Στα τέλη Ιανουαρίου 1930 ανακοινώθηκε η ίδρυση της Εθνικής Οργανώσεως Κύπρου, με επικεφαλής τον Αρχιεπίσκοπο Κύριλλο Γ΄ και στελέχη τους θρησκευτικούς ηγέτες των Ελλήνων του νησιού, εκπροσώπους του Νομοθετικού Συμβουλίου, αντιπροσώπους του Τύπου και αιρετά μέλη από κάθε επαρχία. Επρόκειτο για πολιτικό φορέα με στόχο την άμεση Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, χωρίς το ενδιάμεσο στάδιο της αυτονομίας. Η Εθνική Οργάνωσις είχε διαδεχθεί την Κυπριακήν Πολιτικήν Οργάνωσιν (1912) και την Πολιτικήν Οργάνωσιν Κύπρου (1921). Γίνεται, δηλαδή, αντιληπτό ότι από τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα ξεκίνησαν πιο συστηματικές προσπάθειες για οργάνωση του εθνικού αγώνα σε παγκύπριο επίπεδο, μέσω δομημένων και συντονισμένων φορέων. Ωστόσο, οι απαρχές της δεκαετίας του 1930 σηματοδότησαν τη ριζοσπαστικοποίηση του ενωτικού κινήματος.

Είχε προηγηθεί η απογοήτευση που επέφεραν οι διαψεύσεις των υποσχέσεων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς και η μη εφαρμογή των «14 Σημείων» του Προέδρου των ΗΠΑ, Thomas Woodrow Wilson (1918). Αντ’ αυτών, η Κύπρος πρώτα προσαρτήθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο και ακολούθως ανακηρύχθηκε σε αποικία του στέμματος. Παράλληλα, η δυσχερής οικονομική κατάσταση που αντιμετώπιζε η κυπριακή κοινωνία και η δυσφορία που προκαλούσαν διάφορες κυβερνητικές αποφάσεις στο νησί (οι οποίες ερμηνεύονταν κατά κύριο λόγο ως προσπάθειες αλλοίωσης του εθνικού χαρακτήρα του πληθυσμού), ενέτειναν τη λαϊκή αντίδραση έναντι της βρετανικής αποικιακής Διοίκησης. Υπό τις συνθήκες αυτές ιδρύθηκε ο ριζοσπαστικότερος κυπριακός πολιτικός σχηματισμός της Δεξιάς στην περίοδο της Αγγλοκρατίας, με προσανατολισμό παγκύπριο και φύση μαχητική: Η Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις Κύπρου.

Στο πρότυπο των Επτανησίων Ριζοσπαστών

Διάφορα μέλη της προαναφερθείσας Εθνικής Οργανώσεως, με πρωτοστάτη τον νομικό Σάββα Λοϊζίδη (1903-1982), αποχώρησαν από την εν λόγω Οργάνωσιν τον Μάιο του 1931, θεωρώντας ότι δεν παρουσίαζε επαρκή δράση ούτε ακολουθούσε την ενδεδειγμένη τακτική. Κατόπιν της συγκεκριμένης εξέλιξης, μια ομάδα ατόμων του κύκλου της Μητρόπολης Κυρηνείας προχώρησε στην ίδρυση της ΕΡΕΚ. Κατ’ ακρίβειαν η οργάνωση είχε συσταθεί μυστικά ήδη από το 1929 (ή 1930 κατ’ άλλες πηγές), στο πρότυπο των Επτανησίων Ριζοσπαστών. Ωστόσο η επίσημη εμφάνισή της (και η επιλογή του ονόματός της) έγινε έπειτα από τις εξελίξεις που περιγράψαμε πιο πάνω, στις 18 Οκτωβρίου 1931, λίγες ημέρες πριν από την εκδήλωση των «Οκτωβριανών». Τρεις ημέρες αργότερα, η μεγάλη εφημερίδα της Λευκωσίας, «Ελευθερία», σχολίαζε ενθουσιωδώς την εμφάνιση του «φερέλπιδος πολιτικού σχηματισμού» και τις προσπάθειες για οργάνωση του ενωτικού αγώνα σε παγκύπρια βάση:

«Αι προγραμματικαί αρχαί του σχηματισμού τούτου δεν είναι δυνατόν παρά να απηχήσουν βαθύτατα εις πάσαν πατριωτικήν καρδίαν. Ό,τι επιβάλλεται ήδη είναι η πειθαρχία προς την αμφοτέρωθεν χαραχθείσαν πολιτικήν γραμμήν και η ενοποίησις όλων των προσπαθειών, των υπαγορευομένων από την αυτήν ιδεολογίαν. Ο αγνός πόθος της ελευθερίας ας κατευθύνη μέχρι τέλους τας σκέψεις και ενεργείας των πρωτοπόρων του κυπριακού αγώνος».

Η ίδρυση της ΕΡΕΚ ήταν ιδέα του Γεώργιου Καραγιάννη, διευθυντή του δημοτικού σχολείου Κερύνειας. Μαζί του συνεργάστηκαν ο καθηγητής Θεόκλητος Σοφοκλέους και ο δικηγόρος Δωρόθεος Καρολίδης. Σύμφωνα με τον ιστορικό Θωμά Παπαγεωργίου (Η κυπριακή ενωτική κίνηση στην Αθήνα, 1931-1940, 2015), μέχρι τα γεγονότα του Οκτωβρίου 1931 η ΕΡΕΚ αριθμούσε περίπου 700 μέλη. Βασική θέση της ήταν πως το εθνικό ζήτημα έπρεπε να καταστεί ο κεντρικός άξονας όλων των πολιτικών κινήσεων της περιόδου, χωρίς να αναλώνεται η δράση των Ελλήνων της Κύπρου σε ζητήματα κοινωνικής φύσης. Η προσέγγισή της για τον τρόπο διεξαγωγής του ενωτικού αγώνα εστιαζόταν κυρίως στην «παράλυση» του αποικιακού διοικητικού μηχανισμού ενώ, σύμφωνα με ορισμένες ερμηνείες, δεν αποκλειόταν η ένοπλη πάλη και ο στιγματισμός των συνεργατών της βρετανικής κυβέρνησης ως προδοτών. Τα στοιχεία αυτά αντλούν, προφανώς, την επιρροή τους από το επτανησιακό ριζοσπαστικό προηγούμενο του 19ου αιώνα, βάσει του οποίου επιδιώχθηκε η άμεση ένωση των Ιονίων Νήσων με το ελληνικό κράτος και η αποκήρυξη της θέσης για αναθεώρηση του συντάγματος (η συνεργασία, δηλαδή, με τις βρετανικές Αρχές). Η ίδια λογική διέπει την επιλογή ονόματος της ΕΡΕΚ, καθώς και του δημοσιογραφικού της εντύπου («Αδιάλλακτος»), η έκδοση του οποίου προγραμματίστηκε για την 24η Οκτωβρίου 1931. Εντούτοις, η κυκλοφορία του δεν υλοποιήθηκε εξαιτίας των ταραχών που ξέσπασαν τρεις ημέρες προηγουμένως.

Επίδραση και απήχηση: Η επίδραση της ΕΡΕΚ στο εθνικό κίνημα

Ο Σάββας Λοϊζίδης (Άτυχη Κύπρος, 1980) παραθέτει (από μνήμης) το κείμενο του όρκου της ΕΡΕΚ: «Ορκίζομαι εις την Αγίαν Ομοούσιον και αδιαίρετον Τριάδα με την χείρα επί του Ιερού Ευαγγελίου να αγωνισθώ με όλας τας δυνάμεις μου, μη φειδώμενος ουδ’ αυτής της ζωής μου, διά την απελευθέρωσιν της Κύπρου εκ του ξενικού ζυγού και την Ένωσιν αυτής με την μητέρα Ελλάδα. Ανήκων απ’ αυτής της στιγμής εις την Μυστικήν Οργάνωσιν, θα εκτελώ τας εντολάς της και δεν θα αποκαλύψω τίποτε περί αυτής, έστω και αν υποστώ βασανιστήρια ή απειληθή η ζωή μου». Στο τελετουργικό μύησης και στην οργανωτική δομή (με τη μυστική ηγεσία) επέδρασε, προφανώς, το παράδειγμα της Φιλικής Εταιρείας που οργάνωσε την Ελληνική Επανάσταση.

Πέραν της στήριξης του Μητροπολίτη Κυρηνείας Μακάριου Μυριανθέα (μετέπειτα Αρχιεπισκόπου Μακάριου Β΄), ο οποίος εντάχθηκε στη μυστική οργάνωση, η ΕΡΕΚ εξασφάλισε την αποδοχή του κυπριακής καταγωγής, δραστήριου στο εθνικό ζήτημα Προξένου της Ελλάδας, Αλέξη Κύρου. Κατόπιν τούτου εντάθηκαν οι οργανωτικές προσπάθειες και προγραμματίστηκε σύσκεψη, τον Οκτώβριο του 1931, με τη συμμετοχή στελεχών απ’ όλη την Κύπρο. Ενόψει της παγκύπριας σύσκεψης διατυπώθηκαν οι προγραμματικές θέσεις της ΕΡΕΚ, στις οποίες διατυπωνόταν η «μετά φανατισμού» επιδίωξη της Ένωσης. Περαιτέρω διακηρυσσόταν ότι, στη βάση θεώρησης των πραγμάτων των Ελλήνων, η δουλεία (σε όποιο βαθμό και αν παρουσιαζόταν) δεν ήταν αποδεκτή. Ως εκ τούτου αποκήρυσσαν την οποιαδήποτε συνεργασία με τη βρετανική Διοίκηση και προειδοποιούσαν ότι, όποιος δεν συμμορφωνόταν με τις εθνικές επιδιώξεις, θα αντιμετωπιζόταν εχθρικά. Σημαντική κρίνεται και η αναφορά σε στήριξη των κυπριακών γεωργικών και βιομηχανικών προϊόντων. Η ίδια λογική διεξαγωγής πολέμου σε όλα τα μέτωπα θα οδηγήσει 27 χρόνια αργότερα τον αρχηγό της ΕΟΚΑ, Γεώργιο Γρίβα – Διγενή, να κηρύξει την παθητική αντίσταση.

Η έντονη δραστηριότητα που παρατηρήθηκε στις παραμονές του Οκτωβρίου 1931 είχε ως αποτέλεσμα να γίνει γνωστή η επικείμενη εμφάνιση της οργάνωσης. Στη λογική αυτή πιθανολογείται ότι η εμφάνιση της ΕΡΕΚ κινητοποίησε τον Μητροπολίτη Κιτίου, Νικόδημο Μυλωνά, ο οποίος, παρά την αντίθεση που εξέφρασε κατά καιρούς στην προοπτική παραίτησης των Ελλήνων μελών του Νομοθετικού Συμβουλίου, προέβη αιφνιδιαστικά στο συγκεκριμένο διάβημα (17 Οκτωβρίου) και εκφώνησε πύρινες ομιλίες σε Λάρνακα και Λεμεσό (18 και 20 Οκτωβρίου). Οι ενέργειες του Μητροπολίτη, που έλαβαν χώραν λίγες ώρες πριν από την επίσημη εμφάνιση της ΕΡΕΚ, οδήγησαν στο ξέσπασμα των ταραχών της 21ης Οκτωβρίου. Υπό αυτήν την άποψη, μπορεί να εκφραστεί η υπόθεση ότι η σύσταση της ΕΡΕΚ ήταν καταλυτική για τις εξελίξεις και την τροπή του κυπριακού ζητήματος. Είναι δηλαδή δυνατόν να εικάσουμε, στη βάση μιας αιτιοκρατικής προσέγγισης, ότι το κίνημα των «Οκτωβριανών» και η συνεπακόλουθη βρετανική καταπίεση άλλαξαν τη μορφή του εθνικού κινήματος των Ελλήνων του νησιού και οδήγησαν εν τέλει στην ένοπλη δράση.

Συνεπώς, μπορεί να υποστηριχθεί ότι η επίδραση και απήχηση της ΕΡΕΚ ήταν αντιστρόφως σημαντική της εξαιρετικά βραχύβιας δράση της, καθώς η οργάνωση διαλύθηκε εν τη εμφανίσει της, στο πλαίσιο των αυστηρών μέτρων που επέβαλε η αποικιακή Διοίκηση του νησιού, συνεπεία των «Οκτωβριανών». Ήταν στον απόηχο των δραστηριοτήτων της ΕΡΕΚ και του Νικόδημου Μυλωνά, τις απογευματινές ώρες της 21ης Οκτωβρίου 1931, που ακούστηκε στην Εμπορική Λέσχη Λευκωσίας το σύνθημα – προτροπή, σημαίνοντας τη ριζοσπαστικοποίηση του ενωτικού κινήματος και εγκαινιάζοντας τη νέα φάση του κυπριακού ζητήματος: «Στο Κυβερνείον!».

*Κεντρική φωτογραφία: Ο δάσκαλος Γεώργιος Καραγιάννης (1885-1961) και ο νομικός Σάββας Λοϊζίδης (1903-1982) είχαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ίδρυση της ΕΡΕΚ.

(δημοσιεύθηκε στη «Σημερινή της Κυριακής», 24/10/2021)