Η επερχόμενη κρίση στον τομέα της παγκόσμιας αγοράς τροφίμων και ειδικότερα στα σιτηρά και δημητριακά

Του Ιωάννη Τελώνη

Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία είναι αναμφίβολα ένα τεράστιο σε σημασία γεγονός με  πολεμικές, πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές προεκτάσεις και συνέπειες. Πάνω από όλα βέβαια,  είναι η ανθρώπινη τραγωδία των χιλιάδων νεκρών και τραυματιών και των εκατομμυρίων  προσφύγων εντός της Ευρώπης. Μαζί με αυτές τις τραγικές συνέπειες προστίθενται και οι παρενέργειες στον οικονομικό τομέα με πρώτιστο τον τομέα της ενέργειας. Ταυτόχρονα όμως υπάρχει και μια εξίσου – κατά την άποψη μου – σημασίας παρενέργεια που άρχισε να γίνεται αντιληπτή με κάποια καθυστέρηση. Αναφέρομαι φυσικά στον τομέα της παγκόσμιας αγοράς τροφίμων και ειδικότερα στα σιτηρά και δημητριακά. Μια κρίση που θα ξεσπάσει τους προσεχείς μήνες και που θα διαταράξει παγκόσμιες ισορροπίες, θα επιδεινώσει υπάρχοντα προβλήματα σίτισης και θα χτυπήσει τους πιο ευάλωτους. Η πιο πάνω προφητεία του Νοστράδαμου, φαίνεται λοιπόν να επαληθεύεται με την απειλή του λοιμού να έρχεται να προστεθεί στην πανδημία, ξεκινώντας από τις πύλες δύο κρατών που στις μέρες του δεν ήταν πάρα πόλεις. Σε αυτή την ανάλυση θα προσπαθήσω να δώσω μια αίσθηση του πως τι και γιατί πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα ανήσυχοι με αυτή την πτυχή της ουκρανορωσικής κρίσης.

Η χρονική συγκυρία του ξεσπάσματος της κρίσης δεν μπορούσε να ήταν χειρότερη. Ένα παγκόσμιο σύστημα τροφίμων που μόλις άρχισε να αποτιμά της συνέπειες της πανδημίας βρισκόταν στο ναδίρ του. Στην αρχή της πανδημίας οι προμήθειες  και τα αποθέματα τροφίμων στα food banks ήταν σε πολύ ικανοποιητικά επίπεδα. Η επάρκεια αυτή αποσόβησε τα χειρότερα μέσα στα δυο προηγούμενα χρόνια. Η θεωρητική έξοδος όμως από την πανδημία βρήκε τα αποθέματα στο χαμηλότερο τους σημείο για δεκαετίες, με τις αλυσίδες ανεφοδιασμού να μην έχουν ακόμη αποκατασταθεί πλήρως ώστε το κενό να αρχίσει να κλείνει.

Έτσι, λοιπόν, η αγορά τροφίμων και ειδικότερα η αγορά  δημητριακών βρισκόταν ήδη σε κατάσταση ανισορροπίας πριν από την εισβολή της Ρωσίας και το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία.

Η ανισορροπία αυτή που λόγω της διαταραχής στις αλυσίδες εφοδιασμού εξακολουθεί να υφίσταται, είχε ως αποτέλεσμα την συνεχή αύξηση των τιμών τους τελευταίους μήνες. Για τις πλουσιότερες χώρες αυτό σήμαινε μια αύξηση στις τιμές τόσο των παραγώγων των δημητριακών  αλλά  και στις τιμές του κρέατος αφού το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής απορροφείται  σε ζωοτροφές. Για τις πιο φτωχές χώρες οι αυξήσεις σήμαιναν την αύξηση του ποσοστού υποσιτισμού.

Η εισβολή όμως της Ρωσίας  στην Ουκρανία έχει μετατρέψει, σχεδόν σε μια νύχτα, ένα πρόβλημα πληθωρισμού σε πρόβλημα προμήθειας  που μεταφράζεται όχι μόνο σε κατακόρυφες αυξήσεις τιμών, αλλά και σε επερχόμενες διακοπές στην προμήθεια.

Για τις φτωχές χώρες θα μιλάμε πλέον για λοιμό. Και αυτό γιατί οι δύο εμπόλεμες χώρες κατέχουν μερίδιο μεγαλύτερο του 30% στην παγκόσμια αγορά εμπορίας δημητριακών. Και η απότομη και απρόσμενη διακοπή αυτής της προμήθειας έχει δημιουργήσει μια κατάσταση σοκ στο παγκόσμιο σύστημα.

Όπως χαρακτηριστικά ανάφερε σε δήλωση του στους Japan Times ο Abdolreza Abbassian ανεξάρτητος αναλυτής και τέως ανώτερος οικονομολόγος του Προγράμματος Τροφίμων του ΟΗΕ, το σοκ στην αγορά τροφίμων από την εισβολή είναι πρωτοφανές. «Δεν έχω ξαναδεί τέτοια κατάσταση στα 30 χρόνια που δραστηριοποιούμαι στον τομέα».

Για να καταλάβουμε το πώς δουλεύει η παγκόσμια διασύνδεση σε αυτή την αγορά αρκεί να αναφέρουμε ότι ένας ακόμη παγκόσμιος σιτοβολώνας, η Βραζιλία, βρέθηκε με πρόβλημα εξ αιτίας της κρίσης στη Ουκρανία. Και αυτό γιατί ο πόλεμος σταμάτησε μεταξύ άλλων και την παραγωγή λιπασμάτων. Η Ουκρανία λοιπόν είναι ένας σημαντικότατος παραγωγός λιπασμάτων στην παγκόσμια αγορά. Η απότομη διακοπή της προμήθειας λιπασμάτων από την Ουκρανία, διατάραξε πλήρως την αγορά αυτή με αποτέλεσμα οι παραγωγοί της Βραζιλίας να μην βρίσκουν ικανοποιητικές ποσότητες λιπασμάτων. Αυτό σημαίνει όχι απλώς άνοδο τιμών στα δημητριακά, αλλά τίθεται πλέον και θέμα επάρκειας των προμηθειών.

Στη Κίνα έχουν ήδη αρχίσει μαζικές αγορές σιτηρών και άλλων ειδών τροφίμων, φοβούμενοι την επερχόμενη ανεπάρκεια προσφοράς. Η Κίνα είναι και ο μεγαλύτερος εισαγωγέας τροφίμων στον κόσμο.

Τα δεδομένα και τα απότοκα της κρίσης πείνας

Το πρώτο δεδομένο είναι η μεγάλη εξάρτηση που έχουμε αναπτύξει ως παγκόσμια κοινωνία στις προμήθειες από την Ρωσία και Ουκρανία για το ψωμί μας, το κους-κους μας, τα μακαρόνια μας. Και η εξάρτηση αυτή φτάνει στο 25% περίπου σε παγκόσμιο μέγεθος. 

Το δεύτερο δεδομένο είναι το ότι οι δυο αυτές χώρες εκτός από ποσότητα προμήθειας είχαν την ευχέρεια να προσφέρουν και ανταγωνιστικές τιμές. Χώρες όπως η Αίγυπτος – ο μεγαλύτερος εισαγωγέας σιταριού τον κόσμο- η Τουρκία, η Μέση ανατολή και η Βόρεια Αφρική, έχουν μια σχεδόν πλήρη εξάρτηση από τις προμήθειες από τις δυο αυτές χώρες.

Το τρίτο δεδομένο είναι ότι ο φόβος για ελλείψεις έχει ήδη αρχίσει να εκδηλώνεται με κινήσεις απομονωτισμού και αποκοπής προμηθειών στη παγκόσμια αγορά από πολλές χώρες. Η Ουγγαρία  έχει ήδη απαγορεύσει τις εξαγωγές. Η Σερβία κινείται προς αυτή την κατεύθυνση. Η Αργεντινή και η Τουρκία έχουν εισαγάγει αυστηρούς ελέγχους στην ντόπια παραγωγή. Ακόμη και μικρές χώρες όπως η Μολδαβία έχουν κλείσει τις αγορές τους.

Αυτή η τάση απομονωτισμού μπορεί να ξεκινήσει ένα ντόμινο εξελίξεων με απρόβλεπτες συνέπειες που αναπόφευκτα θα εστιάσουν όχι μόνο στις φτωχότερες χώρες αλλά και σε εκείνες με μεγάλη εξάρτηση στις παγκόσμιες αγορές.

«Θα δούμε μια έκρηξη στην πείνα σε όλο τον κόσμο» δήλωσε χαρακτηριστικά ο Ian Bremmer Πρόεδρος του Eurasia Group  στο Bloomberg TV.

Η τιμή των σιτηρών έπαιξε και εξακολουθεί να διαδραματίζει ένα σημαντικό ρόλο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η ανεπάρκεια τροφίμων, από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας είναι ο μεγαλύτερος παράγοντας επαναστάσεων και πολιτικών ανατροπών. Η Γαλλική Επανάσταση η αλλαγή καθεστώτων από την Αίγυπτο μέχρι την Ινδία, από την Υεμένη μέχρι την Αιθιοπία είναι ενδεικτικές του εκρηκτικού μίγματος που δημιουργείται. Επομένως, η πρόβλεψη του κου Bremmer  πιο πάνω είναι ένας κακός οιωνός.

Και έχουμε ενδείξεις ότι ένα τέτοιο ενδεχόμενο μπορεί να επαναληφθεί. Για παράδειγμα, το 2010, η Ρωσία απαγόρευσε τις εξαγωγές σιτηρών μετά από μια σειρά κακών σοδειών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την γοργή αύξηση της παγκόσμιας τιμής του σιταριού, ένας παράγοντας που συνέβαλε στην έκρηξη των επαναστάσεων στις Αραβικές Χώρες, που έμεινε γνωστή  ως η Αραβική Άνοιξη.

Για την Ουκρανία η παραγωγή σιτηρών είναι συνυφασμένη με την ίδια την ταυτότητα της χώρας. Η σημαία της χώρας απεικονίζει τους κίτρινους σιτοβολώνες της κάτω από τον μπλε καθαρό ουρανό. Το λεκανοπέδιο της Μαύρης Θάλασσας είναι μια από τις πιο εύφορες περιοχές του κόσμου. Στην Ουκρανία βρίσκεται το 25% των εξαιρετικά εύφορων μαύρων εδαφών του κόσμου- τα περίφημα    ɥopHoɜeM. Με τους περισσότερους γεωργούς να μην μπορούν να βγουν στις δουλείες τους ή να έχουν ενταχθεί στην πολεμική προσπάθεια η παραγωγή τουλάχιστον για το 2022 φαίνεται χαμένη.

«Φαίνεται πως θα έχουμε μια τεράστια τρύπα στην παγκόσμια προμήθεια σιταριού για το 2022»παρατηρεί με ανησυχία ο Scot Irwin καθηγητής αγρονομίας στο Πανεπιστήμιο του Illinois.

Διπλό χτύπημα

Όπως σε όλες  τις κρίσεις ο βαθμός εξάρτησης μιας χώρας καθορίζει και την σοβαρότητα των επιπτώσεων πάνω σε αυτή. Στην περίπτωση όμως της Ρωσίας και της Ουκρανίας έχουμε ένα διπλό χτύπημα όχι όμως σε ό,τι αφορά το ότι οι εξαγωγές από τις δυο εμπόλεμες χώρες θα επηρεαστούν. Το δεύτερο δίδυμο αναφέρεται στα προϊόντα που επηρεάζονται: το σιτάρι και το κριθάρι. Στην αγορά του κριθαριού η Ρωσία είναι ο μεγαλύτερος  εξαγωγέας παγκοσμίως ενώ η Ουκρανία είναι ο πέμπτος μεγαλύτερος. Το κριθάρι είναι σε πολλές χώρες το κύριο συστατικό για την παραγωγή αλεύρου οπότε όλες οι πιθανές επιπτώσεις που αναλύθηκαν πιο πάνω επεκτείνονται και για το κριθάρι. Με άλλα λόγια ένα διπλό κτύπημα.

Ποιες χώρες θα υποστούν σε έκταση το διπλό κτύπημα;

Σύμφωνα με το Υπουργείο Εμπορίου των ΗΠΑ οι κύριοι εισαγωγείς από Ρωσία και Ουκρανία  και των δυο δημητριακών είναι:

Επιπτώσεις στις ανεπτυγμένες οικονομίες 

Δεν χρειάζεται και ιδιαίτερη ανάλυση για να εκτιμήσουμε τι μπορεί να συμβεί σε αυτές τις ήδη ευάλωτες χώρες.

Μιλώντας στις 28 Φεβρουαρίου στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ο Michael Scannell  Βοηθός Γενικός Διευθυντής  στη Διεύθυνση Γεωργικής και Αγροτικής Ανάπτυξης της ΕΕ, σκιαγράφησε μια εικόνα των επιπτώσεων της εισβολής της Ρωσίας δεδομένου του ότι οι δύο χώρες αντιπροσωπεύουν περισσότερο του 30% της εμπορίας δημητριακών στην παγκόσμια αγορά.

Επομένως,  επεσήμανε ο κος  Scannell η ΕΕ θα επηρεαστεί όχι μόνο στα προϊόντα παράγωγα των δημητριακών αλλά και στη ζωοτροφία και προσφορά κρέατος και γάλακτος.

Η δήλωση Scannell ανέδειξε και την παράπλευρη αλλά  πολύ σημαντική  απώλεια στον τομέα της ζωοτροφίας. ‘Oπως εξήγησε η Erin Coller Οικονομολόγος στον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ μιλώντας στο περιοδικό Investment Monitor, ενώ μόνο το 13% της παραγωγής καλαμποκιού καταναλώνεται απ’ ευθείας ως τροφή  το 60% περίπου της παραγωγής διατίθεται  για την Παρασκευή ζωοτροφών. « Οι χώρες στις οποίες η Ουκρανία εξάγει την πλειονότητα της παραγωγής καλαμποκιού της είναι η Κίνα και η ΕΕ» πρόσθεσε. Και ενώ οι δύο αυτές «υπερδυνάμεις» έχουν την οικονομική δυνατότητα και το εκτόπισμα αν χρειαστεί να προμηθευτούν ποσότητες από άλλες χώρες σε περίπτωση ποσοτικής έλλειψης στην αγορά – πράγμα που θα συμβεί αν παραταθεί και άλλο η σύρραξη – τότε αυτές που θα χτυπηθούν περισσότερο είναι αρκετές χώρες της Αφρικής όπου σε αντίθεση με την Ευρώπη το καλαμπόκι είναι κύρια πηγή τροφής.        

Πώς θα μας επηρεάσει η κρίση των σιτηρών

Σε τελική ανάλυση το ερώτημα είναι πόσο θα επηρεαστούν οι καταναλωτές στις ανεπτυγμένες χώρες από την κρίση στα σιτηρά; Την απάντηση δίνει σε σχόλιο του ο Paul Donovan Επικεφαλής Οικονομολόγος της UBS. Στις ανεπτυγμένες χώρες οι τιμές των σιτηρών είναι ένα μικρό ποσοστό των τιμών καταναλωτή. Όπως αναφέρει ο κος Donovan, μόλις 20% του συνόλου για τις ΗΠΑ. Αντίθετα, πολύ πιο σημαντικό είναι το εργατικό κόστος.

Είναι όμως γεγονός ότι οι τιμές καταναλωτή θα αυξηθούν, ακόμη και στις ανεπτυγμένες οικονομίες και αυτό γιατί οι καταναλωτές έχουν σχηματίσει την πεποίθηση ότι οι δαπάνες τους για τροφή και σίτιση είναι πιο ψηλές από ότι στην πραγματικότητα. Και η πεποίθηση αυτή θα οδηγήσει σε μια πιο συντηρητική διαχείριση της δαπάνης για τρόφιμα. Αυτό από μόνο του θα οδηγήσει σταδιακά σε μια αλλαγή των καταναλωτικών συνηθειών.

Επειδή το φαγητό είναι μια αναγκαιότητα και όχι μια πολυτέλεια, μια αυξημένη δαπάνη για τρόφιμα θα οδηγήσει αναγκαστικά σε μείωση άλλων δαπανών σε αγαθά και υπηρεσίες. Και το τι επισημαίνει ο κος Donovan, είναι το ότι μπορεί μεν η όποια μείωση να είναι μικρή σε μέγεθος, αλλά έρχεται σε μια περίοδο που η παγκόσμια παραγωγή αγαθών βρίσκεται σε ιστορικό ψηλό.

Μια έστω και μικρή μείωση στην κατανάλωση μπορεί δυνητικά να επηρεάσει δυσανάλογα την παραγωγή και συνεπώς την τόσο αναμενόμενη ανάκαμψη της παγκόσμιας οικονομίας.        

Ας ελπίσουμε, λοιπόν, να τερματιστεί άμεσα ο άσκοπος και παράλογος αυτό πόλεμος γιατί με τα δεδομένα που έχουμε τώρα μπροστά μας πάμε να δικαιώσουμε τον Νοστράδαμο.

*Από το τεύχος Απριλίου του περιοδικού Forbes