«Η αμοιβαία πίστη στο κοινό οικοδόμημα και η εμπέδωση εμπιστοσύνης μεταξύ των μερών αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο για τη σύμπηξη ομοσπονδιακών δομών», επεσήμανε σε συνέντευξή της στον «Φ» η Λέκτορας Διπλωματίας και Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Νεάπολις Πάφος, δρ Μερσίλεια Αναστασιάδου. 

H δρ Αναστασιάδου υποστήριξε πως είναι αναγκαίο για τους πολίτες να κατανοήσουν τις βασικές προϋποθέσεις για τη δημιουργία ομοσπονδίας, ιδιαιτέρως όμως τι συνεπάγονται οι ιδιαιτερότητες της κυπριακής περίπτωσης, η οποία παρουσιάζει μια ανάστροφη της συνήθους διαδρομής εμπέδωσης του ομοσπονδιακού μοντέλου, αφού οι δύο γεωγραφικές ζώνες, για τις οποίες γίνεται συζήτηση,  δεν διαμορφώθηκαν κατόπιν ελεύθερης λαϊκής βούλησης, ούτε σε συνθήκες ελευθερίας, με τη διζωνικότητα να επιφέρει, μεταξύ άλλων, νομιμοποίηση εγκλημάτων πολέμων.

Προειδοποίησε ότι οι όποιες παρεκκλίσεις από ανθρώπινα δικαιώματα και ατομικές ελευθερίες καταγραφούν στο συνταγματικό κείμενο, θα έχουν άμεση επίδραση στη λειτουργικότητα και στη βιωσιμότητα του κράτους, ενώ τόνισε ότι η αποτελεσματική λειτουργία του κράτους, δηλαδή το να σπονδυλωθεί με τέτοιο τρόπο, που να του επιτρέψει να αντέξει σε «βάθος χρόνου» είναι εκ των ων ουκ άνευ, αφού η επιβίωσή του συνιστά το πρώτιστο υπαρξιακό διακύβευμα.

Υπογράμμισε επίσης πως το εκάστοτε κράτος οφείλει να εξελίσσεται, αφενός λαμβάνοντας υπόψη κατακτήσεις του νομικού και πολιτικού πολιτισμού της εποχής, στην οποία βρίσκεται και αφετέρου μειώνοντας ή ακόμη και απαλείφοντας παράγοντες, που συμβάλλουν σε μια προοπτική αποδυνάμωσης και, πιθανώς, κατάρρευσης.

-Ποιες είναι βασικές προϋποθέσεις για τη σύμπηξη ομοσπονδιακών δομών;

Πριν την εμπέδωση του κράτους θα πρέπει να υπάρχει η βούληση, η θέληση για ομοσπονδοποίηση. Αυτό σημαίνει πως δεν πρέπει η ομοσπονδία να είναι προϊόν καταναγκασμού ή να επιβάλλεται από πάνω προς τα κάτω ή ακόμη και από τρίτους. Είναι αυτονόητο πως αν προκύψει ένα μόρφωμα, το οποίο δεν έχει προέλθει μέσα από μια διαδικασία σε συνθήκες ελευθερίας και άρα πραγματικής επιλογής, τότε το πλέον πιθανόν είναι πως δεν θα είναι σε θέση να ανταποκριθεί στις προσδοκίες ή τις ανησυχίες των επιμέρους μερών. 

 Ο παράγοντας της ψυχολογικής προετοιμασίας διαδραματίζει, επίσης, σημαντικό ρόλο. Τα μέρη, τα οποία θα αποφασίσουν να ενωθούν σε ένα ομοσπονδιακό σχήμα, σε μια ενιαία κυβέρνηση, πέραν της κοινής βούλησης, θα πρέπει να είναι έτοιμα να πορευτούν μαζί σε μια πλειάδα τομέων. Αυτό θα παρέπεμπε στο να δημιουργήσουν ένα πλαίσιο κοινής ασφάλειας, να αναπτύξουν κοινές επιδιώξεις και να αντιλαμβάνονται, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, παρόμοιες απειλές ή δυνητικούς εξωτερικούς εχθρούς. Συνοπτικά, αυτό εκφράζει την πίστη σε ένα κοινό όραμα, το οποίο και υπερασπίζεται καθημερινά ο κάθε ένας ατομικά και το σύνολο ως συλλογική υπόθεση.

Ένα ακόμη δεδομένο, το οποίο καθίσταται ουσιώδες κατά τη σύμπηξη ομοσπονδιακών δομών είναι το μέγεθος της επικράτειας, αλλά και η γεωγραφία του χώρου. Αν για παράδειγμα η εδαφική έκταση των μερών, τα οποία επιθυμούν να ενωθούν, είναι πολύ περιορισμένη, η υλοποίηση της ομοσπονδιακής διάρθρωσης δύναται να ενέχει, αναλογικά προς τις ανάγκες και τον πληθυσμό, υπέρογκα υψηλό κόστος. Ως προς τη γεωγραφία θα μπορούσαμε να πούμε πως λειτουργεί το κλασσικό μοτίβο «ισχύς εν τη ενώσει». Μέσα, δηλαδή, από τη συνένωση επιμέρους κρατών σε μια ενιαία δομή θα πρέπει να προκύψει μια νέα, καλύτερη συνθήκη για όλους και εξ αυτής να δημιουργηθούν πλεονεκτήματα. Κάποια πλεονεκτήματα θα μπορούσαν να αναφέρονται στη διεθνή παρουσία του κράτους, τη γεωπολιτική θέση της χώρας, αλλά και την αξιοποίηση πλουτοπαραγωγικών πόρων. 

-Ποιοι παράγοντες καθιστούν βιώσιμο και λειτουργικό το ομοσπονδιακό κράτος; 

-Η εύρυθμη λειτουργία των ομοσπονδιακών συστημάτων δεν είναι ούτε δεδομένη, ούτε αυτονόητη. Από την ίδια τη φύση της η ομοσπονδία, στις διάφορες εκδοχές της, εκφράζει εύθραυστες ισορροπίες και πολυπλοκότητα δομών. Θα υπερθεμάτιζα πως η όποια συζήτηση λαμβάνει χώρα για τη λειτουργικότητα μιας ομοσπονδίας, πρέπει να καθιστά απολύτως κατανοητό στα μέρη και στον πληθυσμό τους το τι αυτή συνεπάγεται. Οφείλουν, δηλαδή, να γνωρίζουν τι είναι εκείνο που συζητείται και τι έρχεται, αλλά και σε ποιες μεταβολές θα κληθούν να προσαρμοστούν. Ανυπερθέτως, αυτή μου η θέση στην πρακτική της εφαρμογή αφορά σε πλειάδα κρατών, τα οποία προωθούν μια ομοσπονδιακή διευθέτηση, όπως για παράδειγμα στη Σρι Λάνκα, στο Νεπάλ, στη Σομαλία, στο Σουδάν, είτε και στην πλέον γνώριμή μας περίπτωση, αυτή της Κύπρου. 

Τα μέρη μιας ομοσπονδίας αναμένεται να εμφορούνται από ένα κοινό αξιακό σύστημα αρχών και ηθικής. Επίσης, να εκφράζουν ένα παραπλήσιο ή και κοινό πλαίσιο στοχεύσεων, δηλαδή πορείας ως προς το τι επιθυμούν, προς ποια κατεύθυνση και με ποια μέσα αξιοποίησης για την επίτευξή τους. Επομένως, για την επιτυχία ενός ομοσπονδιακού συστήματος πρέπει να έχει αναπτυχθεί μια συγκεκριμένη και οριζόντια πολιτική κουλτούρα. Σε ένα άλλο επίπεδο, παράγοντας λειτουργικότητας είναι και η όσο το δυνατόν ισόρροπη ευημερία των μερών. Ειδικότερα, στην ομαλή καθημερινότητα των ομοσπονδιακών συστημάτων συμβάλλει και ο μετριασμός πιθανών κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων μεταξύ των μερών.

-Πότε άρχισε ο διάλογος για την ομοσπονδία στην περίπτωση της Κύπρου και από πού προέρχεται η φιλοσοφία της ομοσπονδίας ως μοντέλο λειτουργίας του κυπριακού κράτους;

Το χωροχρονικό συγκείμενο εντός του οποίου εντοπίζεται η αντίληψη περί ομοσπονδίας οριοθετείται ήδη πριν από την εμπέδωση του κράτους της Κύπρου. Είναι κατά το διάστημα, όπου εκτυλισσόταν ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας της ΕΟΚΑ εναντίον της βρετανικής αποικιακής διοίκησης, είχε ήδη λάβει χώρα η «Τριμερής Διάσκεψη του Λονδίνου» του 1955 και παράλληλα υποβάλλοντο προσφυγές της Ελλάδας στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών για την άσκηση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης στην Κύπρο.

Πιο συγκεκριμένα, στοιχεία της ομοσπονδιακής φιλοσοφίας αντλούνται από τις προτάσεις για δημιουργία συντάγματος στην Κύπρο, που συνέταξε ο βρετανός δικηγόρος και λόρδος, Cyril Radcliffe, κατά τον Νοέμβριο 1956. Ενδιαφέρουσα πληροφορία είναι πως για τη σύνταξη των προτάσεων είχε προηγουμένως διαβουλεύσεις με τον μετέπειτα, τη δεκαετία του 1970, Τούρκο Πρωθυπουργό, Νιχάτ Ερίμ. Σε αυτές τις προτάσεις, η βρετανική οπτική, που αποτυπωνόταν ήταν πως η άσκηση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης, θα πρέπει να περιλαμβάνει ως ενδεχόμενο τη διχοτόμηση της Κύπρου. Αυτό θα μπορούσε να προκύψει, καθώς, σύμφωνα με αυτή τη λογική, ο πληθυσμός της Κύπρου ήταν μεικτός και θα έπρεπε να ασκηθεί το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης χωριστά για τους Έλληνες και χωριστά για τους Τούρκους.

Αξίζει να σημειωθεί ως συναφές προς το πιο πάνω πως ο λόρδος Radcliffe υπήρξε κατά το 1947 ο εμπνευστής της τεχνητής διχοτόμησης βάσει θρησκευτικών κριτηρίων των βρετανικών Ινδιών σε δύο κράτη, στην Ινδία και στο Πακιστάν. Η διχοτόμηση των Ινδιών είχε ως αποτέλεσμα τον εκτοπισμό δεκατεσσάρων εκατομμυρίων και τον θάνατο ενός εκατομμυρίου ανθρώπων.

Μετά τον Δεκέμβριο του 1958, στο «ζυριχικό» παρασκήνιο της συζήτησης για το μέλλον της Κύπρου, θέση της Άγκυρας, προκειμένου το νέο κράτος να μην μπορέσει να είναι γνήσια ανεξάρτητο, ήταν και η δημιουργία μιας ελληνοτουρκικής ομοσπονδιακής ένωσης. Τον Ιανουάριο του 1964, σε διάσκεψη που συνεκλήθη στο Λονδίνο, προβάλλεται εκ νέου η τουρκική αξίωση για ομοσπονδοποίηση. Όμως, οι χωρικές προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο ουσιαστικά διαμορφώνονται το 1974, όπου η βόρεια περιοχή, εκτεινόμενη από τα ανατολικά προς τα δυτικά της επικράτειας, καταλαμβάνεται και ελέγχεται καθ’ ολοκληρία από τουρκικό στρατό.

ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ 

-Εντοπίζετε διαφορές στο μοντέλο ομοσπονδίας, που συζητείται για την Κύπρο, σε σχέση με άλλες περιπτώσεις; 

-Σαφώς. Για λόγους οικονομίας χρόνου και χώρου, να σημειώσουμε δύο εκ των πολλών: A) Η μη ενοποιητική φύση της ομοσπονδίας. Αυτό εκφράζεται και μέσα από τη θεσμοθέτηση εγγενών διακρίσεων των ατόμων, αποστέρηση δικαιωμάτων για ορισμένους και περιορισμό ελευθεριών για τον εκάστοτε πολίτη. B) Ο αριθμός των συστατικών μερών, ο οποίος επηρεάζει και τις δυναμικές εντός της ομοσπονδίας. 

Η βιβλιογραφία περί ομοσπονδιακών συστημάτων διαχωρίζει τις ομοσπονδίες σε πολυπολικές και διπολικές ή δυαδικές. Σημειώνονται στη συνέχεια περιπτώσεις κρατών, όπου εντοπίζεται πλειάδα μερών, όπως για παράδειγμα 50 πολιτείες (ΗΠΑ), 26 καντόνια (Ελβετία), 23 επαρχίες (Αργεντινή), 7 εμιράτα (Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα), 31 κράτη (Μεξικό) κ.ο.κ. Στην κυπριακή περίπτωση υπάρχουν μόνο δύο μέρη.

-Εφόσον έχετε συμπεριλάβει τη συζήτηση για την Κύπρο στις δυνάμει δυαδικές ομοσπονδίες, μπορείτε να μας αναφέρετε παρόμοιου τύπου επιτυχημένα παραδείγματα κρατών;

-Πλείστες των περιπτώσεων δυαδικών κρατικών δομών απέτυχαν να καταστούν βιώσιμες και διαχωρίστηκαν με βίαιο ή ειρηνικό τρόπο. Τέτοια παραδείγματα είναι: Σερβία – Μαυροβούνιο, Τσεχοσλοβακία, Πακιστάν – Μπαγκλαντές (Ανατολικό Πακιστάν), Μαλαισία – Σιγκαπούρη. Στις υφιστάμενες ομοσπονδίες, εντοπίζονται όμως και περιπτώσεις με δύο μέρη. Μία είναι εκείνη της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης, η οποία κρίνεται ως δυσλειτουργικό υπόδειγμα. Επιπλέον, στο βοσνιακό μοντέλο υφίσταται ενεργοποιημένη συζήτηση περί απόσχισης. Στην Καραϊβική Θάλασσα υπάρχει και δεύτερο παράδειγμα. Είναι η λιλιπούτεια ομοσπονδία του Αγίου Χριστόφορου και Νέβις των σχεδόν πενήντα χιλιάδων κατοίκων.

Εμφαίνεται εκ των ανωτέρω μία «παθογένεια» των διπολικών δομών, όπως και της ομοσπονδίας που κατεργάζεται για την Κύπρο. Αυτή είναι οι φυγόκεντρες, ανταγωνιστικές τάσεις και η αυξημένη πόλωση των μερών. Δεδομένων τέτοιων δυναμικών, υπάρχει σοβαρό ενδεχόμενο να παρατηρηθεί αδυναμία για ομοφωνία των δύο μερών σε ένα σημαντικό αριθμό παραμέτρων και εν γένει στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Παρατεταμένες εμπλοκές, χρόνια κωλυσιεργία και θεσμική ακινησία ενισχύουν τη σύγκρουση και την αποσχιστική ρητορική. 

Ακόμη και αν η απόσχιση απαγορεύεται ρητώς από το συνταγματικό κείμενο, όπως στο κυπριακό σύνταγμα (άρθρο 185), μπορεί να προκύψει ως ενδεχόμενο. Εξάλλου, η κατά το 1983 απόσχιση -αν και νομικά άκυρη- και η σχετική μέχρι σήμερα μη τήρηση των προνοιών του συντάγματος, επιβεβαιώνει αυτό το σκεπτικό. Σε μια τέτοια προβολή, ένας υπαρκτός κίνδυνος είναι η κατάρρευση του ομοσπονδιακού οικοδομήματος με αβέβαιο το μέλλον και κυρίως τη διεθνή αναγνώριση για το κάθε μέρος. 

«Οι δύο ζώνες δεν διαμορφώθηκαν με ελεύθερη βούληση»

-Ποια είναι τα κύρια γνωρίσματα του μοντέλου, που συζητείται για την Κύπρο; Η διζωνικότητα αποτελεί ουσιαστικά το βασικό γνώρισμα;

Αναφέρθηκαν πιο πάνω ορισμένα στοιχεία περί ομοσπονδιακών συστημάτων. Η περίπτωση της Κύπρου παρουσιάζει μια ανάστροφη διαδρομή εμπέδωσης της ομοσπονδίας κατά τα ειωθότα. Ποια είναι η συνήθης πορεία; Υφίστανται τα διακριτά μέρη -εδαφικά/γεωγραφικά διαχωρισμένα ή και όχι-. Τα μέρη αποφασίζουν να ενωθούν, να δημιουργήσουν μια ολότητα μέσω ελεύθερης επιλογής, την οποία ολότητα υποστηρίζουν ακατάπαυστα. Στην ανάστροφη διαδρομή, την οποία θα εκθέσω εν τάχει, δίδεται απάντηση και στο δεύτερο σκέλος του ερωτήματός σας.

Αρχικά, οι ζώνες, για τις οποίες γίνεται συζήτηση σχεδιάστηκαν από εξωτερικά πολιτικά κέντρα, στο Λονδίνο και στην Άγκυρα. Ο σχεδιασμός προϋπέθετε τη διχοτόμηση του ενιαίου χώρου της Κύπρου σε δύο κατά κύριο λόγο περιοχές με εθνικά συμπαγείς πλειοψηφίες. Εν τέλει, μέσα από την άσκηση καταναγκαστικής βίας το καλοκαίρι του 1974, κατελήφθη από τον τουρκικό στρατό ένα σημαντικό μέρος της επικράτειας. Τοιουτοτρόπως, διαιρέθηκε τεχνητά σε μέρη/σε ζώνες ο ενιαίος χώρος της κρατικής οντότητας. Ακολούθησε εκτοπισμός του αυτόχθονος πληθυσμού. Μεταφέρθηκε και εγκαταστάθηκε στην κατεχόμενη περιοχή από την κατέχουσα δύναμη ξένος προς τον γηγενή πληθυσμός. Αυτή η πρακτική ορίζεται, βάσει διεθνούς δικαίου (1949 και εντεύθεν), ως έγκλημα πολέμου.

Τα δύο μέρη στη συζήτηση ή οι δύο γεωγραφικές ζώνες, συνεπώς, δεν διαμορφώθηκαν κατόπιν ελεύθερης, λαϊκής βούλησης, ούτε σε συνθήκες ελευθερίας. Τούτων λεχθέντων, η διζωνικότητα με εγγυημένες πλειοψηφίες αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό. Εφόσον η συζήτηση περί ομοσπονδίας για την Κύπρο προβάλλει τη διζωνικότητα ως αξονικό της σημείο, τότε θα πρέπει να αναμένεται πως η υιοθέτησή του -αν και εφόσον εμπεδωθεί ένα τέτοιο ομοσπονδιακό μοντέλο- θα επιφέρει, μεταξύ άλλων, νομιμοποίηση εγκλημάτων πολέμων.

«Παρεκκλίσεις σε ελευθερίες  θα έχουν επιπτώσεις στη βιωσιμότητα του κράτους»

-Ποια η επιστημονική σας θέση ως προς την εν εξελίξει ομοσπονδιακή συζήτηση;

-Ακολουθώντας το κυκλικό σχήμα σε αυτή τη συνομιλία μας, για τη φιλοξενία της οποίας και σας ευχαριστώ, θα ήθελα να κλείσω ως θέση με τις πιο κάτω επισημάνσεις.

Η λατινική εκδοχή της λέξης ομοσπονδία, δηλαδή «federation», παραπέμπει ετυμολογικά, αλλά και σημασιολογικά στην έννοια «fides». Η τελευταία σημαίνει πίστη. Αυτό το στοιχείο, δηλαδή η αμοιβαία πίστη στο κοινό οικοδόμημα και η εμπέδωση εμπιστοσύνης μεταξύ των μερών, αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο για τη σύμπηξη ομοσπονδιακών δομών. Σε πρώτη και ύστατη ανάλυση, ένα τέτοιο συνεχές «μαζί» είναι που καλείται το σύνολο αρχικώς να επιθυμεί και να αποδεχθεί. Ως φιλοσοφία παραπέμπει σε ένα πνεύμα ομοφωνίας και αδιάλειπτης εξεύρεσης συμβιβαστικών λύσεων. Στη συνέχεια το άτομο το κάνει κτήμα του, το αγκαλιάζει στην καθημερινότητά του και το ενστερνίζεται ως κρατική ταυτότητα.

Βάσει τούτων θα υποστήριζα πως είναι αναγκαίο για τους πολίτες να κατανοήσουν τις βασικές προϋποθέσεις για τη δημιουργία ομοσπονδίας, ιδιαιτέρως όμως τι συνεπάγονται οι ιδιαιτερότητες της κυπριακής περίπτωσης. Εξάλλου, οι όποιες παρεκκλίσεις από ανθρώπινα δικαιώματα και ατομικές ελευθερίες καταγραφούν στο συνταγματικό κείμενο, θα έχουν άμεση επίδραση στην ενότητα της ομοσπονδίας, την οργάνωση των θεσμών, όπως και συνολικά στη λειτουργικότητα και στη βιωσιμότητα του κράτους. Κατ’ επέκταση και εξ αντανακλάσεως θα είναι σε θέση να διευκολύνουν ή, αν σχεδιαστούν πλημμελώς, να δυσχεραίνουν την καθημερινότητα των πολιτών, αλλά και την εμπιστοσύνη τους στο κράτος τους. Ας μην λησμονείται πως στη σημερινή ταραχώδη διεθνή και περιφερειακή συνθήκη, το κράτος εμφανίζεται σε κρίσιμες στιγμές ως ακόμη και το μοναδικό «καταφύγιο ασφάλειας».

Ένα κράτος, είτε είναι ενιαίο, είτε είναι ομοσπονδιακή η διάρθρωσή του, πρέπει να είναι σε θέση να λειτουργεί κατά τρόπο αποτελεσματικό, όχι μόνο σε μια συγκεκριμένη στιγμή, αλλά συνεχώς και, κυρίως, σε βάθος χρόνου. Το τελευταίο στοιχείο, δηλαδή το να σπονδυλωθεί με τέτοιο τρόπο, που να του επιτρέψει να αντέξει σε «βάθος χρόνου», είναι εκ των ων ουκ άνευ. Η επιβίωσή του συνιστά το πρώτιστο υπαρξιακό διακύβευμα.

Αν και οι παραδοξότητες της κυπριακής περίπτωσης ομοσπονδοποίησης εγγράφουν νέα δεδομένα, εμπλουτίζοντας τη θεωρία ομοσπονδιακών συστημάτων και αποτελώντας συχνά «τροφή για σκέψη» για τον ερευνητή, σημειώνεται πως το εκάστοτε κράτος οφείλει να εξελίσσεται, αφενός λαμβάνοντας υπόψη κατακτήσεις του νομικού και πολιτικού πολιτισμού της εποχής, στην οποία βρίσκεται και αφετέρου μειώνοντας ή ακόμη και απαλείφοντας παράγοντες, που συμβάλλουν σε μια προοπτική αποδυνάμωσης και, πιθανώς, κατάρρευσης.