Το Ελληνιστικό Βασίλειο της Βακτριανής κράτησε για δύο αιώνες και είχε σπουδαία πολιτιστική ακτινοβολία

Γράφει η Δήμητρα Ρετσινά – Φωτεινίδου, Φιλόλογος – Συγγραφέας

Η μεγάλη έκπληξη της ιστορίας είναι η κυρίαρχη και ανεξάρτητη ελληνική παρουσία στο σημερινό Αφγανιστάν επί αιώνες. Το Ελληνιστικό Βασίλειο της Βακτριανής κράτησε για δύο αιώνες και το αδελφό Ινδοελληνικό βασίλειο άλλους τόσους με σπουδαία πολιτιστική ακτινοβολία. Εκτεινόταν στα σημερινά κράτη Αφγανιστάν, Ουζμπεκιστάν, Τατζικιστάν, Πακιστάν και Ινδία.

Τα όρια αυτής της Ελληνικής Αυτοκρατορίας εκτείνονταν στο Ανατολικό Punjab στο νότο (Πενταποταμία) και στη κοιλάδα Ferghana στον βορρά. Η πόλη Αλεξάνδρεια Εσχάτη ιδρύθηκε εκεί και το όνομά της σημαίνει «η πιο μακρινή». Η καταγωγή της ελληνοβουδιστικής τέχνης θα πρέπει να αναζητηθεί στο Ελληνικό βασίλειο της Βακτριανής και στο Ινδοελληνικό βασίλειο.

Υπό την κυριαρχία των Ελληνοϊνδών βασιλέων και αργότερα της δυναστείας των Κουσάν, η αλληλεπίδραση της ελληνικής και βουδιστικής κουλτούρας άκμασε στο σημερινό βόρειο Πακιστάν και στη συνέχεια στην Ινδία και την Κίνα.

Το έτος 334 π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος με βετεράνους Μακεδόνες ξεκίνησε τη μεγάλη του εκστρατεία για να κατακτήσει τα εδάφη της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών και ακόμη πιο ανατολικά. Πολλές ελληνικές πόλεις ιδρύθηκαν στη νέα Μακεδονική Αυτοκρατορία, εγκαθιστώντας τους Έλληνες ως την κυβερνητική ελίτ σε θέσεις εξουσίας.

Η πολιτική σκέψη του Μ. Αλεξάνδρου ήταν να δημιουργήσει ένα μεικτό πληθυσμιακά και πολιτιστικά βασίλειο. Αφού επιβλήθηκε στον ελλαδικό χώρο, ξεκίνησε την προς ανατολάς επέκταση του βασιλείου του. Κύριο σταθμό της εκστρατείας του Μεγαλέξανδρου αποτέλεσε η μάχη στον Γρανικό ποταμό τον Μάιο του 334π.Χ. Στο πεδίο της μάχης βρέθηκαν αντιμέτωπες οι μακεδονικές με τις περσικές δυνάμεις. Μετά τη μάχη αυτή το μεγαλύτερο μέρος της Μικράς Ασίας έπεσε στα χέρια του Αλέξανδρου. Τριακόσιες περσικές πανοπλίες από τα λάφυρα αφιερώθηκαν στη θεά Αθηνά στον Παρθενώνα, με την επιγραφή «Αλέξανδρος Φιλίππου και οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων από των βαρβάρων των την Ασίαν κατοικούντων».

Μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου (323π.Χ.) οι Διάδοχοι στρατηγοί και στη συνέχεια οι Επίγονοι διαμοίρασαν τα κατακτημένα εδάφη αναμεταξύ τους.

Δημιουργήθηκαν τέσσερα Ελληνιστικά Βασίλεια που αντιστοιχούσαν σε μεγάλες δυναστείες: Το βασίλειο των Αντιγονιδών στη Μακεδονία με γενάρχη τον Αντίγονο Α’ Μονόφθαλμο, σατράπη επί Μ. Αλεξάνδρου, και στη συνέχεια με βασιλείς τον Δημήτριο Πολιορκητή και τον Αντίγονο Β’ Γονατά. Δεύτερο βασίλειο ήταν αυτό των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο με ιδρυτή τον στρατηγό Πτολεμαίο Α’ Σωτήρ (γιο του Λάγου, για αυτό και η δυναστεία των Πτολεμαίων ονομάζεται και Λαγιδών).

Το τρίτο βασίλειο των Σελευκιδών (312-64π.Χ.) στην Ασία εκτεινόταν από τη Συρία ως την Ινδία και την πολιτική εξουσία ασκούσε η ελίτ των Ελλήνων. Οι Σελευκίδες (Σέλευκος Α’ Νικάτωρ σατράπης της Βαβυλώνας, Αντίοχος Α’ Σωτήρ, Αχαιός, Αντίοχος Γ’ Μέγας, Σέλευκος Δ’ Φιλοπάτωρ, Αντίοχος Δ’ Επιφανής κ.ά.) οργάνωσαν έναν μεγάλης κλίμακας αποικισμό.

Προέκριναν την ίδρυση πόλεων με ελληνικούς πληθυσμούς  στη Μικρά Ασία και στη Μεσοποταμία. Επίσης υιοθέτησαν το γραφειοκρατικό σύστημα των Αχαιμενιδών κατά τη διοίκησή τους και χώρισαν την αυτοκρατορία τους σε σατραπείες. Μια από τις πιο ανατολικές και πλούσιες σατραπείες των Σελευκιδών ήταν η περιοχή της Βακτρίας (Βακτριανή).

Τέταρτο βασίλειο, αυτό των Ατταλιδών στην Πέργαμο, με τη δυναστεία να βασιλεύει στη Μ. Ασία μετά το θάνατο του Θράκα στρατηγού Λυσίμαχου, από το 282 – 133π.Χ., οπότε και η περιοχή κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους.

Την εποχή της Περσικής Αυτοκρατορίας, η Βακτριανή με πρωτεύουσα τα Βάκτρα, κατοικούνταν από ανεξάρτητους και ανυπότακτους πληθυσμούς ινδοϊρανικής καταγωγής. Εξελληνίστηκαν μετά τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου και υιοθέτησαν το ελληνικό αλφάβητο και την κουλτούρα. Οι Έλληνες που πήγαν να διοικήσουν την περιοχή, υιοθέτησαν με τη σειρά τους, το ανεξάρτητο πνεύμα των ντόπιων.

Όταν το 329 π.Χ ο Αλέξανδρος πρώτος εισέβαλλε στην Βακτριανή ίδρυσε οκτώ πόλεις στην περιοχή. Ωστόσο υπήρχαν ήδη Έλληνες εκεί πριν την άφιξη του στρατού του Μεγαλέξανδρου. Αυτό οφειλόταν πιθανόν σε μια πρακτική των Αχαιμενιδών, οι οποίοι μετέφεραν αναγκαστικώς τους Έλληνες επαναστάτες της Ιωνίας και της Βόρειας Αιγύπτου στα βάθη της Ανατολής.

Η ελληνική παρουσία στην Βακτριανή είχε ξεχωριστή, ανεξάρτητη Ελληνική ταυτότητα, διαφορετική από την αυτοκρατορική – Σελευκιδική συνείδηση.

Το 250π.Χ. ο σατράπης της Βακτριανής, Διόδωτος, επίσημα αποσκίρτησε από την αυτοκρατορία και αποκλήθηκε βασιλιάς Διόδωτος Ι του ελληνο-βακτριανού βασιλείου. Προφανώς ο Διόδωτος είδε την μεγάλη του ευκαιρία την εποχή που η αυτοκρατορία είχε αποδυναμωθεί από τον Τρίτο Συριακό Πόλεμο με το βασίλειο των Πτολεμαίων. Ακόμη πήρε τον τίτλο «Σωτήρ» όταν έδιωξε τους Πάρθους, με βασιλιά τον Αρκάση, έξω από την Βακτρία.

Γύρω στο 230π.Χ. ο γιος του Διόδωτου, ο Διόδωτος ΙΙ, εκθρονίστηκε από τον Ευθύδημο, ο οποίος προηγουμένως ήταν ο αυτοκρατορικός σατράπης της Σογδιανής. Ο Ευθύδημος διεύρυνε τα όρια του Ελληνο – βακτριανού βασιλείου ενσωματώνοντας την Αραχωσία, την Πενταποταμία (Πατζάμ), τη Σογδιανή και την Φεργκάνα μαζί με την πόλη Αλεξάνδρεια Εσχάτη. Πλέον κυριαρχούσε η δυναστεία των Ευθυδημιδών.

Η πρώτη πολεμική σύγκρουση του βασιλιά Ευθύδημου έγινε το 209π.Χ. με την άνοδο του Σελευκίδη βασιλιά Αντίοχου Γ .  Ο Αντίοχος ήταν νέος και φιλόδοξος και ήθελε να πάρει πίσω τα εδάφη του Ιράν και της Κεντρικής Ασίας που κάποτε ανήκαν στη Σελευκιδική επικράτεια. Οι δύο στρατοί «κατάφρακτοι» και «πελταστές» μαζί με πολυάριθμο ιππικό ήρθαν σε σύγκρουση. Αφού ο Αντίοχος κέρδισε τη βασική μάχη προχώρησε στην πολιορκία των Βάκτρων, η οποία κράτησε τρία χρόνια.

Τελικά, σύμφωνα με τον σύγχρονο ιστορικό Πολύβιο, ο Αντίοχος και ο Ευθύδημος σύναψαν ειρήνη λόγω του κοινού κινδύνου από τις Σκυθικές νομαδικές φυλές του βορρά, οι οποίες, όπως το έθεσε ο Πολύβιος, «θα εκβαρβάριζαν άρδην» τον Ελληνικό Πολιτισμό της Ανατολής.

Ύστερα από πραξικόπημα του στρατηγού Ευκρατίδη (κατά του Δημητρίου ΙΙ) στην πρωτεύουσα Βάκτρα (σημ. Μπάλχ), οι Έλληνες της Ινδίας διαχωρίστηκαν από αυτούς της Βακτριανής και με τον διάσημο βασιλιά τους Μένανδρο κατάφεραν να διατηρήσουν το Ινδο- Ελληνικό κράτος ως το 10μ.Χ. (τελευταίος βασιλιάς ο Στράτων ΙΙ)