«H ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΟΥΛΙΩΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821»
(Ιστορικό δοκίμιο, αναρτημένο στο Δημαρχείο Σουλίου και στην κοινότητα Σουλίου).

Νιώθοντας το χρέος να αποτίσω ελάχιστο φόρο τιμής στους αθάνατους ήρωες του Σουλίου που έδωσαν το αίμα τους για την ελευθερία της Ελλάδος, ως ιστοριοδίφης που ερεύνησα, μελέτησα και εξέδωσα τα απομνημονεύματα των αγωνιστών του 1821, έγραψα το παρόν δοκίμιο, στο οποίο τεκμηριώνεται με αδιάσειστα στοιχεία από τις υπάρχουσες ιστορικές πηγές ότι, χωρίς τους αγώνες και τις θυσίες των Σουλιωτών η Ελληνική Επανάσταση θα κινδύνευε να συντριβεί στο ξεκίνημά της ή κατά τους πρώτους χρόνους της. Οι Σουλιώτες ήταν πάντα αδούλωτοι και ελεύθεροι. Από το 1721 έως το 1803 κατανίκησαν όλες τις στρατιές των Τουρκαλβανών πασάδων που τους επιτέθηκαν με σκοπό να τους εξοντώσουν. Ο Αλή πασάς, που εξεστράτευσε τρεις φορές εναντίον τους ποτέ δεν κατάφερε να τους νικήσει. Μόνο η πείνα τούς κατέβαλε.

Το Δεκέμβριο του 1803 αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν και να καταφύγουν στην Κέρκυρα, αφού προηγουμένως πλήρωσαν βαρύ τίμημα σε αίμα τόσο στο Ζάλογγο όσο και στη Μονή του Σέλτζου λόγω της παρασπονδίας του δόλιου Αλή πασά. Tον Μάιο του 1820, ο σουλτάνος αποκήρυξε τον Αλή πασά και έστειλε πολυάριθμα στρατεύματα με αρχιστράτηγο τον Ισμαήλ Πασόμπεη να τον πολιορκήσει στο κάστρο των Ιωαννίνων.

Οι Σουλιώτες που ζούσαν στην Κέρκυρα από το 1803, συμφώνησαν με τον Ισμαήλ Πασόμπεη να έλθουν και να πολεμήσουν στο πλευρό του με αντάλλαγμα την επανεγκατάστασή τους στο Σούλι. Εκείνος όμως, παρασυρμένος από τους αγάδες και τους μπέηδες της Τσαμουριάς, πολύ σύντομα αθέτησε την υπόσχεσή του και μυστικά σχεδίαζε να τους εξοντώσει. Όταν οι Σουλιώτες το έμαθαν, συμμάχησαν, στις 4 Δεκεμβρίου του 1820, με τον Αλή πασά, και στράφηκαν εναντίον των σουλτανικών στρατευμάτων. Έτσι, από τις 7 έως το τέλος Δεκεμβρίου του 1820, κατανίκησαν τη μεγάλη σουλτανική στρατιά των Τσάμηδων στα βουνά του Σουλίου, τη στρατιά δύο πασάδων στα Πέντε Πηγάδια, καθώς και δύο μικρότερες σουλτανικές δυνάμεις στο χωριό Θεριακίς και στο στενό των Κομψάδων.

Οι περιφανείς αυτές νίκες, εξόργισαν σε τέτοιο βαθμό τον σουλτάνο, ώστε αντικατέστησε τον αρχιστράτηγο Πασόμπεη με τον Χουρσίτ Πασά, τον οποίον από τον Νοέμβριο του 1820 είχε διορίσει στην Τρίπολη, Μόρα Βαλεσί (Διοικητή της Πελοποννήσου). Η απομάκρυνση όμως του Χουρσίτ και της στρατιάς του απ’ την Πελοπόννησο έπαιξε καταλυτικό ρόλο στο επιτυχημένο ξεκίνημα της Ελληνικής Επανάστασης. Παράλληλα οι νίκες αυτές ισχυροποίησαν και τον Αλή Πασά, ο οποίος, κατά τον Δεκέμβριο του 1820, βρισκόταν σε δεινή θέση, εξ αιτίας της αποσκίρτισης προς το σουλτανικό στρατόπεδο, των σημαντικότερων αγάδων και μπέηδών του, ενώ ανέβασαν και το ηθικό των υπολοίπων που του είχαν απομείνει. Στη συνέχεια, οι Σουλιώτες, σε όλες τις μάχες που έδωσαν με τα σουλτανικά στρατεύματα στα διάφορα μέρη της Ηπείρου, ήσαν πάντα νικητές. Έτσι, δυναμωμένος ο Αλή πασάς από τις συνεχόμενες νίκες των Σουλιωτών, κατάφερε να αντέξει ακόμη για δώδεκα μήνες, καθηλώνοντας την τουρκική στρατιά στα Γιάννενα την κρισιμότερη χρονική περίοδο που, τόσο στην Πελοπόννησο όσο και στη Στερεά Ελλάδα, δινόταν ο υπέρ πάντων αγών για την εδραίωση της Ελληνικής Επανάστασης. Σημειώνω τις κυριότερες μάχες των Σουλιωτών με τα Σουλτανικά στρατεύματα στην Ήπειρο, κατά τη διάρκεια της συμμαχίας τους με τον Αλή Πασά από τον Δεκέμβρη του 1820 μέχρι τον Δεκέμβρη του 1821, και είναι οι εξής: 1) Πρώτη κατάληψη Βαριάδων (7-12-1820). 2) Μάχη κατά των Τσάμηδων στα βουνά του Σουλίου (μέσα Δεκ. 1820). 3) Μάχη στο Θεριακίς (20-12-1820). 4) Μάχη στους Κομψάδες (22-12-1820). 5) Μάχη στα πέντε Πηγάδια (τρίτο δεκαήμερο Δεκέμβρη 1820). 6) Μάχη στα Γρατζενά και Τζεριτζανά (μέσα Γενάρη 1821). Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε, πολεμώντας ηρωικά, ο αρχηγός της φάρας των Κουτσονικαίων, Μάρκος Κουτσονίκας). 7) Μάχη στη Φιλιππιάδα (12-3-1821). 😎 Μάχη της Μπογόριτζας (14-4-1821). 9) Μάχη στο Καντζά (3-5-1821). 10) Πολιορκία και άλωση των Λελόβων (μέσα Μαΐου 1821). 11) Πολιορκία και άλωση των Βαριάδων (Ιούνιος έως 4 Ιουλίου 1821). 12) Μάχη στο φρούριο της Ρινιάσσας (τέλος Ιουνίου 1821). 13) Πολιορκία και άλωση των Δερβιζανών (Ιούνιος 1821). 14) Μάχη στους Δραμασούς (14-7-1821). 15) Μάχη στον Κασμηρά (14-7-1821). 16) Μάχη στην Πλάκα (17-7-1821). 17) Πολιορκία και άλωση του Τόσκεσι (25-7 έως αρχές Αυγ. 1821). 18) Μάχη στα Πέντε Πηγάδια (27-7-1821). 19) Μάχη της Πάργας (29-7-1821). 20) Πολιορκία της Άρτας (12-11 έως 4-12- 1821). (Ημερομηνίες των μαχών 8,19,11,16,17,18,19, από απομνημ. Περραιβού).
Οι κυριότεροι οπλαρχηγοί των Σουλιωτών ήσαν οι εξής: Μάρκος Μπότσαρης, Ζυγούρης Τζαβέλλας, Νότης Μπότσαρης, Γεώργιος Δράκος, Νικόλαος Τζαβέλλας, Κίτσος Τζαβέλλας, Τούσας Ζέρβας, Διαμάντης Ζέρβας, Νικόλαος Ζέρβας, Μάρκος Κουτσονίκας, Νάσης Κουτσονίκας, Λάμπρος Βέικος (Ζάρμπας), Γιώτης Δαγκλής, Χρήστος Φωτομάρας, Γεώργιος Καραμπίνης.

Μετά την καρατόμηση του Αλή Πασά, στις 24 Γενάρη του 1822, τη στιγμή που όλοι περίμεναν ότι ο Χουρσίτ θα εξεστράτευε κατά της Πελοποννήσου, αυτός αποφάσισε να εξτρατεύσειπαρασυρμένος και πάλι από τoυς αγάδες και τους μπέηδες της Τσαμουριάς, αποφάσισε να πολιορκήσει πρώτα το Σούλι για να εξολοθρεύσει όλους τους Σουλιώτες.

Έτσι, στους πιο κρίσιμους μήνες του δεύτερου χρόνου της Ελληνικής Επανάστασης, οι Σουλιώτες έγραψαν τις μεγαλύτερες σελίδες δόξας της ιστορία τους, διότι κατανίκησαν τα πολυάριθμα τουρκαλβανικά στρατεύματα του Χουρσίτ πασά σε όλες τις μάχες γύρω από το Σούλι.

Οι μάχες αυτές είναι οι εξής: 21) Του Μαμάκου. 22) Του Αγίου Δονάτου. 23) Της Στρέθιζας. 24) Του Ζαβρούχου. Οι τέσσερις αυτές μάχες έγιναν στις (16-5-1822) κατά Περραιβό και Κουτσονίκα. 25) Του Ναβαρίκου. 26) Των Χωνίων. 27) Του φρουρίου της Κιάφας. 28) Της Σαμωνίβας. 29) Της Σαμονίκης. Οι πέντε αυτές μάχες έγιναν από τις (29-5 έως στις 2-6-1822), όπως αποκαλύπτεται από την επιστολή που είχαν στείλει οι Σουλιώτες στις (6-6-1822) στον Μάρκο Μπότσαρη που βρισκόταν στο Μεσολόγγι. 30) Της Σπλάντζας (4-7-1822). Οι μάχες αυτές έγιναν έναν περίπου μήνα πριν από την κάθοδο της στρατιάς του Δράμαλη στην Πελοπόννησο, τον Ιούλιο του 1822.

Ο Διονύσιος Κόκκινος, για τις επιπτώσεις που είχαν στην Ελληνική Επανάσταση οι μεγάλες νίκες των Σουλιωτών κατά των στρατευμάτων του Χουρσίτ, γύρω από το Σούλι, από τις 16 Μαΐου έως στις 2 Ιουνίου του 1822, γράφει τα εξής: «Το κέρδος του ελληνικού αγώνος εκ της ηρωικής εκείνης και αποτελεσματικής αμύνης των Σουλιωτών ήταν μεγάλο. Εχρονοτρίβησεν ο Χουρσίτ υπέρ τον μήνα και δεν εκκίνησεν εγκαίρως δια την Πελοπόννησον, οπότε αρχηγός της μεγάλης τουρκικής εκστρατείας κατά της επαναστάσεως θα ήταν αυτός και όχι ο Δράμαλης, ο επιτυχών μόλις τότε να ανατεθή εις αυτόν υπό της Πύλης η σοβαρά εκείνη επιχείρησις. Και με τον έμπειρον και ικανόν Χουρσίτ επικεφαλής τόσου στρατού επιτρέπεται να θεωρή κανείς, ότι τα αποτελέσματα της εκστρατείας πιθανόν να ήσαν διαφορετικά από εκείνα που είχεν ο Δράμαλης»1.

Στις δύο του Σεπτέμβρη, οι Σουλιώτες, εξ αιτίας της πείνας και του λοιμού που μάστιζε το στρατόπεδό τους, αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν και να μεταφερθούν με πλοία που ναύλωσαν οι Τούρκοι στην Κεφαλονιά χωρίς να έχουν ηττηθεί σε καμία μάχη. Αργότερα όμως επέστρεψαν από τα Επτάνησα και από το 1823 έως το 1829 έλαβαν μέρος σε όλες τις κρίσιμες μάχες της Ρούμελης και της Αττικής και λόγω της απαράμιλλης ανδρείας τους, ήταν εκείνοι που έγερναν την πλάστιγγα της νίκης υπέρ των Ελλήνων.

31) Πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου (25-10 έως 31-12-1822). Μεγίστη υπήρξε η συμβολή του Μάρκου Μπότσαρη και των 35 Σουλιωτών του στη μεγάλη νίκη κατά του Ομέρ Βρυώνη. Μαζί του πολέμησε και ο Κίτσος Τζαβέλλας. 32) Νυχτομαχία του Κεφαλόβρυσου στο Καρπενήσι (8 προς 9-8-1823) κατά του Μουσταή πασά της Σκόδρας. Στη νυχτομαχία αυτή, όπου βρήκε τον θάνατο ο θρυλικός Μάρκος Μπότσαρης (1790-1823), συμμετείχαν oι σημαντικότεροι οπλαρχηγοί του Σουλίου: Μάρκος Μπότσαρης, Ζυγούρης Τζαβέλλας, Κίτσος Τζαβέλλας, Κώστας Μπότσαρης, Τούσιας Μπότσαρης, Νάσης Κουτσονίκας, Τούσας Ζέρβας, Νικόλαος Ζέρβας, Διαμάντης Ζέρβας, Λάμπρος Βέικος, Χρήστος Φωτομάρας.

Σύμφωνα με το σχέδιο της μάχης, ο Μάρκος με τους 450 Σουλιώτες του έκανε επίθεση στο στρατόπεδο από δυτικά, στη θέση Λιβαδάκια, πέντε ώρες μετά τη δύση του ήλιου, ενώ ο Ζυγούρης και ο Κίτσος Τζαβέλλας με 800 παλικάρια στη θέση πλατάνια. Η σφαγή που ακολούθησε ήταν τρομακτική. Από τους 16.000 της οθωμανικής στρατιάς σκοτώθηκαν 1.500 και πολλοί τραυματίστηκαν, ενώ από τους Σουλιώτες οι νεκροί ήταν 60 και οι πληγωμένοι 42. Τα λάφυρα που πήραν από το στρατόπεδο του εχθρού ήταν πάρα πολλά. Η αιματηρή αυτή ήττα είχε μεγάλο αντίκτυπο στο ηθικό του στρατεύματος του Μουσταή πασά με άμεση συνέπεια την κακή εξέλιξη της εκστρατείας του και τελικά τη διάλυσή της. 33) Μάχη της Καλιακούδας (28-8-1823). Eπικεφαλής των Σουλιώτικων και Ρουμελιώτικων σωμάτων στη μάχη αυτή ήταν ο ένδοξος αρχηγός της φάρας των Τζαβελλαίων, Ζυγούρης Τζαβέλλας. Κατά τη διάρκεια της μάχης, μέρος των στρατευμάτων του Μουσταή πασά πέρασε από μία απόκρημνη διάβαση που φυλασσόταν πλημμελώς και περικύκλωσε τα ελληνικά στρατεύματα, αναγκάζοντας τον Ζυγούρη Τζαβέλλα να διατάξει ηρωική έξοδο με τα σπαθιά, μέσα από τις τάξεις των εχθρών. Αφού πολέμησαν σαν λιοντάρια, κατάφεραν να ανοίξουν δίοδο ανάμεσά τους και να διαφύγουν, αλλά δυστυχώς σκοτώθηκε, πολεμώντας με αυταπάρνηση, ο αρχηγός τους, Ζυγούρης Τζαβέλλας, με άλλα διακόσια παλικάρια. 34) Μάχη στη θέση Σκαλί Αιτωλικού (17-11-1823).

Ο Κίτσος Τζαβέλλας, επικεφαλής 250 Σουλιωτών και 50 ντόπιων υπό την οδηγία του Γιαννάκη Ραζικότσικα, έστησε ενέδρα σε μεγάλη εφοδιοπομπή του Μουσταή πασά της Σκόδρας και σκότωσε 137 από τους 300 ιππείς που τη συνόδευαν, παρακρατώντας όλα τα εφόδια του εχθρού. Η νίκη αυτή συνέτεινε στη λύση της πολιορκίας του Αιτωλικού και την αποχώρηση του Μουσταή πασά από τη Ρούμελη.

35) Μάχη της Άμπλιανης (14-7-1824). Στη μάχη αυτή, όπου κατατροπώθηκε η στρατιά (14.000) του Γιουσούφ πασά Μπερκόφτζαλη και του Αμπάζ πασά Ντίμπρα, τα πέντε από τα έξι κύρια ταμπούρια των χιλίων παλικαριών που έλαβαν μέρος, κρατούσαν οι σημαντικότεροι οπλαρχηγοί του Σουλίου: Κίτσος Τζαβέλλας, Γεώργιος Δράκος, Γεώργιος Ζήκου Τζαβέλλας, Τούσας Ζέρβας, Διαμάντης Ζέρβας, Λάμπρος Βέικος (Ζάρμπας), Γιώτης Δαγκλής, Βασίλειος Δαγκλής, Γιαννούσης Πανομάρας. 36) Μάχη της Πανάσσαρης (14-9-1824). 37) Μάχη του Κρεμμυδίου (7-4-1825). 38) Νυχτομαχία έξω απ’ το Μεσολόγγι (25-7-1825). Τα σώματα του Γεωργίου Καραϊσκάκη, του Κίτσου Τζαβέλλα και του Χρήστου Φωτομάρα έκαναν νυχτερινό γιουρούσι στο στρατόπεδο του Κιουταχή, ενώ ταυτόχρονα επιτέθηκε και η φρουρά του Μεσολογγίου από δυσμάς. Σύμφωνα με το σχέδιο, ο Νικόλαος Ζέρβας με 500 παλικάρια έκανε επίθεση μπροστά από τη μεγάλη τάπια, στο κέντρο των εχθρικών χαρακωμάτων, και από το κανονιοστάσιο του Νότη Μπότσαρη, στα δεξιά του φρουρίου, επιτέθηκε ο Λάμπρος Βέικος (Ζάρμπας), ο Δημήτριος Μακρής, ο Γιαννάκης Ραζικότσικας, ο Καρακώστας Δροσίνης, ο Ανδρέας Ίσκος, ο Σπυρομίλιος με 1.500 παλικάρια.

Η νυχτερινή αυτή επίθεση έσπειρε τον πανικό και τη σύγχυση στις τάξεις του εχθρού, με 2.000 περίπου Τούρκους νεκρούς, χωρίς όμως να καταφέρουν τη διάλυση του εχθρικού στρατοπέδου, εξαιτίας των προληπτικών αμυντικών μέτρων που είχε πάρει ο Κιουταχής. Στη νυχτομαχία αυτή σκοτώθηκε, πολεμώντας με αυτοθυσία, ο εξάδελφος του Κίτσου, Κιτσάκης Τζαβέλλας.

39) Μάχη Προφήτου Ηλία και Μετοχίου Σαλώνων (27-7-1825). 40) Μάχη της Σκάλας (μεταξύ Άμφισσας και Άμπλιανης (Αύγ. 1825). 41) Δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου (15-4-1825 έως 10-4- 1826). Στη μεγάλη αυτή σύγκρουση κατά των δυνάμεων του Κιουταχή και Ιμπραΐμ, συμμετείχαν και διέπρεψαν οι σημαντικότεροι οπλαρχηγοί του Σουλίου: Νότης Μπότσαρης (αρχηγός της πολιορκίας), Κίτσος Τζαβέλλας, Τούσας Ζέρβας (σκοτώθηκε στις 20-3-1826, στη 2η πολιορκία), Νικόλαος Ζέρβας, Λάμπρος Βέικος (Ζάρμπας), Νάσης Κουτσονίκας, Χρήστος Φωτομάρας, Λαμπρούσης Φωτομάρας (σκοτώθηκε στη 2η πολιορκία), Γιάννης Σούκας (σκοτώθηκε στις 17-7-1825, στη 2η πολιορκία), Φώτος Μπόμπορης (σκοτώθηκε στις 28-2-1826, στη 2η πολιορκία), Πήλιος Γούσης (σκοτώθηκε στην έξοδο. Ο Λάμπρος Κουτσονίκας αναφέρει ότι ανατινάχτηκε μαζί με τον Καψάλη), Γεώργιος Καραμπίνης. Οι υποσωματάρχες: Γιάννης Τζαβέλλας (Μπακατσέλος), Κώστας Διαμάντη Τζαβέλλας, Γεώργιος Τζαβέλλας, Γιάννης Μπαϊρακτάρης, Κολιός Πασχούλης, Γιάννης Κουτσονίκας, Φώτος Μπιθιφίκος (σκοτώθηκε στη 2η πολιορκία), Κίτσος Πάσχου (σκοτώθηκε στην Κλείσοβα, στις 25-3-1826), Δήμος Ρηνιάσας (σκοτώθηκε στις 29-7-1825, στη 2η πολιορκία, Πήλιος Σμπόνιας (σκοτώθηκε στη 2η πολιορκία). Οι μπουλουξήδες: Γιώτης Λάμπρου Ζέρβας (σκοτώθηκε στη 2η πολιορκία), Γιαννάκης Τζήμα Ζέρβας, Γεώργιος Νικολάου Ζέρβας, Αθανάσιος Λάμπρου Ζέρβας, Γεώργιος Λάμπρου Ζέρβας, Λάμπρος Κουτσονίκας, Χρήστος Κουτσονίκας, Φωτούσης Φωτομάρας, Γεώργιος Ναβαρίκος (σκοτώθηκε στην Κλείσοβα, στις 25-3-1826), Αναστάσιος Θάνου Καραμπίνης (σκοτώθηκε στις 19-8-1825, στη 2η πολιορκία).

42) Μάχη της Κλείσοβας (25 Μαρτίου 1826). Ο Κίτσος Τζαβέλλας μαζί με τον φρούραρχο Παναγιωτάκη Σωτηρόπουλο και 135 παλικάρια πολέμησαν με αυτοθυσία και συνέτριψαν όλες τις επιθέσεις των Κιουταχή και Ιμπραήμ, επιφέροντάς τους τεράστιες απώλειες με 3.500 νεκρούς και τραυματίες. Από τότε, δίκαια αποκαλούσαν τον Κίτσο Τζαβέλλα, «Ήρωα της Κλείσοβας».

43) Έξοδος του Μεσολογγίου (10-4-1826). Κατά την έξοδο, αρχηγός της μίας φάλαγγας ήταν ο Νότης Μπότσαρης, της δεύτερης ο Δημήτρης Μακρής, ενώ ο Κίτσος Τζαβέλλας ήταν αρχηγός του βοηθητικού σώματος που θα έβγαινε τελευταίος σαν οπισθοφυλακή.

44) Μάχη του Χαϊδαρίου (6-8 Αυγ. 1826). 45) Μάχη της Δόμβραινας (28-10 έως 12-11-1826). 46) Μάχη της Αράχωβας (18 έως 24-11-1826). 47) Μάχη του Τουρκοχωρίου (7-12-1826).

48) Μάχες του Διστόμου (17-1 έως 5-2-1827).

49) Μάχη του Κερατσινίου (4-3-1827). 50) Μάχη του Ανάλατου (24-4-1827). Την αποφράδα αυτή μέρα, σκοτώθηκαν πολλοί από τους πιο φημισμένους αρχηγούς των Σουλιωτών μαζί με τους γενναίους άνδρες τους, εξ αιτίας του εγκληματικού σχεδίου του στόλαρχου, Λόρδου Κόχραν, και ήταν οι εξής: Αθανάσιος Τούσια Μπότσαρης, Γεώργιος Δράκος (αιχμαλωτίσθηκε και εκτελέστηκε ή αυτοκτόνησε λίγο αργότερα στη Χαλκίδα), Λάμπρος Βέικος (Ζάρμπας), Γεώργιος Ζήκου Τζαβέλλας, Κώστας Διαμάντη Τζαβέλλας. Σκοτώθηκαν επίσης και οι εξής Σουλιώτες μπουλουξήδες: Φώτος Φωτομάρας, Φώτος Βέικος, Πάσχος Κοσμάς, Κίτσος Κοσμάς, Χρήστος Μπέκας, Νικολής Νιανούρης, Νούτσος Τσάτσης.

Για τον μεγάλο φόρο αίματος που πλήρωσαν οι φάρες των Τζαβελλαίων, των Μποτσαραίων και των Ζερβαίων στη μάχη του Ανάλατου, ο Κασομούλης έγραψε τα εξής: «Ο Κώστας όμως Μπότσαρης, ο Κίτσος Τζαβέλλας και οι Ζερβαίοι έχασαν όλους σχεδόν τους συγγενείς των, ομού και τα στηρίγματα, τους ανδρείους αξιωματικούς των και έμειναν μονάχοι τους εις τας σκηνάς»2. Αξιομνημόνευτη θα μείνει η ηρωική στάση του Νικολάου Ζέρβα, ο οποίος κατόρθωσε να ανασυντάξει στην παραλία του Παλαιού Φαλήρου ένα μέρος από τις πανικόβλητες ελληνικές δυνάμεις και να ανακόψει τους επιτιθέμενους Τούρκους, δίνοντας την ευκαιρία στους υπολοίπους να διασωθούν στα ελληνικά καράβια.
Επί Καποδίστρια, υπήρξε καθοριστική η συμβολή της χιλιαρχίας του Κίτσου Τζαβέλλα και της πεντακοσιαρχίας του αδελφού του, Νικολάου Τζαβέλλα, στην απελευθέρωση των επαρχιών Λιδωρικίου, Μαλανδρίνου, Σαλώνων και Αποκούρου μέχρι το τέλος Οκτωβρίου του 1828. 51) Μάχη στη Γραμμένη Οξυά (23-9-1828). 52) Πολιορκία και συντριβή των Τούρκων στη Λομποτινά (αρχές Σεπτεμβρίου έως 22 Οκτωβρίου 1828). 53) Απελευθέρωση του Καρπενησίου (23 Νοεμβρίου 1828). Στις τρεις προηγούμενες νικηφόρες μάχες, καθοριστική υπήρξε η συμβολή της χιλιαρχίας του Κίτσου Τζαβέλλα και της πεντακοσιαρχίας του Νικόλαου Τζαβέλλα. 54) Μάχη της Βόνιτσας (15-12-1828). Σημαντική βοήθεια για την απελευθέρωση της Βόνιτσας προσέφεραν οι Σουλιώτες οπλαρχηγοί, Νικόλαος Ζέρβας και Διαμάντης Ζέρβας με τους υπό την οδηγίαν τους Σουλιώτες. 55) Μάχη της Κορωνησίας (8-3- 1829). Η χιλιαρχία του ένδοξου αρχηγού της φάρας των Κουτσονικαίων, Νάση Κουτσονίκα, πολεμώντας με αυταπάρνηση στο μικρό αυτό νησάκι του Αμβρακικού, νίκησε τις δυνάμεις του Κιουταχή και τις εμπόδισε να περάσουν στη Ρούμελη. 56) Μάχη του Μακρυνόρους (Μάρτ. 1829). Με την κατάληψη του φρουρίου αυτού από τον Σουλιώτη οπλαρχηγό, Νικόλαο Ζέρβα και τον Ρουμελιώτη, Δήμο Τσέλιο, απεσοβήθη ο κίνδυνος της ανακατάληψης της Ρούμελης από τις δυνάμεις του Κιουταχή. 57) Κατάληψη του φρουρίου του Αντιρρίου (13-3-1829). 58) Απελευθέρωση της Ναυπάκτου (18-4-1829). Η χιλιαρχία του Κίτσου Τζαβέλλα και η πεντακοσιαρχία του Νικολάου Τζαβέλλα μαζί με άλλα ελληνικά σώματα, πολεμώντας με γενναιότητα, απελευθέρωσαν την πόλη μετά από πολυήμερη πολιορκία. 59) Απελευθέρωση Μεσολογγίου και Αιτωλικού (2-5-1829).
Το τίμημα σε αίμα, που πλήρωσαν οι Σουλιώτες για την ελευθερία της Ελλάδος, ήταν τεράστιο. Στο τέλος της Επανάστασης, οι μάχιμοι που είχαν απομείνει ζωντανοί, δεν ξεπερνούσαν τους διακόσιους.
Aς σκύβουν ευλαβικά oι επερχόμενες γενιές και ας αποτίουν τον πρέποντα φόρο τιμής στη μνήμη τους.
Νικόλαος Ασημακόπουλος
Πολιτικός επιστήμων, συγγραφέας, ιστοριοδίφης, διευθυντής εκδοτικού οίκου «Βεργίνα»
——————————————————————————–
Πηγές: «Περραιβού, Πολεμ. Απομνημ.», «Λάμπρου Κουτσονίκα, Ιστορ. Ελλην. Επαναστ.», «Ι. Φιλήμωνος, Δοκίμ. Ιστορ. Ελλην. Επανάστ.», «Ζώη Πάνου, Αναμνήσεις», «Π. Α. Σ (Σαλαπάντα), Το Σούλι, Τα ηρωικά θαύμ. Σουλιωτών», «Παν. Αραβαντινού, Χρονογραφία της Ηπείρου», «Νικ. Σπηλιάδη, Απομν. Ιστορ. της Ελλάδος», «Νικ. Κασομούλη, Στρατ. ενθυμ.», «Σπυρομίλιου, Απομν. Β’ πολιορκ. Μεσολ.», «Αρτέμη Μίχου, Απομνημ. Β’ πολιορκ. Μεσολ.», «Σπυρ. Τρικούπη, Ιστορ. Ελλην. Επαναστ.», «Κων. Μεταξά,Ιστορ. Απομνημ. Ελλην. Επανάστ.», «Διον. Κόκκινου, Η Ελλην. Επανάστασις». «Δημ. Φωτιάδη, Η Επαναστ. τ. 1821». 1.(Διον. Κόκκινου, Η Ελλην. Επανάστασις, εκδ. Μέλισσα, τόμ. 3, σελ. 81). 2. (Νικ. Κασομούλη, Στρατ. Ενθυμ. Επανάστ των Ελλήνων, εκδ. Βεργίνα, τόμ. 3, σελ.405).