Υποναύαρχος (Ο) Δ. Γεωργαντάς ΠΝ ε.α.

Ιωάννα – Θεοδοσία Γεωργαντά

Αντί Εισαγωγής

Ο μεγάλος ρήτορας Ισοκράτης υπήρξε ο πρώτος που κατόρθωσε να ξεπεράσει τον τοπικισμό, που εξέφραζε πολλούς από τους σύγχρονούς του και εξέφραζε το πανελλήνιο συμφέρον. Ο σημαντικός αντίπαλος του ήταν ο Δημοσθένης, που πίστευε με πάθος στην ιδέα του πρωταγωνιστικού ρόλου της Αθήνας, στα γεγονότα της Ελλάδος.

«Είναι ανόητος όποιος λυπάται με όσα συμβαίνουν εξαιτίας φυσικής αναγκαιότητας» Ισοκράτης

Ο Βίος του

Ο Ισοκράτης (436-338 π.Χ.), προήρχετο από το δήμο Ερχιέων (Σπάτα). Υπήρξε γιος της Ηδυτούς και του Θεοδώρου, ενός πλούσιου Αθηναίου, που δημιουργούσε αυλούς. Καλλιέργησε σε υψηλό επίπεδο τις σπουδές του, αλλά αφομοίωσε σκληρά την ιδέα ότι δεν είχε ούτε την φωνή ούτε και την αυτοπεποίθηση που απαιτούσε μία επιτυχημένη πολιτική σταδιοδρομία. Ως εκ τούτου στράφηκε στη φιλοσοφία και συμμετείχε σε διαλέξεις του Πρόδικου του Κείου, του Γοργία και του Τεισία. Παρουσιάζεται στον «Φαίδρο» του Πλάτωνα, ως ένας από τους συνδιαλεγόμενους του Σωκράτη, ο οποίος τον κατεύθυνε στη δραστηριότητά του στην πολιτική φιλοσοφία. Επιπρόσθετα, υπήρξε και μαθητής του Πρωταγόρα και του Θηραμένη, μαθητή του Γοργία, μέλους των Τριάκοντα, που δολοφονήθηκε από τον ακραίο ολιγαρχικό Κριτία για τις μετριοπαθείς θέσεις του. Στη διάρκεια του Δεκελεικού πολέμου πήγε στη Θεσσαλία, όπου παρακολούθησε μαθήματα κοντά στον Γοργία.

Η οικογενειακή του περιουσία ελαττώθηκε εξαιτίας των δαπανών που υποβλήθηκε η οικογένειά του κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, αλλά και της προσωπικής του επαφής με τον Θηραμένη. Όταν γύρισε στην Αθήνα, προσπάθησε να χρησιμοποιήσει τις γνώσεις του. Αναγκάσθηκε να εργασθεί ως λογογράφος για να επιζήσει. Έξι (6) δικανικοί λόγοι του έχουν διασωθεί, οι οποίοι χρονολογούνται το 403/2 π.Χ. Η περίοδος της λογογραφικής σταδιοδρομίας του διήρκεσε περίπου δέκα χρόνια. Επέκρινε αργότερα το επάγγελμα του λογογράφου, το οποίο θεωρούσε ότι προωθούσε την πειθώ σε βάρος της αλήθειας και της δικαιοσύνης, ενώ ήθελε να εκφράσει καλύτερα τις δικές του απόψεις. Έγραψε πανηγυρικούς και συμβουλευτικούς λόγους. Προς το τέλος της περιόδου αυτής, κατά τον Ψευδο-Πλούταρχο, το 393 π.Χ., δημιούργησε σχολή ρητορικής στη Χίο. Επέστρεψε το 393 π.Χ. στην Αθήνα, όπου ίδρυσε την ονομαστή σχολή του, η οποία απέκτησε μεγάλη φήμη και επηρέασε την εξέλιξη της πεζογραφίας.

«Στους τρόπους να είσαι ευγενικός και στα λόγια σου φιλόφρων» Ισοκράτης

Στη σχολή του Ισοκράτη, οι μαθητές του μελετούσαν επί τέσσερα έτη έργα ιστορικά και ρητορικής, συμπεριλαμβανομένων και των πραγματειών του. Το πρόγραμμα σπουδών της σχολής του είχε σκοπό την διδαχή των πολιτικών ιδεών, αλλά και του τρόπου που θα τις έθεταν σε εφαρμογή οι μαθητές δια μέσου της παραινετικής ρητορικής. Την ίδια στιγμή, η σχολή λειτουργούσε ως ηθική εκπαίδευση, καθόσον οι μαθητές έρχονταν σε επαφή με τα θαυμαστά έργα και τις σκέψεις του. Το πρόγραμμα της σχολής ήταν απόρροια της αντίληψης του Ισοκράτη για τη φιλοσοφία, ως συσχέτιση πολιτικής, ηθικής και ρητορικής. Θεωρούσε ότι η απόλυτη γνώση είναι αδύνατη και ότι οι σοφοί άνδρες, είναι εκείνοι που χρησιμοποιούν άριστα την ικανότητα του εικάζειν (δόξα) σε επωφελή πρακτικά ανθρώπινα θέματα.

Στρέφεται εναντίον των σοφιστών για την θεωρητική τους, ότι μπορούσαν να εκπαιδεύσουν ρητορική, σε οποιανδήποτε, ανεξάρτητα των δυνατοτήτων του και το γεγονός ότι δεν πίστευαν καθόλου την αλήθεια. Θεωρούσε ότι η διαδικασία της Ακαδημίας δεν είχε καμία πρακτική χρησιμότητα στον πραγματικό κόσμο, ενώ η δική του διδασκαλία δίδονταν σε εκείνους τους μαθητές που ήταν από τη φύση τους επιδεικτικοί. Η ανάδειξη της βασικής σπουδαιότητας ρόλου της ρητορικής, επηρέασε την ανάπτυξη της κλασικής παιδείας. Η διδασκαλία του κάλυψε την πραγμάτευση του θέματος που ετίθετο προς επεξεργασία και οι βασικές έννοιες της κοσμιότητας και του αρμόζοντος (πρέπον), του μέτρου και της κατάλληλης περίστασης, καθώς και της πρωτοτυπίας. Οι ανωτέρω όροι είχαν σχέση με το ύφος, αλλά και με ζητήματα όπως της επιλογής ενός θέματος, του σωστού χρόνου για την παρουσίασή του και της αυθεντικότητας των επιχειρημάτων που αναπτύσσονταν.

Λίγο μετά την ίδρυση της σχολής του, ο Ισοκράτης άρχισε να χρησιμοποιεί το είδος του επιδεικτικού λόγου, για να διακηρύξει τα πολιτικά του ιδεώδη. Τα πρώτα χρόνια μετά την ίδρυση της Β’ Αθηναϊκής Συμμαχίας, το 376 – 374 π.Χ., συνόδευσε τον στρατηγό Τιμόθεο σε εκστρατεία και επηρέασε την πολιτική του. Περί το 356 π.Χ., κάποιος Μεγακλείδης τον μήνυσε για «αντίδοση» σε υπόθεση τριηραρχίας. Ο Ισοκράτης έχοντας συνήγορο υπεράσπισης τον Αφαρέα, έχασε τη δίκη, αλλά του δόθηκε η ευκαιρία να γράψει φανταστική απολογία με τίτλο «Περί της Αντιδόσεως», όπου υπερασπίζεται τις κατηγορίες του Λυσίμαχου.

«Μην κοροϊδέψεις καμιά συμφορά, γιατί η μοίρα είναι κοινή και το μέλλον άγνωστο» Ισοκράτης

Η σχολή του στην Αθήνα απέκτησε μεγάλη φήμη. Αρχικά έπαιρνε χίλιες δραχμές από τους μαθητές του, ενώ αργότερα δεν έπαιρνε χρήματα από τους συμπολίτες του. Ο Κικέρων μίλησε πολλές φορές με θαυμασμό για τους μαθητές του, υπενθυμίζοντας ότι προέρχονταν απ’ όλη την Ελλάδα και αναφέρει μερικούς από αυτούς που τιμήθηκαν με χρυσό στεφάνι από την πόλη της Αθήνας, όπως οι ρήτορες Λυκούργος και Υπερείδης, ο τραγικός ποιητής Θεόδεκτος και ο πολιτικός και στρατηγός Τιμόθεος. Το σημαντικό είναι ότι ο Ισοκράτης κατείχε από κάθε άποψη σπουδαία θέση στην πνευματική και πολιτική κίνηση της κλασικής περιόδου, του 4^ου αιώνα π.Χ.

«Κακολογούμε κάποιον όταν του αποδίδουμε κάποια μομφή με σκοπό να τον βλάψουμε. Όταν αυτό το κάνουμε με σκοπό να τον ωφελήσουμε, τότε απλώς τον συμβουλεύουμε» Ισοκράτης

Από τους παλαιότερους μαθητές του Ισοκράτη είναι ο στρατηγός Τιμόθεος, γιος του φημισμένου στρατηγού Κόνων και ο ιστορικός Ανδροτίων. Επιπλέον, μαθητές του ήταν ο Φιλίσκος και ο Πύθωνας ο Βυζάντιος. Η φήμη του Ισοκράτη εξαπλώθηκε ταχύτατα σε όλη την Ελλάδα. Στους μαθητές του συμπεριλαμβάνονται ο Νικοκλής, γιος του Ευαγόρα, του βασιλιά της Κύπρου και φίλου του Κόνωνα. Επιπρόσθετα, μαθητής του ήταν ο ιστορικός Θεόπομπος από τη Χίο, ο ιστορικός Έφορος από την Κύμη, ο Σπεύσιππος, ο αντικαταστάτης του Πλάτωνα στην Ακαδημία, καθώς και ο ρήτορας Ισαίος. Σημαντικό για την οικονομική ευρωστία της σχολής του είναι το περιστατικό που συνέβη όταν ο Ισοκράτης σε ηλικία ογδόντα δύο ετών, προσεκλήθη να αντιμετωπίσει περιστατικό ανταλλαγής περιουσίας (αντίδοσις). Ο επονομαζόμενος Μεγακλείδης τον προσκάλεσε να ανταλλάξει την περιουσία του με τη δική του ή να αναλάβει αντί αυτού την λειτουργία της τριηραρχίας. Ο Ισοκράτης εκτέλεσε την τριηραρχία για τέταρτη φορά, περιστατικό που τον ενέταξε στους πλουσιότερους πολίτες της Αθήνας.

«Να πιστεύεις ότι πολλά μαθήματα είναι σημαντικότερα από πολλά χρήματα» Ισοκράτης

Το 342 π.Χ. ο Ισοκράτης, που επί χρόνια παραπονιόταν για προβλήματα υγείας, υπέστη κρίση και αναγκάστηκε να διακόψει τη συγγραφή του έργου του «Παναθηναϊκός». Συνέχισε να συγγράφει και να διδάσκει μέχρι το 338 π.Χ., όταν ο Φίλιππος Β’ της Μακεδονίας κατανίκησε τους υπόλοιπους Έλληνες στη Χαιρώνεια. Πέθανε σε ηλικία 98 ετών, στα τέλη Οκτωβρίου 338 π.Χ., κατά την διάρκεια ταφής των νεκρών της μάχης της Χαιρώνειας, αρνούμενος να τραφεί. Για πολλούς θεωρείται ότι αυτοκτόνησε γιατί δεν ήθελε να δει την κατάλυση της ελευθερίας της πατρίδας του.

Ο Ισοκράτης πίστεψε ότι θα εκπληρωθεί το όνειρο της ζωής του. Μία ενωμένη Ελλάδα εναντίον της μεγάλης Περσικής δυναστείας. Αλλά απογοητεύτηκε από την απόφαση των Αθηνών να συνεχίσουν να αντιστέκονται κατά του Φιλίππου. Αυτός πιστεύεται ότι είναι η ρομαντική εκδοχή της μη συνέχισης της σύγκρουσης μεταξύ των Ελλήνων και ο βασικός λόγος που ο Ισοκράτης προκάλεσε τον θάνατό του, στην προχωρημένη ηλικία των ενενήντα δύο ετών.

Ο Ισοκράτης παντρεύτηκε σε μεγάλη ηλικία. Οι αρχαίοι αφηγούνται διάφορα περιστατικά για τις σχέσεις του με τις εταίρες Μετάνειρα και Λαγίσκη. Παντρεύτηκε τη χήρα ή κόρη του σοφιστή Ιππία, την Πλαθάνη. Αυτή είχε τρεις γιους, από τους οποίους υιοθέτησε τον Αφαρέα. Θάφτηκε σε οικογενειακό τάφο, κοντά στο λόφο Κυνοσάργες. Όταν έγινε πλούσιος, μοίρασε την περιουσία του στην πόλη, με δημόσιες προσφορές, αναλαμβάνοντας τριηραρχίες και κοινωνικές λειτουργίες.

«Να είσαι ικανοποιημένος με την κατάσταση στην οποία βρίσκεσαι» Ισοκράτης

Όταν πέθαινε διάβασε τους στοίχους από τρία δράματα του Ευριπίδη:

Δαναός ο πεντήκοντα θυγατέρων πατήρ …

Σιδώνιόν ποτ’ άστυ Κάδμος εκλιπών …

Πέλοψ ο Ταντάλειος εις πίσαν μολών …

Θέλοντας να δείξει ότι τρεις μεγάλοι ήρωες κατανίκησαν την Ελλάδα, έτσι και ο τέταρτος ο Φίλιππος. Οι Αθηναίοι θαυμάζοντας την αγάπη του για την πόλη, τον έθαψαν δημοσία δαπάνη και φιλοτέχνησαν πέτρινη σειρήνα, την οποία τοποθέτησαν πάνω στον τάφο του.

«Να φροντίζετε να είστε τίμιοι και όχι να πλουτίζετε» Ισοκράτης

Το ύφος του

Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του πεζού λόγου του Ισοκράτη είναι δύο: η μακροσκελής και ανεπτυγμένη περιοδική δομή και η ομαλή παράταξη των λέξεων. Θεωρούσε ότι πρέπει ν’ αποδίδεται ο κατάλληλος ρυθμός και συνδύαζε στον λόγο του τους τροχαίους και τους ιάμβους. Οι περίοδοι του λόγου του αποτελούνταν από σειρές αλλεπάλληλων ισόμετρων προτάσεων και φράσεων, και η συμμετρία αυτή προκύπτει από την χρήση σχημάτων λόγου, κυρίως της αντίθεσης (πχ ουκ), τη χρήση του ισόκωλου (προτάσεις ισομερούς), καθώς επίσης και των ποικίλλων ειδών, παρηχήσεων, όπως της παρομοίωσης και της παρονομασίας. Όλα τα ανωτέρω διαμορφώνονται σε σύνθετες προτάσεις με τον συνδυασμό αρκετών εξαρτημένων προτάσεων με μικρό αριθμό κυρίων προτάσεων. Στα έργα του γίνεται μακροσκελής χρήση ελληνικών στόχων και απαρεμφάτων.

Στα αρχαία ελληνικά, των ρημάτων των κυρίων προτάσεων προπορεύονται έντεκα μετοχές, με συνέπεια να δημιουργείται αγωνία και να κλιμακώνεται η πρόταση και το νόημα. Πολλοί ερευνητές του καταλόγισαν ότι οι περίοδοι του ήταν τόσο μεγάλες και ομοιόμορφα έντεχνες, ώστε να μετατρέπονται μονότονες. Το ύφος του Δημοσθένη παρουσιάζει μεγαλύτερη ποικιλία, ενώ για τον Αριστοτέλη η έκταση μιας περιόδου πρέπει να γίνεται αντιληπτή άμεσα με το μάτι και να μην αποτελείται από περισσότερες από τέσσερις προτάσεις. Ο Ισοκράτης μορφοποίησε τους δικούς του κανόνες και δίδαξε στους μαθητές του πώς να τοποθετούν στο λόγο τους πολύ μεγαλύτερες προτάσεις, παρατάσσοντάς τες σε αντίθετη διάταξη. Υπήρξε μακροπερίοδος και επιφανειακός, αλλά η υψηλότατη τέχνη του πεζού λόγου του υπήρξε αναμφισβήτητη.

Ο Ισοκράτης δεν ενδιαφέρονταν για όλες τις μορφές φιλοσοφίας. Του άρεσαν οι γενικές ιδέες. Έβλεπε τον φιλόσοφο ως άνθρωπο με εγκυκλοπαιδική μόρφωση και γνώση όλων των θεμάτων που σχετίζονταν με την πολιτική, ιστορία, μαθηματικά, λογοτεχνία και διαλεκτική. Δηλαδή όχι αποκομμένο από την καθημερινή πρακτική. Τους εριστικούς, τους οπαδούς των σχολών του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, δεν τους περιφρονούσε, όσο τους σοφιστές και θεωρούσε ότι η διδασκαλία τους προετοίμαζε για την αληθινή φιλοσοφία. Δεν εκτιμούσε καθόλου την μεταφυσική.

«Να μισείς τους κόλακες, όπως ακριβώς τους απατεώνες» Ισοκράτης

Τα έργα του

Από τα έργα του που αποδίδονταν στον Ισοκράτη, ο Διονύσιος ο Αλικαρανασσεύς αποδέχθηκε ως αυθεντικά τα είκοσι πέντε. Σήμερα σώζονται περίπου είκοσι ένα, συμπεριλαμβανομένων των έξι δικανικών και εννέα επιστολών. Από τους δικανικούς λόγους του ο «Τραπεζικός», είναι σημαντικός για τις πληροφορίες που προσφέρει όσον αφορά τις τραπεζικές πρακτικές στην Αθήνα. Ο καλύτερός του ελληνικός δικανικός λόγος που γράφτηκε για μη Αθηναϊκό δικαστήριο, είναι ο «Αιγινητικός», που εκφωνήθηκε σε υπόθεση αξίωσης κληρονομικού μεριδίου στην Αίγινα.

Το παλαιότερο έργο του Ισοκράτη είναι το αποσπασματικά σωζόμενο «Κατά των Σοφιστών», όπως και στα πομπώδη «Βούσιρις» και «Ελένη», όπου ο Ισοκράτης επιτίθεται στους σύγχρονους σκληρούς αντιπάλους του. Το έργο αυτό λειτούργησε και ως γνωστοποίηση του προγράμματος διδασκαλίας του, το οποίο υπερασπίστηκε στο «Περί Αντιδόσεως». Η βασική ασχολία του Ισοκράτη ήταν τα πρακτικά πολιτικά ζητήματα και προσπαθούσε να επηρεάσει τη δημόσια γνώμη, δημοσιεύοντας τις εργασίες του. Οι δώδεκα εργασίες του που έχουμε από τον μισό αιώνα που ακολούθησε την ίδρυση της σχολής του, αντανακλούν την ανανέωση της σκέψης του σε αντίδραση με τα ιστορικά περιστατικά.

«Επίσης, μην έχεις την ελπίδα ότι θα κρυφτείς, αν έχεις κάνει μία επαίσχυντη πράξη» Ισοκράτης

Παράδειγμα, η απομάκρυνση των ηγετικών συμμάχων της Αθήνας στον Συμμαχικό πόλεμο (357-355 π.Χ.), προώθησε τη συζήτηση «Περί Ειρήνης» και τις συμβουλές για εσωτερικές αναθεωρήσεις στον «Αρεοπαγιτικό», συμπεριλαμβανομένης της επανόδου του Αρείου Πάγου στον προηγούμενο ρόλο του, του εγγυητή της παιδείας και των δημοσίων ηθών. Σε όλες τις περιπτώσεις, από τον πρώτο του λόγο «Πανηγυρικός» ως τον τελευταίο «Παναθηναϊκό», ο Ισοκράτης υποστήριζε με μεγάλο πατριωτισμό τις διεκδικήσεις της Αθήνας στην ηγεμονία των Ελλήνων και τη δεύτερη σταθερή πολιτική θέση στον «Πανηγυρικό», για την εισβολή της ενωμένης Ελλάδος στην Περσία. Ο Πανελληνισμός του ήταν παραδοσιακό ζήτημα της επιδεικτικής ρητορικής και ήδη συναντάται στην «Ελένη» του.

«Η ψυχή κάθε πόλεως δεν είναι τίποτε άλλο παρά το κράτος, το οποίο τόση δύναμη έχει, όση ο νους στο σώμα» Ισοκράτης

Η ισχυροποίηση της Θήβας υπήρξε απειλητική τόσο για την Αθήνα όσο και για την υπόλοιπη Ελλάδα. Μία φανταστική έκκληση για βοήθεια κατά των Θηβών είναι το ζήτημα του «Πλαταϊκού», που γράφτηκε το 373 π.Χ., λίγο μετά την καταστροφή των Πλαταιών. Στον «Αρχίδαμο» το 366 π.Χ., ο Σπαρτιάτης βασιλιάς προτιμάει τον πόλεμο με τη Θήβα, παρά να εγκαταλειφτεί η Μεσσήνη. Στο λόγο αυτό αντανακλάται η προτίμηση του Ισοκράτη για την μοναρχία, η οποία ενισχύθηκε από την σχέση του με τον βασιλιά Νικοκλή. Ο λόγος «Προς Νικοκλέα» δίνει συμβουλές με τα προβλήματα που έχει ένας νέος βασιλιάς, ενώ ο Νικοκλής και οι Κύπριοι αναφέρονται στα καθήκοντα των υπηκόων του.

«Δεν πρέπει μόνο να επαινείς τους ενάρετους ανθρώπους. Θα πρέπει και να τους μιμείσαι» Ισοκράτης

Ο «Ευαγόρας» αποτελεί μία πρώιμη βιογραφία στη λογοτεχνία της Δύσης. Ο «Προς Δημόνικον» αποτελείται από ρητά, που θυμίζουν την ποίηση του Θέογνη. Επιπρόσθετα, οι οκτώ από τους εννέα επιστολές του συμπεριλαμβάνουν συμβουλές προς τους ηγέτες, όπως η πραγματεία «Προς Φίλιππο», η οποία γράφτηκε λίγο μετά τη Φιλοκράτεια Ειρήνη (346 π.Χ.), για τις ελληνικές πόλεις και θα τις οδηγούσε κατά της Περσίας. Πρόκειται για μία εκδοχή του ζητήματος που αναπτύσσεται στον «Πανηγυρικό», με τη διαφορά ότι ο Φίλιππος διαδέχεται στον ηγετικό ρόλο την Αθήνα. Γράφει στο έργο του για τον Φίλιππο: «Λέω λοιπόν πως πρέπει να γίνεις ο ευεργέτης των Ελλήνων, ο βασιλιάς των Μακεδόνων και ο κυρίαρχος όσο μπορείς πιο πολλών βαρβάρων». Ο Ισοκράτης δεν γνώριζε όταν πέθανε το 338 π.Χ., ότι το όνειρό του θα πραγματοποιούνταν από τον γιο του Φιλίππου Β’, τον Μέγα Αλέξανδρο.

Η επιλογή της δύναμης που θα ηγείτο των Ελλήνων κατά των Περσών, έκανε τον Ισοκράτη ν’ αλλάξει πολλές φορές τις βασικές του ιδέες ως προς την υλοποίηση. Κατ’ αρχήν πίστευε ότι οι Έλληνες έπρεπε να ενωθούν υπό την ηγεσία της Αθήνας. Μετά τα λάθη των Αθηναίων, άλλαξε ρότα. Ήλθε σε επαφή με τον Ιάσονα των Φερών, τον Διόνυσο της Σικελίας, τον Αρχίδαμο της Σπάρτης και τους ηγεμόνες της Κύπρου. Τέλος, στα 346 π.Χ. ο Ισοκράτης βρήκε στον Φίλιππο Β’, τον ηγέτη που θα εφάρμοζε τα σχέδιά του. Το 346 π.Χ. απεύθυνε συμβουλές στον Φίλιππο. Το 344 π.Χ. τον συμβούλευσε να συνεργαστεί με την Αθήνα. Μετά τη μάχη της Χαιρώνειας, ο Ισοκράτης χρησιμοποίησε όλες του τις δυνάμεις του για να τον πείσει να εκστρατεύσει κατά των Περσών με ενωμένες τις ελληνικές δυνάμεις. Πίστευε ότι όλοι οι Έλληνες έπρεπε να ενωθούν κατά των βαρβάρων και να τους συντρίψουν, κάνοντας το πρώτο βήμα, γιατί αλλιώς θα κινδύνευαν με αφανισμό.

«Να πιστεύεις ότι τίποτε από τα ανθρώπινα πράγματα δεν είναι δεδομένο» Ισοκράτης

Ο «Παναθηναϊκός». Γράφτηκε όταν ο Ισοκράτης ήταν 94 ετών, το 342 π.Χ. και το τελείωσε το 339 π.Χ. Κεντρική ιδέα είναι ο έπαινος των Αθηναίων. Αναφέρεται στους πολέμους που διενήργησαν η Αθήνα και η Σπάρτη κατά των βαρβάρων και την πολιτική που ακολούθησαν απέναντι στις άλλες ελληνικές πόλεις, αποδίδοντας στην Αθήνα υψηλότερα κίνητρα και μεγαλύτερη σωφροσύνη. Κατηγορεί τη Σπάρτη ότι είχε μέλημα την επέκταση της κυριαρχίας της, διέπραξε αδικίες, δεν μπόρεσε ν’ αναλάβει μετά την ήττα από τους Θηβαίους και ευθύνεται για την καταστροφή ελληνικών πόλεων. Εξυμνεί την Αθηναϊκή δημοκρατία και αναφέρεται στην σκληρότητα των Δωριέων όταν έφτασαν στη Σπάρτη.

Ο «Παναθηναϊκός» αποτελεί ανακεφαλαίωση των εγκωμίων του για την Αθήνα, ύμνο στον πολίτευμα, τον πολιτισμό και το υψηλό φρόνιμα των ανδρών του. Ο Ισοκράτης γνωρίζει ότι η εποχή που η Αθήνα ήταν η πρωτεύουσα της Ελλάδος πέρασε. Τα μάτια του είναι στραμμένα στον βασιλιά της Μακεδονίας και σε αυτόν εναποθέτει τη συμφιλίωση των Ελλήνων και την ανάληψη εκστρατείας κατά των βαρβάρων. Η μακρά παρέκβαση για τον Αγαμέμνονα, αποτελεί συγκεκριμένη αναφορά για τον Φίλιππο. Δηλώνει ότι η ένωση των Ελλήνων είναι επιθυμητή. Ζητά η Αθήνα να είναι η πρώτη πόλη μεταξύ των υπό την αρχηγία του Φιλίππου. Τον συμβουλεύει: «Να προτιμάς τις πράξεις που στους Έλληνες εμπνέουν εμπιστοσύνη και στους βαρβάρους φόβο».

«Μεγάλο κακό είναι οι χειρότεροι να εξουσιάζουν και να κυβερνούν τους καλύτερους» Ισοκράτης

Ο «Φίλιππος». Μετά το 352 π.Χ. ο αγώνας μεταξύ Αθηναίων και Φιλίππου εντάθηκε. Στα 356 π.Χ. εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο λόγο του «Περί της Ειρήνης» το όνομα του Φιλίππου. Κατά τον Ισοκράτη, η διένεξη του Φιλίππου με την Αθήνα για την Αμφίπολη στην επεκτατική πολιτική της Αθήνας και ο Φίλιππος ήθελε να επιστρέψει στην Αθήνα την αμφισβητούμενη περιοχή. Ο πόλεμος μεταξύ Φιλίππου και Αθήνας άρχισε το 357 π.Χ. με αφορμή την κατάληψη από τον πρώτο της Αμφίπολης. Μετά από δέκα χρόνια πόλεμο οι αντίπαλοι επιθυμούσαν να συνάψουν ειρήνη. Οι Αθηναίοι είχαν χάσει πολλούς συμμάχους και η κυριαρχία τους στη θάλασσα απειλούνταν. Τα γεγονότα όμως έδειξαν ότι ο ρήτορας είχε άδικο.

«Να προφυλάσσεσαι από τις κατηγορίες, ακόμα και αν είναι ψευδείς» Ισοκράτης

Ο Φίλιππος Β’ ήθελε την ειρήνη που θα κατοχύρωνε τις κατακτήσεις του. Είχε στην κατοχή του την Αμφίπολη και τη Θράκη, έλεγχε τις προσβάσεις στη θάλασσα και είχε στη διάθεσή του χρυσό και ξυλεία. Ο τρίτος ιερός πόλεμος το 356 π.Χ. ανάμεσα στους Θηβαίους και τους Φωκείς πρόσφερε στον Φίλιππο την ευκαιρία να επέμβει στην Ελλάδα. Το 347-346 π.Χ. υπεγράφη η Φιλοκράτειος Ειρήνη.

«Όταν πρόκειται να λάβεις μία συμβουλή από κάποιον, εξέτασε πρώτα τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίστηκε τις δικές του υποθέσεις. Διότι, ο άνθρωπος που διαχειρίστηκε άσχημα τις υποθέσεις του, δεν μπορεί να συμβουλέψει σωστά τους άλλους» Ισοκράτης

Ο Ισοκράτης πρότεινε στον Φίλιππο να συμφιλιώσει τις ελληνικές πόλεις και να τις οδηγήσει κατά της Περσικής αυτοκρατορίας. Του δίνει μερικές συμβουλές για τα λάθη του που πρέπει να αποφύγει. Όταν ο Ισοκράτης έγραψε τον «Φίλιππο» ήταν 90 ετών. Ο Αθηναίος ρήτορας προετοίμασε τον Μακεδόνα ηγεμόνα, που χωρίς αυτόν θα είχε συναντήσει μεγαλύτερη αντίσταση.

«Αν είσαι φιλομαθής, θα γίνεις και πολυμαθής» Ισοκράτης

Εν κατακλείδι, τα έργα του Ισοκράτη είναι:

«Αιγινητικός» (394 π.Χ.), «Περί της Αντιδόσεως» (354-353 π.Χ.), «Αρεοπαγιτικός» (357 π.Χ.), «Αρχίδαμος» (366 π.Χ., περίπου), «Βούσιρις» (390-385 π.Χ.), «Προς Δημόνικον» (374-372 π.Χ.), «Περί της Συμμαχικής Ειρήνης» (355 π.Χ.), «Ελένης Εγκώμιο» (370 π.Χ., περίπου), «Ευαγόρας» (370-365 π.Χ.), «Προς Ευθύνουν» (403 π.Χ.), «Περί του Ζεύγους» (397 π.Χ.), «Προς Καλλίμαχον» (462 π.Χ.), «Κατά Λοχίτου» (403 π.Χ.), «Προς Νικοκλέα» (374 π.Χ.), «Νικοκλκής ή Κύπριοι» (372-365 π.Χ.), «Παναθηναικός» (339 π.Χ.), «Πανηγυρικός» (380 π.Χ., περίπου), «Πλαταϊκός» (373-371 π.Χ.), «Κατά των Σοφιστών» (390 π.Χ., περίπου), «Τραπεζιτικός» (393 π.Χ.), «Φίλιππος» (346 π.Χ.) και Επιστολές 1-9 (368-338 π.Χ., περίπου).

Αντί Επιλόγου

«Ο ισχυρός έχει σκλάβους, ο πλούσιος κόλακες και ο σοφός φίλους» Ισοκράτης

Ο Ισοκράτης ως αρχηγός σχολής και δάσκαλος ρητορικής και φιλοσοφίας, άσκησε μεγάλη επίδραση στον πνευματικό κόσμο της εποχής του. Επειδή όμως η δειλία του και η αδύναμη φωνή του δεν τον άφηναν να ανεβεί στο βήμα και να μιλήσει σε συγκεντρωμένο πλήθος, κατέφυγε στον φανταστικό λόγο και εξελίχθηκε σε κορυφαίο προσωπικότητα. Κύρια μέθοδος σύνταξης λόγων του ήταν η ένωση της ιστορίας, των «γενικών ιδεών» και της ηθικής φιλοσοφίας.

Μετά τη δημοσίευση του «Πανηγυρικού» το 380 π.Χ., ο Ισοκράτης χρησιμοποίησε τον επιδεικτικό λόγο για να εκφράσει τις πολιτικές του απόψεις. Τα χαρακτηριστικά των απόψεών του εμπνέονται από τα γεγονότα και τις θεωρίες του 5^ου αιώνα π.Χ., όσο και από την πραγματικότητα της εποχής του. Θεωρούσε ότι η Ελλάδα θα ευτυχίσει και θ’ αποκτήσει ειρήνη, όταν όλοι κατανοήσουν τα κοινά τους συμφέροντα και καταλάβουν ότι ο Ελληνισμός είναι κοινωνία πολιτισμού. Προτρέπει την ένωση και τον κοινό αγώνα εναντίον του φοβερότερου εχθρού του, του βασιλιά της Περσίας. Συμβουλεύει τους Έλληνες να νικήσουν τους Πέρσες και να ιδρύσουν σε όλη την Μικρά Ασία αποικίες.

Οι πολιτικές ιδέες του Ισοκράτη του χάρισαν τη φήμη του ονειροπόλου και του ουτοπιστή. Όμως, ο Ισοκράτης δεν ζούσε απομονωμένος. Ζούσε την καθημερινή πραγματικότητα και ήταν σε επαφή με επιφανείς θεωρητικούς και πολιτικούς του 4^ου αιώνα π.Χ. (Σωκράτης, Πλάτων, Ξενοφών, Αριστοτέλης, Γοργίας, Πρωταγόρας, κ.α.). Ο ηθικός του κώδικας και το θεωρητικό του υπόβαθρο επηρέασε τους Μακεδόνες ηγεμόνες και πέρασε έμμεσα ή άμεσα στον χριστιανισμό μέσω του αποστόλου Παύλου.

«Κανένα κτίσμα δεν είναι πιο σεμνό και πιο σίγουρο απ’ την αρετή» Ισοκράτης

Βιβλιογραφικές Αναφορές

• Αποφθέγματα Ισοκράτη, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.sansimera.gr, 6-9-2022.

• Edwards, Michael. (1994). Οι Αττικοί Ρήτορες, μετάφραση Δ. Σπαθάρας, Αθήνα: Καρδαμίτσα.

• Θουκυδίδης, Πλάτων και Ισοκράτης για την αριστοκρατική φύση της Αθηναϊκής δημοκρατίας, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.asyrianos.gr, 6-9-2022.

• Ισοκράτης, Άπαντα, Τόμος 1, Προς Ευθύνουν, Προς Καλλίμαχον, Κατά Λοχίτου, Περί του Ζεύγους, Αιγινητικός, Κατά των Σοφιστών. (1993). Μετάφραση Σωκράτη Παπαϊωάννου, Αθήνα: ΚΑΚΤΟΣ.

• Ισοκράτης, Άπαντα, Τόμος 2, Ελένης Εγκώμιο, Βούσιρις, Προς Δημόνικον, Προς Νικοκλέα – Νικοκλής ή Κύπριοι, Ευαγόρας. (1993). Μετάφραση Σωκράτη Παπαϊωάννου, Αθήνα: ΚΑΚΤΟΣ.

• Ισοκράτης, Άπαντα, Τόμος 3, Πανηγυρικός, Πλαταϊκός, Αρχίδαμος. (1993). Μετάφραση Σωκράτη Παπαϊωάννου, Αθήνα: ΚΑΚΤΟΣ.

• Ισοκράτης, Άπαντα, Τόμος 4, Περί της Ειρήνης, Αρεοπαγιτικός, Φίλιππος. (1992). Μετάφραση Σωκράτη Παπαϊωάννου, Αθήνα: ΚΑΚΤΟΣ.

• Ισοκράτης, Άπαντα, Τόμος 5, Περί της Αντιδόσεως, Παναθηναϊκός. (1993). Μετάφραση Σωκράτη Παπαϊωάννου, Αθήνα: ΚΑΚΤΟΣ.

• Ισοκράτης, Άπαντα, Τόμος 6, Επιστολαί, Αποσπάσματα, Αρχαία Σχόλια. (1993). Μετάφραση Σωκράτη Παπαϊωάννου, Αθήνα: ΚΑΚΤΟΣ.

• Ισοκράτης, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.greek–lanquage.gr, 6-9-2022.

• Καρράς, Αλέξανδρος. (2021). Η «Πανελλήνια ιδέα» του Ισοκράτη και ποιοι ονομάζονται Έλληνες, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.epilekta.com, 6-9-2022.

• Μορφωμένος άνθρωπος κατά τον Ισοκράτη είναι αυτός που έχει 4 βασικά χαρακτηριστικά, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.tilestwra.com, 6-9-2022.

• Σαπαρδάνης, Κωνσταντίνος. (2014). Ο Ισοκράτης (436-338 π.Χ.) – Σύντομη παρουσίαση, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.eranistis.net, 6-9-2022.

• Στεργιόπουλος, Βαγγέλης. (2021). Πώς δει άρχειν, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.in.gr, 6-9-2022.

• Χατζημανώλης, Θεοχάρης. (2019). Η διανόηση και η πολιτική σκέψη του Ισοκράτη, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.offlinepost.gr, 6-9-2022.