τους έθαβαν, χωρίς να παρευρίσκεται κανένας συγγενής των νεκρών. Οι συγγενείς των νεκρών μπόρεσαν να επισκεφθούν τους τάφους μόνο μετά το τέλος του αγώνα.

Στα Φυλακισμένα Μνήματα είναι θαμμένοι πέραν των εννέα απαγχονισμένων, τρεις αγωνιστές που έπεσαν στο πεδίο της μάχης και ένας που πέθανε σε στρατιωτικό νοσοκομείο, μετά τον τραυματισμό του σε μάχη. Οι :

*Μάρκος Δράκος, 

*Γρηγόρης Αυξεντίου

*Στυλιανός Λένας

*Κυριάκος Μάτσης 

Το κοιμητήριο κατασκευάστηκε από τους Βρετανούς επί κυβερνήτη Χάρντινγκ. Σχεδιάστηκε σαν ένας περιτοιχισμένος μικρός χώρος δίπλα από τα κελιά των μελλοθανάτων. Έμεινε στην ιστορία με την ονομασία “Φυλακισμένα Μνήματα”. Οι Βρετανοί αποφάσισαν να θάβουν εκεί όσους εκτελούνταν για την δράση τους στον απελευθερωτικό αγώνα όπως και ηγετικές μορφές της  Ε.Ο.Κ.Α. που σκοτώνονταν σε μάχες για να μη μετατρέπονται οι κηδείες τους σε μαζικά συλλαλητήρια και μαχητικές διαδηλώσεις.

* Πρόεδρος των Συνδέσμων Αγωνιστών ΕΟΚΑ.    

Φιλελεύθερος