Για τους κατακτητές που ανήκουν στη γενεαλογία ενός Μωάμεθ, δεν είναι ούτε το ξίφος ούτε το σαρίκι αυτό που έχει σημασία, αλλά η θριαμβευτική σύμμιξή τους απέναντι στον κόσμο

του Ζαν-Φρανσουά Κολοζιμό

Τα τελευταία χρόνια διαπιστώνουμε μια προϊούσα αφύπνιση των Δυτικοευρωπαίων –των Γάλλων τουλάχιστον–, απέναντι στον κίνδυνο που συνιστά για το παρόν και το μέλλον της Ευρώπης, η Τουρκία του Ερντογάν. Σε αυτά τα πλαίσια εντάσσεται και η κυκλοφορία τον Δεκέμβριο του 2020 του δοκιμίου του Jean-François Colosimo, «Το ξίφος και το Σαρίκι», που δείχνει τη συνέχεια μεταξύ Κεμάλ και Ερντογάν. Το βιβλίο εξεδόθη στα ελληνικά από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις τον Δεκέμβριο του 2021 σε μετάφραση της Χριστίνας Σταματοπούλου.

Ο Jean-François Colosimo, είναι Γάλλος ορθόδοξος θεολόγος, ιστορικός, εκδότης, σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ και δοκιμιογράφος. Ο διδάσκει ιστορία της βυζαντινής φιλοσοφίας και θεολογίας από το 1990 στο «Ινστιτούτο του Αγίου Σέργιου», στο Παρίσι. Από το 2010 έως το 2013, χρημάτισε πρόεδρος του «Εθνικού Κέντρου Βιβλίου» (Centre National du Livre).

Ενώ οι ξένες κοινότητες ήταν καταδικασμένες να διαλυθούν ή να φύγουν, δεν ισχύει το ίδιο για τις εγχώριες οντότητες. Οι Κούρδοι, μια εθνική μειονότητα, και οι Αλεβίτες, μια θρησκευτική μειονότητα, αποτελούν για την Άγκυρα μια σημαντική υποθήκη εξ αιτίας του αριθμού τους. Πάνω από το 20% του πληθυσμού οι πρώτοι, τουλάχιστον 15% οι δεύτεροι… Τέλος, αυτοί οι δυνητικοί εσωτερικοί εχθροί συνδέονται με τους δεδηλωμένους εξωτερικούς εχθρούς: οι Κούρδοι με τα αδέρφια τους που ζουν στη Συρία, το Ιράκ, το Ιράν· οι Αλεβίτες με τους πνευματικούς αδελφούς τους που καταλαμβάνουν το σιιτικό τόξο.

Όταν επήλθε το χάος που ακολούθησε την ήττα του 1918, αυτός ο προαιώνια ανέστιος λαός θα διεκδικήσει τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου Κουρδιστάν που η Κοινωνία των Εθνών ήταν έτοιμη να του παραχωρήσει στην περιοχή του Ντιγιαρμπακίρ, στο σημερινό προπύργιό του στην Τουρκία. Από την πλευρά του, για να τους προσεταιριστεί στο πολιτικό του εγχείρημα, δηλαδή το ξίφος, ο Μουσταφά Κεμάλ επικαλείται τη θρησκευτική ενότητα, το σαρίκι, και τους υπόσχεται μια αυτονομία στο πλαίσιο ενός μεγάλου σουνιτικού έθνους που μόνο αυτό είναι σε θέση να ανταγωνιστεί τις δυτικές δυνάμεις.

Με την έλευση της ανεξαρτησίας, η κεμαλική επιβολή θα οδηγήσει σε μια γενικευμένη ανάφλεξη. Οι κουρδικές εξεγέρσεις, που έχουν ποικίλη προέλευση, θρησκευτική, φυλετική, εθνική, διαδέχονται η μία την άλλη. Το ίδιο και η βάναυση καταστολή που συνδυάζει την κινητοποίηση του στρατού, τη θέσπιση δικαστηρίων έκτακτης ανάγκης, τον πολλαπλασιασμό των μαζικών απελάσεων και τη συσσώρευση θυμάτων μεταξύ του άμαχου πληθυσμού. Μετά τους Αρμένιους και τους Έλληνες, οι Κούρδοι ανακαλύπτουν ότι η τρομοκρατία δεν γνωρίζει εξαιρέσεις. Είναι και αυτοί ένοχοι γιατί εμποδίζουν την ενθρόνιση του Τούρκου αφέντη.

Ήδη από το 1925, στα νοτιοανατολικά, ο σεΐχης Σαΐντ Πιράν κηρύσσει την εξέγερση των φυλών και απαγχονίζεται προς παραδειγματισμό. Ο σεΐχης Μεχμέτ, καταγόμενος από την Κρήτη, μορφωμένο και φιλελεύθερο, μέλος της περιβόητης αδελφότητας των Νακσιμπεντί, δεν διστάζει να αυτοανακηρυχθεί, το 1930, σε Μαχντί, στον «λυτρωτή» που προανήγγελλε ο Προφήτης. Η εξέγερση, ξεκινώντας από τη Μενεμένη, στο Αιγαίο, βάζει φωτιά σε όλη τη δύση, από το Ικόνιο μέχρι την Προύσα, πριν κατασταλεί με την πιο ακραία βιαιότητα. Την ίδια χρονιά, στα βορειοανατολικά, η δημοκρατία του Αραράτ, που δημιουργήθηκε από τον προοδευτικό και πανκουρδικό συνασπισμό Χοϋμπούν (Khoybun), «να είσαι κύριος του εαυτού σου», με επικεφαλής τον αξιωματικό καριέρας Ιχσάν Νουρί Πασά, συντρίβεται μετά από βομβαρδισμούς. Λιγότερο από μια δεκαετία αργότερα, το 1936-1938, η εξέγερση του Ντερσίμ, με επικεφαλής τον αλεβίτη ηγέτη Σεΐντ Ριζά, ο οποίος φημολογείται ότι είχε προστατεύσει τους Αρμένιους, συνετρίβη με παρόμοιο τρόπο. Πάλι το 1938, στην επαρχία Ερζινκάν, οι στρατιωτικές αρχές προχωρούν σε εκκαθάριση των αλεβίτικων χωριών εκτελώντας περί τους 100 κατοίκους με την αιτιολογία ότι η πίστη τους «διαταράσσει τη δημόσια τάξη»…

Στον απόηχο του 1968 αρχίζει η πολιτιστική αφύπνιση των Αλεβιτών. Η ειρηνική επιβεβαίωση της ταυτότητάς τους θα αντιμετωπιστεί με τη συστηματική βία. Οι δολοφονίες του Μαράς το 1978, του Τσορούμ το 1980 και του Σιβάς (Σεβάστεια) το 1993, αποκεφάλισαν την ηγεσία του κινήματος ενώ οι δολοφόνοι τους παραμένουν πάντα ατιμώρητοι. Στις 12 Μαρτίου 1995, στην Κωνσταντινούπολη, ο στρατός πυροβολεί τους διαδηλωτές που διαμαρτύρονταν για τις εκατοντάδες βίαιες εξαφανίσεις. Ο απολογισμός είναι 17 νεκροί.

Ο Ερντογάν θα συνεχίσει, για να την ολοκληρώσει, τη μαζική καταστολή που εγκαινίασε ο Ατατούρκ. Αυτός ήταν που, το 2013, μισό αιώνα μετά το Ντερσίμ, αναζωπύρωσε σκόπιμα τη φωτιά. Πρώην δήμαρχος της Κωνσταντινούπολης, θέλει να καταστρέψει το πάρκο Γκεζί, κοντά στην πλατεία Ταξίμ…Γνωρίζει όμως ότι στην περιοχή ζουν Αλεβίτες. Στην πρόκληση απαντά η εξέγερση.  Στις 31 Μαΐου 2013, οι επίλεκτες ομάδες κρούσης της Εθνοφρουράς δέχονται τη διαταγή να θέσουν τέλος στη διαμαρτυρία, με κάθε τίμημα. Το αίμα ρέει. Το κίνημα διαμαρτυρίας εξαπλώνεται στις μεγάλες πόλεις της χώρας. Ο απολογισμός είναι 21 νεκροί, 4.000 τραυματίες και 6.000 συλλήψεις, κυρίως Αλεβίτες και Κούρδοι (κατά 80% σύμφωνα με την εφημερίδα Μιλλιέτ).

Παράλληλα επανεμφανίζονται και οι Κούρδοι. Και αυτοί, κατά την ενδιάμεση περίοδο και στα τέλη της δεκαετίας του 1970, επιστρέφουν στο προσκήνιο αρχικώς μέσω της πολιτικής δράσης και στη συνέχεια μέσω του ένοπλου αγώνα. Το 1978, ο Αμπντουλάχ Οτσαλάν ιδρύει το Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν (PKK).

Το καλοκαίρι του 1984, ο Οτσαλάν εγκαινιάζει και πάλι την εξέγερση στις κουρδικές περιοχές, που είχε ήδη μεταβληθεί, επί Κεμάλ, σε πεδίο μάχης. Ο στρατός απαντά κηρύσσοντας κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Διεξήγε αυτό που αποκαλεί «ολοκληρωτικό και νόμιμο πόλεμο ενάντια στον τρομοκράτη και αποσχιστή εχθρό», που θα προκαλέσει τον θάνατο 42.000 αμάχων, τον εκτοπισμό 350.000 προσφύγων και την καταστροφή 3.000 χωριών κατά την επόμενη δεκαετία. Αλλά η σύλληψη του Οτσαλάν στις 15 Φεβρουαρίου 1999, στο Ναϊρόμπι, είχε ως αποτέλεσμα, ένα χρόνο αργότερα, το ΡΚΚ, να αποδεχθεί κατάπαυση του πυρός. Κατάπαυση που αίρεται το 2004 καθώς οι Κούρδοι απέτυχαν να εξασφαλίσουν με διαπραγματεύσεις το καθεστώς που ήλπιζαν.

Η αποτυχία είναι προφανής. Μετά από 70 χρόνια καταστολής, το κουρδικό κίνημα έγινε ακόμα πιο ριζοσπαστικό και πιο δημοφιλές. Ο Ερντογάν θα επιχειρήσει την ενσωμάτωσή τους  μετά την άνοδό του στην εξουσία, το 2003, γνωρίζοντας άλλωστε ότι το κουρδικό ζήτημα επηρεάζει τις καλές σχέσεις του με την Ευρώπη, που αποτελούσαν τότε βασικό παράγοντα της ανόδου του.

Αναγνώριση της ταυτότητας, προώθηση της γλώσσας και του πολιτισμού, δικαίωμα στην οργάνωση, οικονομική υποστήριξη με αντάλλαγμα την εγκατάλειψη του αποσχιστικού αιτήματος: ο Ερντογάν ανατρέπει φαινομενικά τον κεμαλισμό και υπόσχεται τα πάντα στους Κούρδους.

Ωστόσο όπως και οι Αλεβίτες έτσι και οι Κούρδοι εξακολουθούν να αποκλείονται από την ισότητα που διακηρύσσει το τουρκικό Σύνταγμα… Το 2010, και ενώ οι αψιμαχίες δεν έπαψαν ποτέ, οι ένοπλες συγκρούσεις ξαναρχίζουν.

Ο Ερντογάν επέστρεψε αθόρυβα στην κουρδική πολιτική που ασκείται από την Άγκυρα εδώ και έναν αιώνα, δηλαδή στην καταστολή. Τα εσωτερικά σύνορα ραγίζουν μπροστά σε μια πρωτόγνωρη συσπείρωση των αντιπολιτεύσεων. Κατ’ αρχάς στο θρησκευτικό μέτωπο. Παρά τις δογματικές διαφορές τους, οι αδελφότητες των Σούφι και οι σιιτικές κοινότητες προσέγγισαν το κίνημα των Αλεβιτών. Στη συνέχεια, στο πολιτικό μέτωπο. Η δημοκρατική αντιπολίτευση συσπειρώνεται γύρω από το Κόμμα των Λαών (HDP), κουρδικό και αυτονομιστικό, το οποίο όμως διευρύνεται ώστε να περιλαμβάνει κεντρώους, οικολόγους, υποστηρικτές της περιφερειακότητας, φεμινίστριες και άλλες ομάδες αντιφρονούντων.

Τον Ιούνιο του 2015, το AKP, το προεδρικό Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, χάνει στις βουλευτικές εκλογές. Καθώς δεν είναι έτοιμος να αποδεχτεί την ήττα, ο Ερντογάν θα προσπαθήσει εντέχνως να πυροδοτήσει τον εμφύλιο με το πρόσχημα ότι θέλει να τον αποφύγει. Στις 20 Ιουλίου, μια βομβιστική επίθεση αυτοκτονίας, που αποδόθηκε επίσημα στον ISIS, έπληξε την κουρδική πόλη Σουρούτς στα νοτιοανατολικά, οδηγώντας στο ξέσπασμα μιας μαζικής διαμαρτυρίας. Οι διαδηλωτές καταγγέλλουν τη συμπαιγνία μεταξύ του τουρκικού κράτους και του Ισλαμικού Κράτους. Η καταστολή είναι ανελέητη, σε φυλάκιση για προδοσία και τρομοκρατική συνωμοσία.

Αυτή τη φορά, ο Ερντογάν ξαναφόρεσε οριστικά τα ρούχα του Ατατούρκ. Το αντίγραφο μπορεί επιτέλους να αντιμετωπίσει ισότιμα το αρχέτυπο. Ο Κεμάλ ήταν ο ιδρυτής. Ο Ερντογάν θα είναι ο επανιδρυτής. Για τους κατακτητές που ανήκουν στη γενεαλογία ενός Μωάμεθ, δεν είναι ούτε το ξίφος ούτε το σαρίκι αυτό που έχει σημασία, αλλά η θριαμβευτική σύμμιξή τους απέναντι στον κόσμο. Και ως προς αυτό, η ιστορία προσφέρει περισσότερες και λιγότερο περιοριστικές ευκαιρίες στον δεύτερο παρά στον πρώτο από τους δύο σύγχρονους Μεγάλους Τούρκους.