«Οπλιστείτε και ταχύνατε προς αφανισμό του ασεβούς τυράννου μας για την αγάπη του γένους και της πίστεως ημών» Εμμανουήλ Παπάς

Γράφουν: Υποναύαρχος (Ο) Δημήτριος Γεωργαντάς ΠΝ ε.α.

Ιωάννα – Θεοδοσία Γεωργαντά, Φοιτήτρια

Εισαγωγή

Η επανάσταση του 1821 κατεύθυνε στην αναγέννηση του Έθνους και στη δημιουργία του ελληνικού κράτους, μετά από 400 χρόνια σκλαβιάς. Στη διάρκεια του αιματηρού αγώνα του ’21 έγιναν τραγικά γεγονότα. Γεγονότα που συγκλόνισαν το Πανελλήνιο και άγγιξαν τις καρδιές της κοινής γνώμης του εξωτερικού. Αποτέλεσμα ήταν να αναπτυχθεί ρεύμα φιλελληνισμού και να μεταστραφεί η πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων υπέρ της Ελλάδος. Χαρακτηριστικά γεγονότα ήταν: οι σφαγές της Χίου, η καταστροφή των Ψαρών, ο απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’, η πολιορκία – έξοδος του Μεσολογγίου, η καταστροφή της Κασσάνδρας, κ.α..

Θα πρέπει να δοθεί η απαραίτητη αξία και σημασία στον «Αρχηγό και Υπερασπιστή της Μακεδονίας», Εμμανουήλ Παπά. Μία οικογένεια που θα μπορούσε να ζήσει ήσυχα και ευτυχισμένα, τα θυσίασε όλα στο βωμό της ελευθερίας. Ο Εμμανουήλ Παπάς, γιος ιερέα, γεννήθηκε στη Δοβίτσα Σερρών (σημερινό Εμμανουήλ Παππάς) το έτος 1773 και το 1819 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Το 1793 (σε ηλικία 20 ετών) παντρεύτηκε τη σύζυγό του Φαίδρα και απέκτησαν έντεκα παιδιά, οκτώ (8) αγόρια και τρία (3) κορίτσια.

Από τα παιδιά του Εμμανουήλ Παπά έπεσαν για την πατρίδα: ο Αθανασάκης (25-8-1794) αποκεφαλίστηκε στη Χαλκίδα το 1826, ο Γιαννάκος (29-9-1798) έπεσε στο Μανιάκι το 1825 στο πλευρό  του Παπαφλέσσα, ο Νικολάκης (7-3-1803) έπεσε ως καπετάνιος στο πλευρό του Γεωργίου Καραϊσκάκη στο Καματερό Αττικής και ο Αναστασάκος (13-6-1796) έλαβε μέρος στη Μολδοβλαχία στο πλευρό του Αλέξανδρου Υψηλάντη και μετέπειτα στη έξοδο του Μεσολογγίου. Τα υπόλοιπα παιδιά του ήταν: Νεραντζή (13-4-1801), Γεώργης (25-8-1807), Μιχαήλος (24-5-1805), Ελένη (19-5-1809), Αλέξανδρος (23-10-1811), Ευφροσύνη (23-10-1813) και Κωστάκης (26-8-1816).

Η Χαλκιδική στον Αγώνα του ‘21

Κάθε περιοχή της ελληνικής γης έχει να παρουσιάσει το δικό της Μεσολόγγι και τα δικά της Ψαρά. Στη διάρκεια του Αγώνα του ‘21 συνέβησαν τραγικά γεγονότα, που δεν πήραν τόση μεγάλη δημοσιότητα. Δεν υπάρχει γωνιά της ελληνικής γης, που να μην συνεισέφερε στον Αγώνα. Ανάμεσα σε αυτές είναι και η Μακεδονία και ειδικότερα η Κασσάνδρα, η οποία με τις θυσίες της συνέδραμε αποτελεσματικά στην θεμελίωση της επανάστασης και την επιτυχία της. Η επανάσταση στη Μακεδονία έχει να προβάλλει γεγονότα εξαιρετικής σημασίας και τραγικότητας: η εξέγερση στη Χαλκιδική, η επανάσταση στον Όλυμπο, στα Πιέρια, το Βέρμιο, το ολοκαύτωμα της Νάουσας, οι σφαγές στη Θεσσαλονίκη, η καταστροφή της Κασσάνδρας, κ.α.

Η Μακεδονία συμπεριλαμβάνονταν ως σημαντικότατος χώρος εξέγερσης στα στρατηγικά σχέδια της Φιλικής Εταιρείας. Θεωρείτο ότι η Χαλκιδική εξαιτίας της γεωστρατηγικής της θέσης, του συμπαγούς ελληνικού πληθυσμού, της ύπαρξης του Αγίου Όρους, της γειτνίασης με τη Θεσσαλονίκη αποτελούσε στρατηγικό σημείο για την επιτυχία των σχεδίων της Επανάστασης. Από τους πρώτους χρόνους της Τουρκοκρατίας, η χερσόνησος της Χαλκιδικής απομονωμένη από τον ορεινό όγκο του Χολομώντα (1.165 μέτρα), αποτέλεσε καταφύγιο των καταδιωγμένων κατοίκων των πεδιάδων. Δέχθηκε μεγάλο ρεύμα προσφύγων με συνέπεια να αυξηθεί ο πληθυσμός της και να διατηρήσει την ελληνικότητά της, τις εκκλησίες, κ.α. Σε αυτό βοήθησε και το Άγιο Όρος, η προνομιακή κοινότητα των Μαντεμοχωρίων, τα Χασικοχώρια, η ομοσπονδία των χωριών της Κασσάνδρας και η πλεονεκτική θέση της χερσονήσου, που κατέληγε σε τρεις μικρότερες χερσονήσους, προσφέροντας ασφαλή καταφύγια.

Η εξέγερση στη Χαλκιδική ξεκίνησε με την έλευση στο Άγιο Όρος, τέλη Μαρτίου 1821, του Σερραίου μεγαλέμπορα και Φιλικού, Εμμανουήλ Παπά. Ο Παπάς υλοποίησε τη διαταγή του Αλέξανδρου Υψηλάντη να ξεσηκώσει σε επανάσταση τη Μακεδονία. Προμηθεύτηκε μεγάλη ποσότητα οπλισμού και πολεμοφοδίων και με το καράβι «Καλομοίρα» του καπετάν Χατζή – Αντώνη (1775-1822) και της Δόμνας Βισβίζη (1785-1850) από την Αίνο, κατέπλευσε στο Άγιο Όρος, το οποίο θεώρησε ως το πιο κατάλληλο ορμητήριο για την επανάσταση στη Μακεδονία. Οδηγήθηκε στη Μονή Εσφιγμένου, της οποίας  ο ηγούμενος  ήταν φίλος του και ένθερμος Φιλικός. Στο Άγιο Όρος συγκλήθηκε γενική συνέλευση με τους προϊσταμένους των Μονών. Συζητήθηκαν θέματα οικονομικών αναγκών και σχεδιασμού – υλοποίησης των πολεμικών επιχειρήσεων. Ζητήθηκε από τα Ψαρά και τα άλλα ναυτικά νησιά η συνδρομή πολεμικών πλοίων για την περιπολία στις ακτές του Αγίου Όρους, ώστε να προστατευτούν από αποβάσεις των Τούρκων. Οι Ψαριανοί έστειλαν άμεσα δύο καράβια, μεταξύ των οποίων και την «Καλομοίρα» του Χατζή – Αντώνη και της Δόμνας Βισβίζη, η οποία (Καλομοίρα) τον είχε μεταφέρει στο Άγιο Όρος για την έναρξη της Επανάστασης. Ταυτόχρονα οργάνωσαν τη στρατολόγηση των μοναχών και την αποστολή τους στη μεγάλη Βίγλα, σημείο που έλεγχε την περίφημη διώρυγα του Ξέρξη, τον Πρόβλακα.

Στις 17 Μαΐου 1821 έλαβαν χώρα οι πρώτες συγκεντρώσεις Ελλήνων επαναστατών και Τούρκων στον Πολύγυρο, με αποτέλεσμα τα τρομερά αντίποινα των Τούρκων σε Θεσσαλονίκη, που πυροδότησαν τη γενίκευση της επανάστασης στη Χαλκιδική. Ο Εμμανουήλ Παπάς παρέσυρε με τον ενθουσιασμό του τους μοναχούς. Η γενική συνέλευση των προϊσταμένων των Μονών στις Καρυές, όρισε τον Εμμανουήλ Παπά «Αρχηγό και Υπερασπιστή της Μακεδονίας», κηρύσσοντας την επανάσταση, τέλη Μαΐου 1821.

Τα νέα για την επανάσταση στη Μολδοβλαχία, την Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα και τώρα, στη Χαλκιδική, επηρέασαν τους κατοίκους της Κασσάνδρας, οι οποίοι, και αυτοί, σε δημόσια συνέλευση αποφάσισαν την κήρυξη της επανάστασης. Το παράδειγμά τους ακολούθησαν και τα χωριά της Σιθωνίας. Στον ξεσηκωμό της Κασσάνδρας και της Σιθωνίας είχαν σημαντική επίδραση και τα Ψαριανά πολεμικά πλοία που έπλεαν στις ακτές της Χαλκιδικής. Με την μέριμνα του Εμμανουήλ Παπά συστάθηκαν επιτροπές από λαϊκούς και κληρικούς με καθήκοντα διοικητικά, οικονομικά και δικαστικά. Στρατηγικά ερείσματα του Εμμανουήλ Παπά για την εξάπλωση και διατήρηση της επανάστασης στην Χαλκιδική ήταν ο ξεσηκωμός της Κασσάνδρας και του Αγίου Όρους, αφού ήταν δυνατόν να οχυρωθούν και να διατηρηθούν με τη συνδρομή του στόλου, καθώς και να αποτελούν σημαντικά ορμητήρια και άσυλα.

Η επανάσταση στη Χαλκιδική προχωρούσε αργά και χωρίς επιχειρησιακό σχεδιασμό. Ο οπλισμός δεν ήταν επαρκής για όλους. Παρόλα αυτά, οι επαναστάτες επέτυχαν αρκετές νίκες. Τα επαναστατικά σώματα αποτελούνταν από τους Μαντεμοχωρίτες και μοναχούς με ηγέτη τον Εμμανουήλ Παπά και τους Κασσανδρινούς και Χασικοχωρίτες με ηγέτη τον καπετάν Χάψα. Ο Εμμανουήλ Παπάς απώθησε τους Τούρκους από την Ιερισσό προς τον Σταυρό και τη Ρεντίνα, ενώ ο Χάψας καταδίωξε τους Τούρκους μέχρι απόσταση τριών χιλιομέτρων απόσταση από τη Θεσσαλονίκη.

Τον Ιούνιο του 1821, πλήθη τρομοκρατημένων Τούρκων χωρικών εγκατέλειψαν τα πυρπολημένα χωριά τους και κατασκήνωσαν έξω από τα τείχη της Θεσσαλονίκης. Οι Τούρκοι της Θεσσαλονίκης με ηγέτη τον Αχμέτ μπέη των Γιαννιτσών στις 4 Ιουνίου με 6.000 πεζούς και 500 ιππείς επιτίθενται στις Σέδες εναντίον του Χάψα. Ο Χάψας μπροστά στην υπερβολική ένοπλη δύναμη των Τούρκων οπισθοχωρεί στα Βασιλικά, όπου σε ανηλεή μάχη σκοτώνεται. Οι Τούρκοι καταλαμβάνουν τα Βασιλικά, τον Πολύγυρο, τα Μαντεμοχώρια και τα άλλα χωριά της Χαλκιδικής.

Η Κασσάνδρα και το Άγιο Όρος συνεχίζουν τον Αγώνα

Η άμεση τουρκική απειλή και η έλλειψη πολεμοφοδίων υποχρεώνουν τους επαναστάτες να καταφύγουν στις χερσονήσους Κασσάνδρας, Σιθωνίας και Αγίου Όρους, ακολουθούμενοι από χιλιάδες γυναικόπαιδα. Η επανάσταση πλέον στη Χαλκιδική περιορίζεται στις χερσονήσους του Αγίου Όρους και της Κασσάνδρας, που μπορούν να γίνουν απόρθητες με τις κατάλληλες οχυρωματικές ενέργειες των επαναστατών. Στο Άγιο Όρος οι επαναστάτες οχυρώνονται στον Πρόβλακα, ενώ στη Κασσάνδρα τοποθετούν την άμυνά τους στη σημερινή Ν. Ποτίδαια, το πιο στενό τμήμα του Ισθμού. Στις 27 Ιουνίου, ο Αχμέτ μπέης αρχίζει τις επιθέσεις του εναντίον του ελληνικού στρατοπέδου, αλλά αποκρούεται. Την ίδια στιγμή, οι επαναστάτες ενισχύονται με 400 πολεμιστές από τον Όλυμπο και με 200 υπό τον καπετάν Διαμαντή Νικολάου.

Στις 26 Ιουλίου ο Γιουσούφ μπέης της Θεσσαλονίκης αντικαθιστά τον Αχμέτ μπέη στην αρχηγία των τουρκικών στρατευμάτων. Οι συγκρούσεις συνεχίζονται με τους επαναστάτες να επιτυγχάνουν μία σημαντική απόβαση στον Άγιο Μάμα. Παρόλα αυτά, το ηθικό φρόνημα των ανδρών των ελληνικών στρατευμάτων αρχίζει να πέφτει. Η έλλειψη τροφίμων, πολεμοφοδίων, χρημάτων και η απογοήτευση, κυρίως των μοναχών, μετά τις πρώτες ατυχίες, δημιουργούν απαισιοδοξία και αποθάρρυνση. Η κατάσταση χειροτέρευε. Οι οπλαρχηγοί του Ολύμπου εγκατέλειψαν το ελληνικό στρατόπεδο. Το γεγονός αυτό μαζί με τις ελλείψεις τροφίμων – πολεμοφοδίων, συνέτειναν στην αγανάκτηση και αδιαφορία των αγωνιστών, με συνέπεια τη δημιουργία αποσύνθεσης στο ελληνικό στρατόπεδο.

Στο τουρκικό στρατόπεδο η κατάσταση δεν ήταν καλύτερη. Όμως, καθημερινά συνεχώς πλησίαζαν τις ελληνικές αμυντικές θέσεις. Ο Εμμανουήλ Παπάς στην προσπάθεια αντιπερισπασμού έρχεται σε συνεννόηση με τους οπλαρχηγούς του Ολύμπου και Πιερίας να χτυπήσουν τους Τούρκους. Αυτοί όμως δηλώνουν ότι είναι μεν πρόθυμοι, αλλά απαιτούνταν τρόφιμα και πολεμοφόδια. Τα οποία δυστυχώς δεν μπορούσαν να εξοικονομηθούν και το επιχειρησιακό σχέδιο δεν υλοποιήθηκε.

Σε αντίθεση με την Πελοπόννησο, όπου η επανάσταση αναπτύσσεται με ευοίωνες προοπτικές, όπως η Άλωση της Τριπολιτσάς, η επανάσταση στη Μακεδονία διαφαίνεται απελπιστική. Επιπλέον, ένα γεγονός χειροτέρευσε την ήδη άσχημη πολεμική κατάσταση των επαναστατών. Διοικητής των στρατευμάτων και Πασάς Θεσσαλονίκης αναλαμβάνει ο ικανότατος βεζίρης Μεχμέτ Εμίν, ο επονομαζόμενος για την σκληρότητά του Εμπού Λουμπούτ (lobut=ρόπαλο, ροπαλοφόρος) και ο οποίος διατάσσεται από την Υψηλή Πύλη να καταπνίξει την επανάσταση στο Άγιο Όρος και την Κασσάνδρα.

Ο Μεχμέτ Εμίν με 3.000 άνδρες, περί τα μέσα Οκτωβρίου, επιτίθεται κατά της Κασσάνδρας, που την υπερασπίζονταν μόνο 430 αγωνιστές. Ταυτόχρονα του αποστέλλονται και 20 πολεμικά καράβια για υποστήριξη των πολεμικών επιχειρήσεών του από θάλασσα. Παρόλα αυτά, οι προσπάθειές του να καταστείλει τους επαναστάτες βαίνουν ανεπιτυχείς. Τμήμα 600 ανδρών του εξολοθρεύεται, ενώ ένα καράβι του αιχμαλωτίζεται. Οι επιτυχίες αυτές ενθουσίασαν τους ολιγάριθμους επαναστάτες.

Η Ερήμωση της Κασσάνδρας

Παρά τις πρώτες αποτυχίες του, ο Μεχμέτ Εμίν Πασάς, αυξάνει τις δυνάμεις του, επιμένει, σχεδιάζει και οργανώνει γενική επίθεση. Πριν την τελική επίθεση ζητάει από τους επαναστάτες να παραδοθούν, υποσχόμενος γενική αμνηστία. Οι αγωνιστές όμως αρνούνται απαντώντας του: «Μολών λαβέ». Στις 14 Νοεμβρίου 1821, ο Μεχμέτ Εμίν Πασάς ενεργεί γενική επίθεση. Ξημερώματα, οι Τούρκοι ορμούν κατά συρροή εναντίον των υπερασπιστών. Ο Τούρκος Πασάς, βλέποντας το αδύνατο δυτικό άκρο της τάφρου των αμυνομένων, που υπερασπίζονται μόνο 100 άνδρες υπό τον Κασσανδρινό Γιαννιό, επιτέθηκε με όλες του τις δυνάμεις στη συγκεκριμένη αμυντική θέση.

Το δυτικό άκρο της τάφρου ήταν ρηχό και οι εχθρικές δυνάμεις το προσπέλασαν εύκολα και βρέθηκαν στα νώτα των μαχητών. Η μάχη πλέον είχε κριθεί, και οι Τούρκοι σπάζουν τις γραμμές των επαναστατών. Οι σκηνές που διαδραματίστηκαν είναι φοβερές! Οι Τούρκοι επιδίδονται σε σφαγές και λεηλασίες. Οι κάτοικοι των χωριών προσπαθούν με τα υπάρχοντα ελληνικά πλωτά μέσα στις ακτές, να διαφύγουν στις Βόρειες Σποράδες, Εύβοια, Πήλιο, Ύδρα, Αίγινα και αλλού. Ενώ τα γυναικόπαιδα προσπαθούσαν να επιβιβαστούν στα λίγα πλωτά μέσα, οι αγωνιστές μάχονταν απελπισμένα εναντίον των Τούρκων και οι καπετάνιοι των ελληνικών πλοίων αγωνίζονταν να σώσουν όσο περισσότερο κόσμο μπορούσαν.

Η μεγαλύτερη σφαγή έγινε στην παραλία «Σωλήνα». Οι Τούρκοι ήθελαν να εκδικηθούν το χωριό Παζαράκια (σημερινό Κρυοπηγή), γιατί από εδώ κατάγονταν οι σημαντικότεροι καπετάνιοι του Χαλκιδιώτικου Αγώνα (Χάψας, Κρήτος, Καρατάσος, κ.α.). Κατά την παράδοση οι Τούρκοι εδώ συγκέντρωσαν τους αιχμαλώτους Κασσανδρινούς και τους πούλησαν ως σκλάβους. Γι’  αυτό το χωριό αργότερα ονομάστηκε «Παζαράκια», για να θυμίζει την απάνθρωπη πράξη των Τούρκων.

Η Κασσάνδρα υπέκυψε! Οι Τούρκοι έκαψαν σπίτια και περιουσίες, βασάνισαν, έσφαξαν και αιχμαλώτισαν. Η Κασσάνδρα για μήνες κάπνιζε από τις πυρπολήσεις των βάρβαρων Τούρκων. Δεν έχει η ιστορία καταγράψει τον ακριβή αριθμό των θυμάτων στην Κασσάνδρα, καθώς και αυτών που σύρθηκαν στην αιχμαλωσία και στο εξισλαμισμό. Η Κασσάνδρα ερημώθηκε! Η καταστροφή της Κασσάνδρας παραλληλίζεται με την καταστροφή των Ψαρών και τις σφαγές της Χίου. Δυστυχώς, δεν βρέθηκε ποιητής να γράψει ποίημα και ζωγράφος να ζωγραφίσει τον ανείπωτο πόνο και να απεικονίσει την ερήμωση. Μένει στους απογόνους να στήσουν λαμπρό μνημείο, αντάξιο της ηρωικής θυσίας τους.

Η επανάσταση στη Χαλκιδική τελείωσε με την παράδοση του Αγίου Όρους τον Ιανουάριο 1822. Επιβλήθηκαν, από την Υψηλή Πύλη, βαρύτατοι όροι στις Μονές. Απεστάλησαν ως όμηροι μοναχοί στην Κωνσταντινούπολη, εγκαταστάθηκε τουρκική φρουρά και επιβλήθηκε η καταβολή διπλάσιων των καθυστερημένων φόρων. Το τέλος της επανάστασης της Χαλκιδικής έβρισκε 78 χωριά και 59 αγιορείτικα μετόχια καταστρεμμένα. Εκκλησίες κάηκαν, μαζί και γυναικόπαιδα που κλείστηκαν μέσα για να σωθούν, από την τούρκικη θηριωδία.

Με την πτώση της Κασσάνδρας, η επανάσταση στη Χαλκιδική έσβησε. Ο αρχηγός της επανάστασης κινδυνεύοντας να συλληφθεί καταφεύγει στο Άγιο Όρος, στη Μονή Εσφιγμένου. Μαζί με κοσμικούς, μοναχούς και το αρχείο της επανάστασης, επέβη στο πλοίο των Χατζή – Αντώνη και Δόμνας Βισβίζη, σε αυτό που τον είχε φέρει στο Άγιο Όρος για την έναρξη της εξέγερσης. Η Καλομοίρα των βισβίζιδων έχει ρότα  προς την Ύδρα, στην ελεύθερη Ελλάδα. Ο Εμμανουήλ Παπάς έστεκε περίλυπος στο κατάστρωμα του πλοίου, περίλυπος για την αποτυχία του εγχειρήματος της επανάστασης στη Μακεδονία. Αντιλαμβανόμενος την ανείπωτη καταστροφή και αντικρίζοντας τους ξεριζωμένους Μακεδόνες να τους αποβιβάζει η Καλομοίρα των Βισβίζιδων στα διάφορα νησιά της ελεύθερης Ελλάδος, δεν το άντεξε! Έπαθε καρδιακή προσβολή επί του πλοίου, μπροστά στα μάτια του γιου του, Γιαννάκο. Διακομίστηκε στην Ύδρα νεκρός, όπου ετάφη με μεγάλες τιμές, την 5 Δεκεμβρίου 1821. Ήταν μόνο 48 ετών!

Ένδοξη, ηρωική και θυσιαστική είναι η προσφορά του Εμμανουήλ Παπά και των αγωνιστών της Μακεδονίας και της Κασσσάνδρας, για την υπόθεση της ελευθερίας. Οι επαναστάτες στη Χαλκιδική επί έξι και περίπου μήνες απασχόλησαν μεγάλο τμήμα των οθωμανικών δυνάμεων. Έτσι, δόθηκε σημαντικός χρόνος να θεμελιωθεί η επανάσταση στην Πελοπόννησο και στη Στερεά Ελλάδα. Σημαντικός ήταν και ο ηθικός αντίκτυπος σε όλους τους επαναστατημένους Έλληνες. Η επανάσταση στη Χαλκιδική ενέπνευσε γενιές Μακεδόνων στους μετέπειτα αγώνες για την επίτευξη της ελευθερίας.

Επίλογος

Η ελευθερία των Ελλήνων το 1821 κατακτήθηκε στα πεδία των μαχών, όπου καταγράφηκε η πραγματική ιστορία του λαού. Οι μάχες και οι ναυμαχίες, χάρη στις οποίες οι Έλληνες εξακολούθησαν την ιστορική τους πορεία, πραγματοποιήθηκε από αγωνιστές και «απλούς» πατριώτες με όραμα και πιστεύω. Κατόρθωσαν να περιορίσουν τις φιλοδοξίες τους και να προσφέρουν στις επόμενες γενιές των Ελλήνων την ελευθερία, γεγονός που αποτελεί άξιο θαυμασμού, σεβασμού και ευγνωμοσύνης. Με λίγα οικονομικά μέσα, με ενάντιες τις Μεγάλες Ευρωπαϊκές Δυνάμεις, αλλά ταυτόχρονα με μεγαλοφυείς στρατιωτικούς και πολιτικούς ηγέτες, υλοποιήθηκε το όνειρο της απελευθέρωσης.

Η επέτειος των 200 ετών από την έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων, είναι ευκαιρία για απολογισμό όσων συνέβησαν στη διαδρομή των 200 ετών. Στους Έλληνες ανήκει η υποχρέωση της θύμησης, της μνημοσύνης και της τιμής στους πρωτεργάτες της επανάστασης. όπως στον Εμμανουήλ Πασά, στους Μακεδόνες και τους Κασσανδρινούς. Ειδικότερα, για τους Κασσανδρινούς, που σήμερα, 14 Νοεμβρίου, είναι η επέτειος του ολοκαυτώματός τους.  Γιατί οι λαοί δεν χάνονται όταν αποδίδουν τιμή και ευγνωμοσύνη στους προγόνους τους, που τους πρόσφεραν την ελευθερία. Συγχρόνως, δίνεται η δυνατότητα, με βάση τον απολογισμό, για οραματισμό της μελλοντικής διαδρομής της χώρας και ο απολογισμός της μέχρι σήμερα  διαδρομής του Έθνους είναι γεμάτος από ηρωισμούς και επιτυχίες.

Δυστυχώς η Ελληνική ιστοριογραφία δεν παραχώρησε στον Εμμανουήλ Παπά τη θέση που του αρμόζει, δίπλα στους ηγέτες του Αγώνα του ’21. Η θυσία του, στην έναρξη του Αγώνα, αποστέρησε από τους Έλληνες ένα πολυτιμότατο ηγέτη, ο οποίος πιστεύεται ότι θα είχε συνεισφέρει σημαντικά, πέραν των άλλων, και στην απελευθέρωση της Μακεδονίας από τους Τούρκους, με την πρώτη δημιουργία του ανεξάρτητου Ελληνικού κράτους.

Βιβλιογραφικές και Διαδικτυακές Αναφορές

• Αλιμπέρτη, Σωτηρία. (1933). Οι Ηρωίδες της Ελληνικής Επανάστασης, Αθήνα: Ταρουσοπούλου.
• Βακαλόπουλος, Κ. Π. (1990). Ιστορία του Βορείου Ελληνισμού, Θεσσαλονίκη: Αδελφοί Κυριακίδη.
• Βιογραφία Εμμανουήλ Παπά, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.sansimera.gr, 14-11-2021.
• Γιαννόπουλος, Νίκος. (2016). 1821. Οι μάχες των Ελλήνων για την ελευθερία, Αθήνα: Historical Quest.
• Γκέρτσου – Σαρρή, Άννα. Μ’ ενάντιους ανέμους, Αθήνα: Πατάκη, 1^η έκδοση Κέδρος 1996.
• Επέτειος του Ολοκαυτώματος της Χερσονήσου της Κασσάνδρας. (14-11-2018), διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: www.halkidikinews.gr, 14-11-2021.
• Η Επανάσταση στη Χαλκιδική. Ο Εμμανουήλ Παπάς. (7-4-2021), διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: www.a-pella.gr, 14-11-2021.
• Ιστορία του ελληνικού Έθνους. (1975). Τόμοι ΙΑ’ και ΙΒ’, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
• Οι Ήρωες του 1821. Ο Εμμανουήλ Παπάς, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://hellenic-college.gr, 14-11-2021.
• Παπαδοπούλου, Αργυρώ. (2021). Ο Εμμανουήλ Παπάς και η Επανάσταση στη Μακεδονία, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: www.cyprusgreececom, 14-11-2021.
• Παπανικολάου, Στυλιανός. (23-3-2021). Οι Μακεδόνες οπλαρχηγοί και η συμμετοχή τους στην Εθνεγερσία του 1821, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://www.neapolitia.gr, 14-11-2021.
• Στούκας, Μιχάλης. (22-2-2021). Εμμανουήλ Παπάς: Ο πάμπλουτος και ανιδιοτελής ήρωας που ηγήθηκε της Επανάστασης στη Χαλκιδική το 1821, διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: www.protothema.gr/greece/article, 14-11-2021.
• Υψώθηκε το λάβαρο του Εμμανουήλ Παπά, 200 χρόνια μετά, στην πλατεία Ελευθερίας (των Σερρών), διατίθεται στο διαδικτυακό τόπο: https://diktyotv.gr, 14-11-2021.
• Φιλήμων, Ιωάννης. Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, 1859-1861, τόμος Α’.
• Φωτιάδης, Δημήτριος. (1971). Η Επανάσταση του ‘21, 2^η έκδοση, τόμος Ι’ , Αθήνα: Ν. Βότση.