νας πραγματικά «συμπαντικός Έλληνας» πέρασε σήμερα, 2 Σεπτεμβρίου 2021, στην αιωνιότητα: ο Μίκης Θεοδωράκης. Γεννημένος στις 29 Ιουλίου του 1925 στην Χίο, με κρητική και μικρασιατική καταγωγή, άφησε το μουσικό του στίγμα στην Ελλάδα και στον κόσμο, ένα στίγμα αδιαμφισβήτητο – αυτό άλλωστε τον καθιέρωσε και ως πολιτισμικά οικουμενικό, πέραν και πάνω από την πολιτική.

Πολιτικά όμως, ο Μίκης ήταν μια «ιδιάζουσα» περίπτωση, από την άποψη ότι ήταν «συνθετικός» στις θέσεις του, πράγμα που φανερώνει ότι δεν μπορούσε ή δεν ήθελε να μπει σε ένα στενό ιδεολογικό καλούπι.

Ξεκίνησε από την ΕΟΝ (Εθνική Οργάνωση Νεολαίας) του Ιωάννη Μεταξά, οργανώθηκε μετά στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, εξορίζεται στην Ικαρία και την Μακρόνησο, εκλέγεται βουλευτής της ΕΔΑ, προεδρεύει των Λαμπράκηδων και αντιστέκεται στην Χούντα των Συνταγματαρχών. Κατά την Μεταπολίτευση, στηρίζει την ελληνοτουρκική φιλία, εκλέγεται βουλευτής με το μαρξιστικό-λενινιστικό ΚΚΕ και μετά με την κεντροδεξιά ΝΔ και υπουργοποιείται από τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, στοχοποιείται από την 17 Νοέμβρη και επί ΣΥΡΙΖΑ ιδρύει την Σπίθα και αντιτίθεται μαζί με τους «Αγανακτισμένους» στο Μνημόνιο της οικονομικής Τρόικας. Το 2018 είναι κύριος ομιλητής στο συλλαλητήριο για το Μακεδονικό όπου ανέφερε ότι «η Μακεδονία είναι μία, ήταν, είναι και θα είναι πάντα ελληνική», με τον τότε βουλευτή της Χρυσής Αυγής Ηλία Κασιδιάρη επαινετικά να «παραγράφει» τις «στάσεις/κυβιστήσεις» του, από την μια, και τους Antifa να βανδαλίζουν την οικία του, από την άλλη.

Τα πιο πάνω φανερώνουν μια εθνική και πολιτική κινητικότητα με αποτέλεσμα πολλοί να τον θεωρούν πολιτικά αναξιόπιστο και καιροσκόπο, άλλοι, ίσως λιγότεροι, ως ένα ανήσυχο πνεύμα που δεν άντεχε τις οργανωτικές και στενές κομματικές και θεσμικές αγκυλώσεις.

Σε ένα ζήτημα ήταν πάντα σταθερός, παρά τις πολιτικο-κομματικές του κινήσεις και μετακινήσεις: Στην αγάπη του για την Κύπρο και την ελληνική ιστορία και ταυτότητα του λαού της. Άλλωστε, ανδρώθηκε στις διαδηλώσεις για την ελευθερία της Κύπρου κατά τη διάρκεια του ενωτικού-αντιαποικιακού αγώνα της ΕΟΚΑ ενώ μετά την εισβολή, στην Γαλλία όπου βρισκόταν, οργάνωνε μεγάλες συναυλίες για διεθνοποίηση του Κυπριακού.

Σημειώνουμε την δράση και θέση του σε δύο κομβικής σημασίας περιστατικά που αφορούν την ιστορική εξέλιξη του Κυπριακού Κράτους, με διαφορά ακριβώς 40 ετών το ένα από το άλλο: Τη δημιουργία της Εθνικής Φρουράς τον Ιούνιο του 1964 και το παλλαϊκό ΟΧΙ στο Σχέδιο Ανάν τον Απρίλιο του 2004.

1964: «Ύμνος στην Εθνοφρουρά»

Ως γνωστόν, κατά τα γεγονότα του 1963-64, διάφοροι ελληνοκυπριακοί εθελοντικοί παραστρατιωτικοί σχηματισμοί, γνωστοί ως «ομάδες», αγωνίστηκαν για να αποκρούσουν την πρώτη τουρκική απόπειρα επιβολής διχοτόμησης με τη χρήση της τουρκοκυπριακής ΤΜΤ.

Οι ελληνοκυπριακές «ομάδες», υπό την ηγεσία πρώην αγωνιστών της ΕΟΚΑ, εντάχθηκαν κάτω από την «Εθελοντική Εθνοφρουρά», μαζί με άνδρες του ανενεργού Κυπριακού Στρατού, υπό την ομπρέλα της Αστυνομικής Δύναμης Κύπρου μετά τον Ιανουάριο του 1964. Τον Ιούνιο του 1964 δημιουργήθηκε με νόμο η Εθνική Φρουρά, που απορρόφησε τους άνδρες των εθελοντικών ομάδων ως κληρωτούς και εφέδρους και μέχρι σήμερα αποτελούν τις Ένοπλες Δυνάμεις της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η ΕΦ ξεκίνησε με αυτοθυσία, απλήρωτη εργασία για στήσιμο στρατοπέδων και φυλακίων, εθελοντικές ομάδες αυτοάμυνας, εράνους στις εκκλησιές, κυνηγετικά τυφέκια και αυτοσχέδια όπλα.

Στις ελλαδικές εκλογές του Φεβρουαρίου του 1964, ο Μίκης Θεοδωράκης εκλέγεται βουλευτής με την Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά. Τον ίδιο μήνα επισκέπτεται την Κύπρο και συναντάται με τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο.

Όπως σημειώνει ο Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, Πέτρος Παπαπολυβίου (papapolyviou.com, 02/09/2021): «Σκοπός του ταξιδιού του ήταν να ενημερωθεί για τις εξελίξεις στο Κυπριακό. Στις δηλώσεις του, όπως δημοσιεύθηκαν στις εφημερίδες της επομένης ημέρας, εξέφρασε τη συγκίνησή του “διότι πατά τα ιερά χώματα του ηρωικού νησιού”, που του δίδει την εντύπωση, όχι μόνο ότι δεν έφυγε από την Ελλάδα, αλλά “ότι βρίσκεται στην καρδιά της Ελλάδας” και εξέφρασε την ακράδαντή του πίστη ότι η Κύπρος σύντομα θα πετύχαινε “την Ένωσι με την Μητέρα Ελλάδα”. Στο πρώτο του σύντομο ταξίδι στην Κύπρο ο συνθέτης του “Χρυσοπράσινου φύλλου” δήλωσε εντυπωσιασμένος από την προσωπικότητα του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, γνωστοποίησε ότι εργαζόταν εκείνη την εποχή πάνω στο “Άξιον εστί” του Οδυσσέα Ελύτη, παρακολούθησε την πρεμιέρα θεατρικής παράστασης του ΟΘΑΚ (του κατοπινού ΘΟΚ), έδωσε συνέντευξη στο ΡΙΚ “για την μουσική στην Ελλάδα” και αποκάλυψε ότι θα μελοποιούσε τραγούδια για την Κύπρο σε στίχους Κυπρίων ποιητών, καθώς πίστευε “στην αλληλουχία Τέχνης και ζωής, στην αλληλουχία Τέχνης και αγώνα”.»

Ο Μίκης Θεοδωράκης σε ραδιοθάλαμο του «ΡΙΚ» τον Φεβρουάριο του 1964. Το έργο του «Άξιον Εστί», με επιθυμία του ιδίου, ακούστηκε για πρώτη φορά από το ραδιόφωνο του «ΡΙΚ» στις 24 Μαΐου 1964.

Σε συνέντευξή στην «Αυγή» (25/05/1964), ο Μίκης αναφέρει ότι «ο Μακάριος είναι άξιος ηγέτης του κυπριακού λαού» που «όμως δεν έχει να αντιπαλέψη μόνο στις μηχανορραφίες των εχθρών (Άγγλοι, Αμερικανοί, Τούρκοι και ΝΑΤΟ), αλλά και στις αφόρητες πιέσεις των ελληνικών κυβερνήσεων». Στην εν λόγω συνέντευξη, ο Θεοδωράκης μεταφέρει τις κατηγορίες Μακαρίου προς τις ελλαδικές κυβερνήσεις: «Θα προτιμούσα, μου είχε πη, χίλιες φορές τις φυσικές ταλαιπωρίες της φυλακής ή της εξορίας, παρά αυτό το απερίγραπτο ηθικό μαρτύριο των πιέσεων. Πρώτον ο Αμερικανός υφυπουργός κ. Μπωλ που με επίεσε αφάνταστα να υπογράψω, και μετά, ακόμα χειρότερα, το νυκτερινόν τηλεγράφημα εξ Αθηνών με τον ίδιο πάντοτε επίλογον “Σας ομιλεί ο πρωθυπουργός Παρασκευόπουλος. Έχω πλάι μου την Α.Β.Υ. τον Διάδοχον καθώς και τους κ.κ. Κανελλόπουλο και Παπανδρέου. Όλοι μας πιστεύομεν ότι θα πρέπει να αποδεχθήτε τους όρους του ΝΑΤΟ. Το επιβάλλουν λόγοι εθνικοί.” Όμως εγώ, συνέχισε ο Μακάριος, δεν τους καταλάβαινα ακόμη τους λόγους τους εθνικούς και τελικά είπα ΟΧΙ.»

Σε άλλο σημείο της συνέντευξης αποδίδει την δημιουργία της «Πράσινης Γραμμής» του Δεκεμβρίου του 1963 στην «αποκορύφωση της αγγλικής πανουργίας του “διαίρει και βασίλευε”». Επισκέφθηκε τα «κρισιμώτερα φυλάκια», τα «παρατηρητήρια, ταμπούρια, οδοφράγματα» και «το μηχανουργίο που βάφτισαν “Το Χάνι της Γραβιάς”» μαζί «με τους στρατιωτικούς υπεύθυνους». Με βάση τις επαφές του, ανέφερε πως οι Κύπριοι πίστευαν πως «για να μας κρύβουν την αλήθεια κάτι βρώμικο θα μαγειρεύεται», στήριζαν τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο και θεωρούσαν ως «φιλικές δυνάμεις» τις «αδέσμευτες και σοσιαλιστικές χώρες», ενώ θεωρούσαν «ανεκτίμητη» τη βοήθεια της ΕΣΣΔ.

Η συνέντευξη στην «Αυγή» καταλήγει ως εξής: «”Τους ανησυχεί (τους Δυτικούς) η προσεχής γενική συνέλευσις του ΟΗΕ και προσπαθούν να κάνουν κάποια διευθέτησι που να τους συμφέρη.” Πάντως ένα είναι το γεγονός. Πώς σ’ αυτή τη σύγκρουσι αντιλήψεων και συμφερόντων οι χώρες του ΝΑΤΟ θα ζητήσουν να βρουν την λύσι που τους εξυπηρετεί στρατιωτικά και οικονομικά δίχως να παίρνουν υπ’ όψι τους ούτε την θέλησι, ούτε τα δικαιώματα, ούτε και τα συμφέροντα του κυπριακού λαού. Ό,τι κι’ αν προτείνουν, ακόμα και την Ένωσι θα το προτείνουν γιατί θα πιστεύουν πως με την λύση αυτή πραγματοποιείται η λιγώτερη δυνατή ζημιά στα σχέδιά τους. Επομένως πιστεύουμε ότι οι υπεύθυνοι για το μέλλον του ελληνικού κυπριακού λαού και κυρίως ο Μακάριος θα πρέπει να αντιμετωπίσουν με περισσότερη αποφασιστικότητα την έξοδο από την πρακτική των χαρακωμάτων και της αναμονής, που επέβαλαν οι Άγγλοι.»

Όμως, παρά τις πολιτικές του διαφωνίες με την ελλαδική κυβέρνηση Γεώργιου Παπανδρέου της Ένωσης Κέντρου, ο αριστερός βουλευτής και μουσικοσυνθέτης θα μελοποιήσει τον ύμνο της Εθνικής Φρουράς, του νέου κυπριακού στρατού δηλαδή που δημιουργήθηκε υπό την επίβλεψη των Ελλαδιτών αξιωματικών που έστειλε κρυφά στην Κύπρο το «νατοϊκό» ΓΕΕΘΑ.

Σε μια λιτή αναφορά του, ο Γεώργιος Σ. Καμιναρίδης στο τεύχος 6 του στρατιωτικού περιοδικού «Εθνική Φρουρά & Ιστορία» (Ιούνιος 2005, σσ. 42-43), περιγράφει την εμπλοκή του Μίκη Θεοδωράκη στην δημιουργία του ύμνου των νεοσύστατων κυπριακών Ενόπλων Δυνάμεων, κατά τη διάρκεια μιας από τις πολλές επίσκεψεις του στην Κύπρο:

«Ο γνωστός λογοτέχνης και ποιητής Άντης Περνάρης ήταν ίσως ο πιο συνεπής συνεργάτης της εκδοτικής επιτροπής του περιοδικού “Ο Εθνοφρουρός”. Πρώτος πάντοτε παράδιδε την συνεργασία του – “Το Χρονοδιάγραμμά μας” – και τακτικά επικοινωνούσε με την επιτροπή, για να δώσει τις πολύτιμες εισηγήσεις του σχετικά με την όλη δομή και εμφάνιση του περιοδικού της Εθνικής Φρουράς.

» Σε μια προσωπική επαφή, που είχε μαζί του το καλοκαίρι του 1964, η συντακτική επιτροπή τον παρακάλεσε να γράψει τον “Ύμνο στην Εθνοφρουρά”. Η γαλήνια μορφή του σκίρτησε από ενδόμυχη χαρά και δέχτηκε με ευχαρίστηση την παράκλησή μας. Ως συνεπής δε συνεργάτης παράδωσε τον “Ύμνο στην Εθνοφρουρά” στις αρχές του Σεπτεμβρίου 1964.

» Ένα πρωϊνό, το Σεπτέμβριο του 1964, ήμουνα στο γραφείο του Διευθυντή της Παιδαγωγικής Ακαδημίας κ. Φρ. Π. Βράχα. Ξαφνικά είδα να περνά μέσα από το γρασίδι της εσωτερικής αυλής της σχολής μια γνωστή φυσιογνωμία. Πέρασε από την κύρια είσοδο της Σχολής και κατευθύνθηκε στο κυλικείο. Εκεί, με άλλους ξένους φιλοξενούμενους της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης, έπαιρνε το πρωϊνό του. Εξέφρασα τότε στον κ. Φρ. Π. Βράχα την υποψία μου πως ένας από τους φιλοξενούμενους ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης. Ο κ. Φρ. Π. Βράχας με παρώτρυνε τότε να ερευνήσω στο κυλικείο, για να διαπιστώσω εάν όντως ήταν ο Θεοδωράκης. Όταν το διαπίστωσα, λέω αμέσως στον κ. Φρ. Π. Βράχα, “Τι λέτε; Ευκαιρία δεν είναι να τον παρακαλέσουμε να μελοποιήσει τον ‘Ύμνο στην Εθνοφρουρά’ που μόλις πρόσφατα έγραψε ο Άντης Περνάρης;”

» Ο “Ύμνος στην Εθνοφρουρά” προγραμματιζόταν να δημοσιευθεί ως ποίημα στο τεύχος Οκτωβρίου 1964. Ο κ. Φρ. Π. Βράχας άδραξε αμέσως την ευκαιρία. Πλησιάσαμε αμέσως τον Θεοδωράκη, ενώ προγευμάτιζε, και συνομιλήσαμε αρκετά. Του δώσαμε το ποίημα του Άντη Περνάρη και τον παρακαλέσαμε να το μελοποιήσει. Ο Μίκης Θεοδωράκης δέχτηκε την παράκλησή μας με ευχαρίστηση. Πήρε το ποίημα στα χέρια του, το διάβασε, σκέφτηκε λιγάκι και μας είπε: “Είναι εύκολο να πάρουμε την συγκατάθεση του ποιητή για μια μικρή αλλαγή σε μια λέξη, ώστε η μελωδία να βγεί αβίαστα;” Έτσι και έγινε. Συνομιλήσαμε με τον Άντη Περνάρη, ο οποίος δεν έφερε ένταση. Η αλλαγή έγινε.

» Την επομένη, την ώρα πάλι του προγεύματος, ο Μίκης Θεοδωράκης μας παρέδωσε την παρτιτούρα του Ύμνου.

» Δεν φαντάζεστε τη χαρά μας, αλλά και την περηφάνεια μας, γιατί χωρίας κανένα προγραμματισμό και κόπο, είχαμε στα χέρια μας τη μελωδία του “Ύμνου στην Εθνοφρουρά”.

» Ο κ. Φρ. Π. Βράχα ευχαρίστησε τον Μ. Θεοδωράκη με συγκινητική επιστολή. Η παρτιτούρα του Ύμνου, όπως την έγραψε ο Θεοδωράκης, δημοσιεύτηκε στο τεύχος αρ. 12, Οκτώβριος 1964 του περιοδικού “Ο Εθνοφρουρός”.»

Η συνάντηση που περιγράφει ο Γεώργιος Καμιναρίδης στη Παιδαγωγική Ακαδημία, θα πρέπει να έγινε με αφορμή την επίσκεψη Θεοδωράκη λίγες εβδομάδες ύστερα από τους φονικούς τουρκικούς βομβαρδισμούς στην Τυλληρία, όπου αντιπροσώπευσε τη νεολαία των Λαμπράκηδων στο συνέδριο «Η Κύπρος διά μέσου των αιώνων» που έλαβε χώρα σε εκείνο το χώρο, όπως σημειώνει στο προαναφερθέν άρθρο του ο Πέτρος Παπαπολυβίου.

Ο Μίκης μελοποίησε τον ύμνο των Κυπρίων Εθνοφρουρών την ίδια περίπου εποχή που είχε συνθέσει τον ίσως πιο αναγνωρίσιμο ελληνικό ρυθμό διεθνώς, το συρτάκι «Ζορμπάς» (για την ταινία του Μιχάλη Κακογιάννης “Zorba the Greek”), βασισμένο σε παραδοσιακή κρητική μουσική, και με το οποίο απέκτησε διεθνή αναγνώριση.

2004: «ΟΧΙ» στο Σχέδιο Ανάν

Ο Μίκης Θεοδωράκης στήριξε με το πολιτικό και συμβολικό του βάρος το ΟΧΙ του Κυπριακού Ελληνισμού στο Σχέδιο Ανάν. Με δήλωσή του στις 21 Απριλίου 2004, παρότρυνε τους Κύπριους να καταψηφίσουν την πρόταση Διζωνικής Δικοινοτικής Ομοσπονδίας του ΟΗΕ κατά το δημοψήφισμα της 24ης Απριλίου 2004 για εγκαθίδρυση «μιας νέας τάξης πραγμάτων» που, μεταξύ άλλων, θα διέλυε την Εθνική Φρουρά.

Στη «Δήλωση» του από την Αθήνα ανέφερε:

«Είχα αποφασίσει να μην τοποθετηθώ σε σχέση με το προσεχές δημοψήφισμα στην Κύπρο, με την ελπίδα ότι ο Ελληνοκυπριακός Λαός θα αφηνόταν απερίσπαστος να εκπληρώσει το κυριαρχικό του δικαίωμα.

Όμως δύο παράγοντες ήρθαν να μεταβάλουν αυτή την απόφαση:

Πρώτον, η σε βάθος μελέτη του σχεδίου Ανάν που μου αποκάλυψε τον απολύτως αρνητικό του χαρακτήρα. Και

Δεύτερον, οι πρωτοφανείς και απροκάλυπτες πιέσεις αμερικανών και άλλων αξιωματούχων προς την κατεύθυνση “ΝΑΙ”. Πιέσεις που αποκαλύπτουν με τον πλέον πανηγυρικό τρόπο ότι πίσω από το σχέδιο Ανάν ουσιαστικά κρύβονται τα συμφέροντα της Αγγλίας και των ΗΠΑ, που τα πρώτα συνδέονται με το καθεστώς των βρετανικών βάσεων στην Μεγαλόνησο και τα δεύτερα με τους οικονομικο-γαιοπολιτικούς και κυρίως στρατιωτικούς σχεδιασμούς της υπερδύναμης στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής.

Γίνεται έτσι φανερό ότι στον βωμό αυτών των συμφερόντων θυσιάζεται το μέλλον όλων ανεξαρτήτως των Κυπρίων, Ελλήνων και Τούρκων. Και είναι τουλάχιστον παράλογο το ότι τη στιγμή ακριβώς που η Κύπρος γίνεται μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καλούνται οι κάτοικοί της να υποστούν ένα ελεγχόμενο μόρφωμα εξουσίας, που γυρίζει επιδεικτικά την πλάτη στα δημοκρατικά κεκτημένα και αξίες της Ευρώπης!

Κατόπιν όλων αυτών χαιρετίζω το βέβαιο και βροντερό ΟΧΙ των αδελφών μας Ελληνοκυπρίων που το θεωρώ ισότιμο με τα μεγάλα ΟΧΙ των Ελλήνων και επί πλέον σαν απαρχή αντίστασης στον αγώνα για την υπεράσπιση της τιμής και της αξιοπρέπειας της Πατρίδας μας.

Αθήνα, 21η Απριλίου 2004

Μίκης Θεοδωράκης

Υστερόγραφο: Είναι σημαδιακό το γεγονός ότι η Δήλωσή μου αυτή έχει ημερομηνία 21 Απριλίου… Ακριβώς σαν σήμερα πριν από 37 χρόνια, είχα την τιμή να βροντοφωνάξω μέσα από την παρανομία ένα άλλο ΟΧΙ!»

Το Σχέδιο Ανάν καταψηφίστηκε με ένα «βροντερό ΟΧΙ» -κατά τον Κύπριο Πρόεδρο Τάσσο Παπαδόπουλο- της τάξεως του 76%.

Μίκης: Ελληνισμός & Ρωμιοσύνη

Αντί επιλόγου, και από τα πολλά που γράφτηκαν και που θα γράφονται τις επόμενες μέρες, ξεχωρίζω την σύντομη και μεστή ανακοίνωση του Βιβλιοπωλείου-Καφεαναγνωστηρίου «Το Έρμα», που από τα μεσαιωνικά σοκάκια της παλιάς Λευκωσίας αναφέρει για την πολιτισμική οικουμενικότητα του Μίκη Θεοδωράκη:

«“Και καμακώνει το θεριό,
με το καμάκι του ήλιου”

» Έφυγε ένας μεγάλος Έλληνας, όμοιος του οποίου δεν υπήρξε και που πιθανώς να μην υπάρξει ξανά. Τρεις γενιές τραγούδησαν μαζί του στίχους φοβερούς και η μορφή του θα συντροφεύει κάθε στιγμή του μέλλοντός του Ελληνισμού. Ο Μίκης Θεοδωράκης, αυτός ο πελώριος συνθέτης, θα θυμίζει πάντα αυτό τον κόσμο, τον μικρό, τον μέγα, που μεγαλουργεί διαρκώς, τη Ρωμιοσύνη που πετιέται, αντριεύει και θεριεύει, την κάθε όμορφη πόλη και τις κοπέλες του Μαουτχάουζεν, τον Ρίτσο, τον Σεφέρη, τον Αναγνωστάκη, τον Ελύτη, τον Σικελιανό, τον Λειβαδίτη, τον Λόρκα, τον Νερούδα. Θα είναι πάντα μια μορφή λευτεριάς, πολιτισμού, αντίστασης και διαρκούς μάχης για τον Ελληνισμό. Καλή ανάπαυση, μεγάλε Μίκη Θεοδωράκη. Σε ευγνωμονούμε.»