Η απογραφή πληθυσμού του 2021 , μια πρ ώτη ανάλυση των προσωρινών αποτελεσμάτων τ ης

Βύρων Κοτζαμάνης, Βασίλης Παππάς *

Τα προ μηνός δημοσιοποιημένα προσωρινά αποτελέσματα της απογραφής επιβεβαίωσαν την μείωση του πληθυσμού στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας που σημαδεύτηκε από την οικονομική, την«προσφυγική» καιντηννεπιδημιολογικήνκρίση. Η μείωσηαυτή(-384χιλ.,-3,55%),μικρότερητης εκτιμώμενης, χαρακτηρίζει, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό τη νπλειοψηφία των διοικητικών ενοτήτων της χώρας μας. Η εξαγωγή όμως συμπερασμάτων με βάση τα αποτελέσματα αυτά σε χαμηλότερα του εθνικού επίπεδα, απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή. Έτσι, ενώ πιθανότατα οι μεταβολές που προκύπτουν σε επίπεδο μεγάλων Περιφερειών και Περιφερειακών Ενοτήτων δεν αφίστανται σημαντικά της πραγματικότητας, δεν ισχύει κατ’ανάγκη το ίδιο στις μικρές Π.Ε.και στους Δήμους για τους λόγους που συνοπτικά εκθέτουμε στο άρθρο αυτό.

Η απογραφή του 2021 είναι η ογδόη μεταπολεμική απογραφή στη χώρα μας. Διεξήχθη 10,5 σχεδόν χρόνια μετά την προηγου- μένη και διαφοροποιείται από αυτήν σε τρία βασικά σημεία: α) στην περίοδο διεξαγωγής της (εν μέσω της επιδημιολογικής κρίσης), β) στην πολύ μεγαλύτερη διάρκειά της (μήνες έναντι ημερών), και, γ) στο σύστημα συλλογής των στοιχείων (συμπλή- ρωση έντυπων ερωτηματολογίων όπως και το 2011 με προσωπική συνέντευξη, «ηλεκτρονική αυτοαπογραφή» μέσω ειδικά σχε- διασμένης διαδικτυακής εφαρμογής, και, επικουρικά, συλλογή πληροφοριών από τρίτους). Οφείλουμε ταυτόχρονα να σημειώ- σουμε ότι η δεκαετία ανάμεσα στις δυο τελευταίες απογραφές σημαδεύτηκε από τρείς μεγάλες κρίσεις (οικονομική, «προσφυ- γική» και επιδημιολογική) οι οποίες, εκτός των άλλων, είχαν σημαντικές άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις και στα πληθυσμιακά μεγέθη. Επομένως τα συλλεχθέντα στοιχεία στην απογραφή του 2021, αν αυτή πληροί τα βασικά προ-απαιτούμενα (την καθο-λική και ταυτόχρονη καταγραφή όλων όσων βρίσκονταν στην χώρα μας την 22α Οκτωβρίου 2021 – ημέρα αναφοράς – καθώςκαιτησυλλογήαξιόπιστωνδεδομένων) παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς θα μας επιτρέψουν να έχουμε μια σαφή εικόνα του πληθυσμού και των χαρακτηριστικών του τόσο σε εθνικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο, ενώ παράλληλα είναι και εξαιρετικά χρήσιμα για τον σχεδιασμό τομεακών και χωρικών πολιτικών από όλους τους επιφορτισμένους φορείς της κεντρικής και περιφερειακής διοίκησης. Είναι απαραίτητα, επομένως, τόσο για την ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης και για τη χά- ραξη μέτρων πολιτικής (κοινωνικής, οικονομικής, εκπαιδευτικής, μεταναστευτικής, κ.α.) όσο και για την περιφερειακή ανάπτυξη (καθώς αποτελούν τα μόνα αξιόπιστα δεδομένα που διαθέτουμε, ακόμη και για τη μικρότερη γεωγραφική ενότητα) και για τη ρύθμιση ποικίλων διοικητικών θεμάτων (όπως η κατανομή των επιχορηγήσεων στην Τοπική Αυτοδιοίκηση και η αντιπροσώ- πευσή μας στα εκλεγόμενα όργανα).

Ε κτ ι μ ώμ εν ος μ όν ι μ ος πλη θυ σμ ός & μ όν ι μ ος πλ η θυ σμ ός στ ι ς απογ ραφές τ ου 2 0 1 1 και τ ου 2 0 2 1

Οι απογραφέντες μόνιμοι κάτοικοι της χώρας μας το 2011 ήταν 10,817 εκατομμύρια και το στατιστικό σφάλμα (διαφυγή) βάσει της έρευνας κάλυψης της ΕΛΣΤΑΤ εκτιμήθηκε σε εθνικό επίπεδο στο 2,83% (υψηλότερο στους αλλοδαπούς – 6,6% -και χαμηλότερο στους ημεδαπούς – 2,5%-). Λαμβάνοντας υπόψη το σφάλμα αυτό η ΕΛΣΤΑΤ επανεκτίμησε τον μόνιμο πληθυσμό της χώρας μας στη μέση του 2011 (δηλαδή 1,5 μήνα μετά την απογραφή του 2011) σε 11,105 εκατομμύρια. Με δεδομένα ότι: α) το Φυσικό Ισοζύγιο (γεννήσεις – θάνατοι) την περίοδο 30/6/2011 έως τα τέλη Οκτωβρίου του 2021 (πρόσφατη απογραφή) είναι αρνητικό κατά 310χιλ.και β) το εκτιμώμενο από την ΕΛΣΤΑΤ μεταναστευτικό ισοζύγιο (είσοδοι –έξοδοι) για την ίδια περίοδο είναι επίσης αρνητικό κατά 175 χιλ.), εκτιμούμε ότι ο μόνιμος πληθυσμός της χώρας μας στα τέλη Οκτωβρίου του 2021 εγγίζει τα 10,620εκατομμύρια [11,105 εκατομ. -310 χιλ. (γεννήσεις-θάνατοι) -170 χιλ. (είσοδοι-έξοδοι)]. Η εκτίμησή μας αυτή ελάχιστα διαφέρει από αυτήν της ΕΛΣΤΑΤ που υιοθέτησε και η EUROSTAT σε πρόσφατο δημοσίευμά της¹ (10,604 εκατομ. την 1/1/2022). Με βάση ταδεδομένααυτάημείωσητουπληθυσμούανάμεσαστην30/6/2011καιτην30/10/2021εκτιμάταιστις485χιλιάδες.

Ηαπογραφήτου2021αναμενότανναδώσει-όπωςκαιηπροηγουμένη-ένανμικρότερομόνιμοπληθυσμόαπότονεκτιμώμενο,καθώς και σε αυτήν υπάρχει ένα σφάλμα (μη απογραφή τμήματος του πληθυσμού²). Όπως και έγινε,καθώς με βάση τα προ-σωρινάαποτελέσματαοιαπογραφέντεςμόνιμοικάτοικοιτηςχώραςμαςανέρχονταισε10,432εκατομ.έναντιτωνεκτιμώμενων10,620εκατομ.Ταπροσωρινάστοιχείαδίδουνέτσιμιαμείωση385χιλ.ανάμεσαστιςδυοαπογραφές,μικρότερητηςεκτιμώμενης(-485 χιλ.) και ένα έμμεσα εκτιμώμενο αρνητικό μεταναστευτικό ισοζύγιο μόλις 75 χιλ. (έναντι των 175 χιλ. με βάση τις τελευταίεςεκτιμήσειςτηςΕΛΣΤΑΤγιατηνίδιαπερίοδο).

Οι μ ετ αβ ολές τ ου πλη θυ σμ ού αν αμ εσά στ ο 2 02 1 και τ ο 2 0 11 σε περι φερει ακ ό επί πεδ ο μ ε β άση τ α προσωρι ν ά αποτ ελέ σμ ατ α

Υπενθυμίζουμε ότι στα χαμηλότερα του εθνικού διοικητικά επίπεδα οι όποιες αυξομειώσεις οφείλονται σε τρία διαφορετικά ισο-ζύγια: α) το Φυσικό(γεννήσεις – θάνατοι), β) αυτό της εξωτερικήςμετανάστευσης(είσοδοι – έξοδοι από την Ελλάδα), και γ) αυτό της εσωτερικής μετανάστευσης (εγκατάσταση σε μια διοικητική ενότητα από άλλες ενότητες εντός της Ελλάδας – έξοδοι προς αυτές). Σε γενικές δε γραμμές οι αυξομειώσεις του πληθυσμού ανάμεσα στις δυο απογραφές οφείλονται κυρίως στην διαφορο- ποιημένη γήρανση (όσο υψηλότερο είναι το ποσοστό των 65 και άνω τόσο αρνητικότερο είναι στην μέσο-απογραφική περίοδο και το ισοζύγιο γεννήσεις – θάνατοι) και στην διαφοροποιημένη ανθεκτικότητα της οικονομίας τους στις μετά το 2010 κρίσεις, καθώς όσο αρνητικότερα ήταν τα ισοζύγια της εξωτερικής και της εσωτερικής μετανάστευσης³ τόσο αρνητικότερη ήταν και η επίδρασή τους στις μεταβολές του πληθυσμού τους.

Η εξαγωγή συμπερασμάτων σε χαμηλότερα του εθνικού επίπεδα με βάση τα προσωρινά αποτελέσματα (ακόμη και στην περί- πτωση που αυτά δεν διαφοροποιηθούν σημαντικά των τελικών) απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή καθώς το 2021 το σφάλμα κάλυψηςστιςΠεριφέρειες,τιςΠεριφερειακέςΕνότητες(Π.Ε.)καικυρίωςστουςΔήμουςδιαφέρειπιθανότατααπότοσφάλματου2011.Οι αυξομειώσεις του πληθυσμού, ανάμεσα στο 2021 και το 2011, στις προαναφερθείσες διοικητικές ενότητες επηρεάζονται ανα- πόφευκτα από το γεγονός αυτό (όπως επηρεάζονται σε κάποιους Δήμους και από το διαφοροποιημένο στις δυο απογραφές ποσοστό των ατόμων που δήλωσαν Δήμο μόνιμης κατοικίας διαφορετικό από αυτόν της μόνιμης διαμονής τους⁴). Έτσι, αν οι καταγραφείσες τάσεις σε επίπεδο μεγάλων Περιφερειών και Π.Ε δεν αφίστανται πιθανότατα σημαντικά της πραγματικότητας, δεν ισχύει κατ’ ανάγκη το ίδιο τόσο για τους μικρότερους Δήμους όσο και για τις μικρότερες Π.Ε.

*Καθηγητές,Παν.ΘεσσαλίαςκαιΠατρών(bkotz@uth.gr&vpappas@upatras.gr),κύριοιερευνητές,ΕρευνητικόΠρόγραμμα(ΕΛΙΔΕΚ)”ΔημογραφικάΠροτάγματαστηνΈρευνακαιΠρακτικήστηνΕλλάδα”.

Ειδικότερα, από την πρώτη ανάλυση των προσωρινών αποτελεσμάτων διαπιστώνονται σημαντικές διαφοροποιήσεις από τον εθνικό μέσο όρο (μείωση του πληθυσμού κατά 3,5%) σε διοικητικά επίπεδα χαμηλότερα των 13 Περιφερειών. Έτσι, με βάση πά- ντοτε τα δεδομένα αυτά, 13 μόνον Π.Ε. αύξησαν τον πληθυσμό τους και 61 είχαν μείωση, με την μέγιστη αύξηση να καταγρά- φεται στην Π.Ε Κω (+10,5%), και την μέγιστη μείωση στην Π.Ε. Γρεβενών (-16%). Οφείλουμε όμως ταυτόχρονα να σημειώσουμε λαμβάνοντάς υπόψη και τα αναφερόμενα στην προηγουμένη παράγραφο ότι τα μικρά ποσοστά μεταβολής (θετικά ή αρνητικά, από –1,5,0 έως +1,5 %) σε 14 Π.Ε (μια σχεδόν στις 5) αφήνουν να διαφανεί μια σχετική σταθερότητα του πληθυσμού τους.

Αναλλάξουμεκλίμακα,σεεπίπεδοΔήμου (325 ενότητες, (Χάρτης) διαπι-στώνουμε ότι: ι)αύξηση του πληθυ-σμού έχει μόνον το 25% του συνόλου(81/325), ιι) οι αυξομειώσεις είναι πολύμικρές (απο-2,0 έως + 2,0%), σε 1 σχε-δόνστους5Δήμους(61/325)καιιιι)οιπερισσότεροι από τους Δήμους πουκέρδισανπληθυσμόεντοπίζονταιστην ΠΕ Δωδεκανήσων και περιμε-τρικά τωνδύομητροπολιτικώνκέ-ντρωνΑθήναςκαιΘεσσαλονίκης(δευτερευόντωςδεστηνΚρήτηκαιστιςΚυκλάδες), ενώ η πλειοψηφία όσων έ-χουν ποσοστά μείωσης σαφώς αρνη-τικότερα του μέσου εθνικού όρου (>-5%) συγκεντρώνονται σχεδόν όλοιστον ηπειρωτικό χώρο (η πλειοψηφίατους δε στη Β. Ελλάδα και την Θεσσα-λία)

Ταυτόχρονα οφείλουμε να επισημά- νουμε ότι από μια πρώτη ανάλυση των αυξομειώσεων σε συνδυασμό με τα Φυσικά Ισοζύγια (γεννήσεις – θάνατοι ανάμεσα στις δυο απογραφές) προ- κύπτουν σημαντικά ερωτηματικά όσον αφορά τις μεταβολές για αρκετούς Δή- μους. Ειδικότερα, εκτός του ότι σε πολ- λούς η μεταβολή σε απολυτές τιμές α- νάμεσα στις δυο απογραφές ταυτίζε- ται σχεδόν με τα Φυσικά τους ισοζύγια,

έχουμε Δήμους που καταγράφουν αύξηση του πληθυσμού τους (μερικές δε φορές ισχυρότατες) με πολύ αρνητικά Φυσικά Ισοζύγια, Δήμους με αρνητικότατα Φυσικά Ισοζύγια και αναντίστοιχες, σε σχέση με αυτά, μειώσεις καθώς και Δήμους με υψη- λότατα Φυσικά Ισοζύγια και μείωση του πληθυσμού τους.

Η δημοσιοποίηση των τελικών αποτελεσμάτων από την ΕΛΣΤΑΤ αναμένεται επομένως με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς εκτός του ότι θα ανακοινωθεί ο πληθυσμός όλων των διοικητικών επίπεδων με διαχωρισμό σε ημεδαπούς και αλλοδαπούς, θα ανακοινω- θούν τόσο η εκτίμηση του σφάλματος όσο και το πλήθος των απογραφέντων αναλόγως του τρόπου απογραφής τους.

¹PopulationandPopulationchangestatistics»,StatisticsExplained,8/7/2022.https://ec.europa.eu/eurostat/statistics–explained/index.php?title=Population_and_population_change_statistics#EU_population_shows_a_slight_decrease_in_2021.

²Αναμενόταντοσφάλμαναήτανμεγαλύτεροαπότοαντίστοιχοτου2011(2,83%,~300χιλ.μηαπογραφένταάτομα)εξαιτίαςτηςπροβληματικήςεπιλογής του χρόνου οργάνωσής της απογραφής του 2021(εν μέσω πανδημίας), της δυσπιστίας τμήματος του πληθυσμού, των δυσκολίων πουαντιμετωπίστηκανκατάτηνδιεξαγωγήτης(αρνήσεις,μηδιενέργειαδοκιμαστικήςεφαρμογήςτηςδιαδικτυακήςεφαρμογήςγιατηνδιόρθωσητωνόποιων προβλημάτων, πρόταξη στο ατομικό απογραφικό δελτίο και υποχρέωση αρχικά δήλωσης του ΑΦΜ και του ΑΜΚΑ που προκάλεσε αντι-δράσεις), της ανεπαρκούς ενημέρωσης των πολίτων καθώς και της περιορισμένης συνεργασίας με την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Το σφάλμα τελικάείναιμάλλονμικρότεροαυτούτηςαπογραφήςτου2011.Αυτόοφείλεταιστοότιστιςαρχέςτου2022,ηΕΛΣΤΑΤγιανααντιμετωπίσειτοκύματωναρνητών που θα οδηγούσε σε μια σημαντική «διαφυγή» (και επομένως σε ένα σφάλμα μεγαλύτερο από αυτό του 2011) κάλεσε τους απογραφείςνα «απογράψουν» τα άτομα που αρνούνταν έμμεσα η άμεσα να συμμετάσχουν, συλλέγοντας πληροφορίες για αυτά από τους γείτονες. Ο αριθ-μός όσων «απογράφηκε» με τον τρόπο αυτό δεν ανακοινώθηκε προς το παρόν, όπως δεν ανακοινώθηκε και ο αριθμός των αυτοαπογραφέντωναλλάκαιαυτώνπουαπεγράφησανμετην«κλασσική»μέθοδο(προσωπικήσυνέντευξη).

³Ηοικονομικήκρίσητηςτελευταίαςδεκαετίας,ηοποίαέθιξεκυρίωςταμεγάλααστικάκέντρα(ιδιαίτερατηνΑθήνακαιτηνΘεσσαλονίκη),προκά-λεσε,εκτόςτωνάλλων,καιμιαέξοδοτμήματοςτωνκατοίκωντους(στηνπλειοψηφίαεσωτερικώνμεταναστώνπουεγκαταστάθηκανμεταπολεμικάσε αυτά εγκαταλείποντας τις αγροτικές και ημιαστικές περιοχές της ηπειρωτικής κυρίως Ελλάδας). Τα άτομα αυτά προσπαθώντας να αμβλύνουντις αρνητικές επιπτώσεις της κρίσης, εγκαταστάθηκαν στην πλειοψηφία τους στις περιφέρειες καταγωγής τους με τις οποίες ουδέποτε διέκοψαντους δεσμούς τους. Τα δύο δε τελευταία χρόνια η επιδημιολογική κρίση προκάλεσε επίσης μια μετεγκατάσταση (προσωρινή;) τμήματος του πλη-θυσμού των δυο μεγαλύτερων κυρίως αστικών κέντρων είτε προς την περιφέρεια τους είτε ακόμη εκτός αυτής. Από τις δυο προαναφερθείσεςμετακινήσεις επωφελήθηκαν κυρίως μικροί δήμοι, με αποτέλεσμα είτε τον περιορισμό των απωλειών τους είτε ακόμη και την αύξηση του πληθυ-σμούτους.

⁴ Οφείλουμε να σημειώσουμε ότι ο μόνιμος πληθυσμός κάποιων δήμων (συνήθως αυτών με υψηλό ποσοστό ετεροδημοτών) αναμένεται να είναι μικρότερος από την πραγματικότητα καθώς ένα τμήμα των κατοίκων τους δήλωσε ως δήμο μόνιμης κατοικίας άλλον από αυτόν που διέμενε κατά το μεγαλύτερο μέρος του 2021.