Κυρηναϊκή ή Πεντάπολις, η ελληνική παράκτια περιοχή της Λιβύης

Κυρηναϊκή ή Πεντάπολις καλείται η βορειοανατολική παράκτια περιοχή της Λιβύης, που αρχικά περιελάμβανε πέντε & κατόπιν έξι Ελληνικές αποικίες: Ευεσπερίδες (μετέπειτα Βερενίκη, σύγχρονη Βεγγάζη) – Ταύχειρα (μετέπειτα Αρσινόη, σημερινή Τόκρα) – Βάρκη (Al Marj) – Πτολεμαΐδα – Απολλωνία(σύγχρονη Susah) και την πρωτεύουσα Κυρήνη από την οποία προήλθε και η ονομασία της περιοχής.

Όσον αφορά στα γεωγραφικά – κλιματολογικά στοιχεία το έδαφος είναι εύφορο και το κλίμα υγρό λόγω των βορείων ανέμων οι οποίοι μεταφέρουν την υγρασία της Μεσογείου. Η περιοχή περιβάλλεται από τα όρη του Gebel el-Akhdar και πολλά μικρά ποτάμια ρέουν στη θάλασσα καθιστώντας την Κυρηναϊκή απροσδόκητα πράσινη, όπως άλλωστε υποδηλώνει και η ονομασία Gebel el-Akhdar που σημαίνει πράσινα βουνά.

Σε γενικές γραμμές, η Κυρηναϊκή μπορεί να θεωρηθεί ως πολυεπίπεδη, αφού αρχικά υπάρχει η στενή παράκτια πεδιάδα που συνορεύει με απότομους λόφους και βράχια οι οποίοι ορίζουν το δεύτερο επίπεδο, ενώ ως τρίτο επίπεδο θεωρείται η περιοχή όπου χτίστηκαν οι Ελληνικές πόλεις της Κυρήνης και της Βάρκης.

Οι άλλες τρεις αποικίες, οι Ευεσπερίδες (σύγχρονη Βεγγάζη) η Ταύχειρα και η Απολλωνία, είναι λιμένες στην παράκτια πεδιάδα όπως και η έκτη πόλη Πτολεμαΐς που ιδρύθηκε κατά την Ελληνιστική εποχή.

Η Κυρήνη ιδρύθηκε ως αποικία των Ελλήνων της Θήρας (Ηρόδοτος «Ιστορία» βιβλίο Δ) οι οποίοι αφίχθηκαν σε ένα περιβάλλον το οποίο δεν είχε φθάσει ακόμα στην Εποχή του Σιδήρου και η ζωή των τοπικών Λιβυκών φυλών ήταν άγνωστη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ιερή τοποθεσία στο Slonta, η χρονολόγηση της οποίας είναι αδύνατη ακόμη και σήμερα, λόγω έλλειψης γραπτών και μετρήσιμων ιστορικών στοιχείων.

Η Κυρηναϊκή καταλήφθηκε από τους Πέρσες μετά το 513 π.Χ. χωρίς να υπάρχει κάποιο ιστορικό στοιχείο όσον αφορά στο καθεστώς ελέγχου, αφού πιθανώς τελούσε υπό απομακρυσμένη κηδεμονία, στοιχείο που προκύπτει όταν ο βασιλέας Ξέρξης αποφάσισε να αποδεχθεί την απώλεια απομακρυσμένων τμημάτων της αυτοκρατορίας του. Σε κάθε περίπτωση, μετά την ανεξαρτησία της Αιγύπτου το 404 π.Χ., οι πόλεις της Κυρηναϊκής ήσαν αυτόνομες.

Το 331 π.Χ., η Κυρηναϊκή παραδόθηκε στον Μέγα Αλέξανδρο και μετά το θάνατό του, αποτέλεσε τμήμα της αυτοκρατορίας του Πτολεμαίου Α’ του Σωτήρα, ο οποίος ανέθεσε την διακυβέρνηση στον στρατηγό του Οφέλλα που αποκατέστησε την τάξη και συνένωσε όλες τις πόλεις σε μια ενιαία επαρχία. Έκτοτε, η Κυρήνη και η Κυρηναϊκή αποτέλεσε τμήμα της Πτολεμαϊκής Αυτοκρατορίας, παρόλο που υπήρχαν περίοδοι ανεξαρτησίας, όπως επί παραδείγματι επί ηγεσίας Μάγα του Κυρηναίου ο οποίος διαδέχθηκε τον Οφέλλα.

Μια άλλη περίοδος ανεξαρτησίας υπήρξε επί βασιλείας Πτολεμαίου Η’ του Φύσκονα, γιού του Αιγύπτιου βασιλέα Πτολεμαίου Ε’ του Επιφανούς ο οποίος όταν το 163 π.Χ. ήλθε αντιμέτωπος με έντονες αντιδράσεις, κατάφερε να τις αντιμετωπίσει με την υποστήριξη της Ρώμης, καθιστώντας την Κυρηναϊκή Ρωμαϊκό προτεκτοράτο. Ακόμα και όταν τον διαδέχτηκε περί το 101 π.Χ. ο γιος του Πτολεμαίος Απίων, οι Ρωμαίοι κληρονόμησαν τελικά την Κυρήνη και τις άλλες πόλεις και το 74 π.Χ. αποτέλεσε ενιαία επαρχία μαζί με την Κρήτη.

Η Κυρηναϊκή διάνυσε μακρά περίοδο ειρήνης υπό την κυριαρχία των Ρωμαίων. Ο αυτοκράτορας Αύγουστος «δώρισε» στην Κυρήνη τον ναό του Δία με αντίγραφο του διάσημου αγάλματος του Φειδία, ενώ παρόμοια δώρα έδωσαν και άλλοι αυτοκράτορες, όπως το Ασκληπιείο των Βαλαγρών (σύγχρονη Αλ Μπάϋντα) το οποίο χρονολογείται από εκείνη την περίοδο. Η ηρεμία διακόπτεται το 115 μ.Χ., όταν ένας Εβραίος ονόματι Lukuas ισχυρίζεται ότι είναι ο Μεσσίας και οργανώνει εξέγερση, κατά την διάρκεια της οποίας έγιναν καταστροφές μεγάλης κλίμακας, αλλά τελικά οι Ρωμαίοι ανέκτησαν την επαρχία και ο αυτοκράτορας Αδριανός διέταξε τους Εβραίους να πληρώσουν την ανασυγκρότηση.

Κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, η Ρωμαϊκή επαρχία καταστράφηκε από βάρβαρες επιδρομές. Στα έργα «Επιστολές» και «Κατάστασις» του επισκόπου Συνεσίου, γραμμένα μεταξύ 400 και 414, περιλαμβάνονται πολλά συμβάντα από εκείνη την περίοδο, όπου αναφέρεται η εγκατάλειψη των κατοίκων από την κεντρική κυβέρνηση, ενώ το 410 η Κυρήνη παραδίδεται στους νομάδες του Laguatan.

Περί τον 6^ο αιώνα, οι Βυζαντινοί ανέκτησαν την περιοχή ιδρύοντας – αναμορφώνοντας πόλεις και οχυρά και η εν λόγω περίοδος ονομάσθηκεΑνανέωσις. 

Περί το 539 επανιδρύθηκε η πόλη Θεοδωριάς (πρώην Ολβία- σύγχρονη Qasr) από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό προς τιμή της συζύγου τουΘεοδώρας, όπου υπάρχουν δύο εκκλησίες και τα ψηφιδωτά δαπέδου στην ανατολική βασιλική θεωρούνται από τους μεγαλύτερους καλλιτεχνικούς θησαυρούς της Λιβύης.

Αναπτύχθηκε το ακρωτήριο Ναύσταθμος (σύγχρονη Ρας αλ Χιλάλ) το οποίο είναι γνωστό για την Βυζαντινή του εκκλησία και το οχυρό Βόρεον (σύγχρονο Μπου Γράδα).

Αρχές του 7^ου αιώνα η Κυρηναϊκή εντάσσεται στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Το 642 η Βάρκη παραδόθηκε στους Άραβες, αλλά η Ταύχειρα παρέμεινε υπό Βυζαντινή κυριαρχία.

Πηγές – βιβλιογραφία

https://www.livius.org/articles/place/cyrenaica/
http://www.cyrenaica.org/setting.html
Taylor & Francis «International Dictionary of Historic Places: Middle East and Africa» 1994
The Library of Congress, Country Studies: «Cyrenaica and the Greeks» Libya 2001

ΧΕΙΛΩΝ