Μιλώντας μαζί τους, ο Ιωάννης Μεταξάς διατύπωσε σφοδρές αντιρρήσεις. Επισήμανε όχι μόνο τη συνταγματική ανωμαλία και τη σύγχυση ευθυνών μεταξύ υπεύθυνης κυβέρνησης και ανεύθυνου βασιλέα, αλλά και την κακή κατάσταση της υγείας του Κωνσταντίνου, που δεν ήταν πλέον σε θέση να ασκήσει διοίκηση. Ο αδίστακτος Γούναρης απάντησε κυνικά ότι «εν ανάγκη πρέπει και να θυσιασθή ο Βασιλεύς υπέρ του Εθνους»! 

Διάλεξαν μάλιστα την αποφράδα 29η Μαΐου (επέτειο της Αλωσης) ως ημέρα αναχώρησης του Κωνσταντίνου για τη Σμύρνη, όπου εγκαταστάθηκε με το αναστημένο «Βασιλικό Επιτελείο» των Βαλκανικών Πολέμων – με αρχηγό τον Βίκτωρα Δούσμανη, υπαρχηγό τον Ξενοφώντα Στρατηγό, αλλά χωρίς τον Μεταξά. Καλλιεργήθηκε έτσι η απατηλή εντύπωση ότι ο Κωνσταντίνος με τον Δούσμανη θα είχαν εφεξής την υψηλή διεύθυνση των επιχειρήσεων, ενώ ο ρόλος τους υπήρξε το πολύ συμβουλευτικός, αν όχι καθαρά συμβολικός. Το βιβλίο του Δούσμανη «Η εσωτερική όψις της Μικρασιατικής εμπλοκής» είναι μία συνεχής διαμαρτυρία για την αχρήστευση και αγνόησή του. Εχει μάλιστα τον εύγλωττο υπότιτλο: «Διατί απέτυχον αι προσπάθειαί μου κατά το χρονικόν διάστημα 1920-22 προς αποτροπήν της Καταστροφής». Το ότι ο Κωνσταντίνος κατηγορείται μέχρι σήμερα, εντελώς αβάσιμα, ως δήθεν υπεύθυνος «αρχιστράτηγος», οφείλεται στην επιτυχημένη προσπάθεια του Γούναρη να τον παρουσιάσει σαν τέτοιο.
Εχει ιδιαίτερη αξία εδώ η μαρτυρία του αυλικού γιατρού Κωνσταντίνου Λούρου. Η βασίλισσα Σοφία συνόδευσε τον άνδρα της μέχρι τη Σμύρνη, μαζί με τον Λούρο. Ενα βράδυ που είδε, μετά το δείπνο, τον Κωνσταντίνο «κατάχλωμο, δυσπνοούντα και ακουμπισμένο στον τοίχο», δεν άντεξε ο Λούρος και απευθύνθηκε στον παριστάμενο Γούναρη: «Δεν βλέπετε, κύριε Πρόεδρε, ότι ο Βασιλεύς πάσχει; Δεν τον βλέπετε ωχρό και δυσπνοούντα; Και δεν νομίζετε ότι πρέπει να επιστρέψει μαζί μας στην Αθήνα;» Ομως ο Γούναρης αρνήθηκε απότομα κάθε συζήτηση: «Ο Βασιλεύς, φίλτατε Λούρο, είναι έτοιμος ν’ αναχωρήσει για το μέτωπο, όπου θα τον παρακολουθεί ο γιατρός του κ. Αναστασόπουλος, και μην ανησυχείτε!».

Σ’ αυτή την κατάσταση ήταν λοιπόν ο Κωνσταντίνος όταν τον περιέφεραν στη Μικρά Ασία, σαν ζωντανό σύμβολο – αν όχι σαν λείψανο. Συχνά μάλιστα στηριζόταν σε μπαστούνι, όπως δείχνουν κάποιες φωτογραφίες. Δεν χρησίμεψε μόνο σε τελετές για την τόνωση του ηθικού, όπως η θεαματική παρασημοφορία των σημαιών στο Εσκί-Σεχήρ. Χρησίμεψε επίσης για να καλύψει με το κύρος του τη μοιραία απόφαση για την ολέθρια εξόρμηση προς την Αγκυρα, που πήρε το πολεμικό συμβούλιο στην Κιουτάχεια στις 15 Ιουλίου 1921.

O Παπούλας αρχιστράτηγος

Δεν έχει υπογραμμιστεί αρκετά ότι οι Αντιβενιζελικοί και προσωπικά ο Γούναρης διάλεξαν και διατήρησαν σχεδόν μέχρι τέλους έναν αρχιστράτηγο –τον Αναστάσιο Παπούλα– μολονότι γνώριζαν εξαρχής ότι ήταν τελείως ακατάλληλος. Υπήρξε μάλιστα ο πιο αστοιχείωτος αντιστράτηγος του ελληνικού στρατού, αφού είχε ξεκινήσει απλός φαντάρος και δεν είχε, όπως φαίνεται, καμία απολύτως κατάρτιση – ούτε αξιωματικού ούτε καν υπαξιωματικού! Σ’ αυτόν εμπιστεύτηκαν τη μεγαλύτερη στρατιά που παράταξε μέχρι τότε η Ελλάδα, για το μεγαλύτερο πολεμικό εγχείρημα που επιχείρησε… Αν σκεφτεί κανείς πόση συζήτηση έχει γίνει για τις ιδιορρυθμίες του τελευταίου αρχιστρατήγου Γεωργίου Χατζηανέστη, προξενεί κατάπληξη ότι έχει περάσει σχεδόν απαρατήρητη η παχυλή αμάθεια και η έλλειψη κατάρτισης του προκατόχου του. Ισως επειδή ο Παπούλας προσφέρθηκε ως μάρτυρας κατηγορίας στη δίκη των Εξι, αντί να είναι αυτός κατηγορούμενος και να εκτελεστεί στη θέση του Χατζηανέστη, ως περισσότερο υπεύθυνος για την ήττα.

Δεν έχει επίσης προσεχθεί ότι ο Γούναρης, ως υπουργός Στρατιωτικών τότε, έσπευσε να διορίσει τον Παπούλα αρχιστράτηγο αμέσως μετά την εκλογική νίκη της 1ης Νοεμβρίου 1920 – όχι μόνο για λόγους «κομματικής υπερισχύσεως εν τω στρατεύματι», όπως γράφει ο Δούσμανης, αλλά και προκαταλαμβάνοντας τον ίδιο τον Κωνσταντίνο, που δεν είχε ακόμη επιστρέψει από την Ελβετία. Σύμφωνα με τον αδελφό του πρίγκιπα Ανδρέα, η μητέρα τους βασίλισσα Ολγα, ως μεταβατική τότε αντιβασίλισσα, ζήτησε τη γνώμη του Κωνσταντίνου πριν υπογράψει το διάταγμα διορισμού του Παπούλα. Ο Κωνσταντίνος προτιμούσε τον αντιστράτηγο Στέφανο Γεννάδη, αλλά η γνώμη του αγνοήθηκε.

Με τα δεδομένα αυτά, διαμορφώθηκε μία κατάσταση που εξασφάλιζε απόλυτη ελευθερία κινήσεων στον Γούναρη. Κανείς από τους στρατιωτικούς δεν ήταν σε θέση να διαμορφώσει, να επιβάλει και να εφαρμόσει με συνέπεια και συνέχεια ένα δικό του στρατηγικό σχέδιο στη Μικρά Ασία. Μόνο κάποιος σαν τον Μεταξά θα μπορούσε να το είχε κάνει, από τη θέση του υπουργού Στρατιωτικών. Αυτό όμως δεν το ανεχόταν ο Γούναρης, που προτιμούσε στη θέση αυτή τον εντελώς ανίδεο Νικόλαο Θεοτόκη.

Ο παραμερισμός του άρρωστου Κωνσταντίνου συμπαρέσυρε και αχρήστευσε τον Δούσμανη, που είχε νομίσει ότι θα μπορούσε να διευθύνει αυτός τον πόλεμο επικαλούμενος τον βασιλέα και τις διαταγές του. Από την άλλη πλευρά, η ανεπάρκεια του Παπούλα τον καθιστούσε εξαιρετικά ανασφαλή, αναποφάσιστο, αλλά και έρμαιο των εισηγήσεων του επιτελείου της Στρατιάς Μικράς Ασίας, που είχε αρχηγό τον συνταγματάρχη Κωνσταντίνο Πάλλη. Τον ανταγωνισμό μεταξύ στρατιωτικών ήρθε να επιτείνει σε ακραίο βαθμό ο Ξενοφών Στρατηγός, που, από μέλος της Εθνοσυνέλευσης, ανακλήθηκε στην ενέργεια και μεταμορφώθηκε για ένα διάστημα σε στρατιωτικό παράγοντα, πριν γίνει ξανά πολιτικός και μάλιστα υπουργός του Γούναρη. Στα πολύ μεταγενέστερα απομνημονεύματα του Δούσμανη, χλευάζεται ως «αμφίβιος»!

Από τους στρατιωτικούς, «κακός δαίμονας» της Στρατιάς Μικράς Ασίας υπήρξε ο συνταγματάρχης Πτολεμαίος Σαρηγιάννης, υπαρχηγός του επιτελείου της, κληρονομημένος από το βενιζελικό καθεστώς. Τότε είχε προϊστάμενό του τον Θεόδωρο Πάγκαλο, με τον οποίο δεν έπαψε να συνδέεται. Με τις ανεδαφικές διαβεβαιώσεις του, ο Σαρηγιάννης παρέσυρε τον ίδιο τον Γούναρη, πρώτα στο Λονδίνο τον Φεβρουάριο του 1921, όπου έκανε τον έξυπνο και στον φημισμένο Γάλλο στρατηγό Gouraud. Υστερα ο Σαρηγιάννης παρέσυρε ξανά τον Γούναρη στην Κιουτάχεια τον Ιούλιο. 

Ο Σαρηγιάννης υπήρξε όχι μόνο ο «κακός δαίμονας» αλλά και ο κατεξοχήν «λάθρα βιώσας» στρατιωτικός υπεύθυνος της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Στο κρίσιμο πολεμικό συμβούλιο της Κιουτάχειας δεν πήρε μέρος, αλλά επηρέασε τον Γούναρη παρασκηνιακά. Στη δίκη των Εξι απέφυγε να εμφανιστεί, μολονότι αυτό ζητήθηκε από την υπεράσπιση. Προστατευόταν από τον Πάγκαλο, που τον έκανε μάλιστα αρχηγό του ΓΕΣ όταν ο ίδιος έγινε δικτάτορας το 1925-26. Ξαναβρίσκουμε αργότερα τον Σαρηγιάννη στον ΕΛΑΣ και στο ΕΑΜ! Εκ μέρους του ΕΑΜ υπήρξε μάλιστα για λίγες μέρες υφυπουργός Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Παπανδρέου το 1944, ακριβώς πριν τα Δεκεμβριανά.

«Απλή επιδρομή» όχι από την Ταξιαρχία Ιππικού αλλά από όλη τη Στρατιά!

Στις 15 Ιουλίου 1921 έγινε πολεμικό συμβούλιο στην Κιουτάχεια και αποφασίστηκε προέλαση προς τον ποταμό Σαγγάριο, με στόχο την κατάληψη της Αγκυρας. Από όσους συμμετείχαν, επικράτησαν, όπως φαίνεται, οι γνώμες ή, καλύτερα, οι επιθυμίες του Γούναρη, του Θεοτόκη και του Στρατηγού, παρά τις επιφυλάξεις και τους ενδοιασμούς του Παπούλα, του Πάλλη, του Δούσμανη και του ίδιου του Κωνσταντίνου.

Ο Παπούλας είχε πει στον πρίγκιπα Ανδρέα ότι θα υπέβαλλε παραίτηση αν η κυβέρνηση αποφάσιζε προέλαση, αλλά δεν το έκανε. Εμεινε κολλημένος στη θέση του. Από την πλευρά του, ο ανίδεος Θεοτόκης εξήγησε στον πρίγκιπα Ανδρέα ότι επρόκειτο απλώς για ένα «raid» (επιδρομή). Δεν θα το έκανε όμως μόνη η Ταξιαρχία Ιππικού –όπως σκέφτηκε αμέσως ο πρίγκιπας ως στρατιωτικός– αλλά ολόκληρη η Στρατιά! Σε κοσμικούς και συγγενικούς του κύκλους, ο Θεοτόκης δικαιολογούσε την εξόρμηση προς Αγκυρα λέγοντας ότι «θέλει, τελοσπάντων, να πάρει το τσάι του στην Αγκυρα»… 

Οχι, δεν έφτασε η Στρατιά Μικράς Ασίας στην Αγκυρα, όπως ίσως διαβάσετε σε αγγλόφωνο βιβλίο που υπόσχεται να σας μάθει «όσα ο καθένας πρέπει να γνωρίζει» για τη νεότερη Ελλάδα. Μετά την αποτυχία της προέλασης τον Αύγουστο και την υποχώρηση του εξουθενωμένου στρατού στις αρχικές του θέσεις τον Σεπτέμβριο, συνεχίστηκε αδίστακτα η εκμετάλλευση του Κωνσταντίνου για την εξαπάτηση στρατού και λαού. Πριν επιστρέψει στην Αθήνα, απευθύνθηκε στη Στρατιά Μικράς Ασίας από την Προύσα, στις 11 Σεπτεμβρίου 1921, «επί τη αναχωρήσει του». Το «διάγγελμα», που δημοσιεύθηκε και στις εφημερίδες, περιλάμβανε ασύστολα ψέματα: «Ηκουσα να φωνάζητε “Στην Αγκυρα! Στην Αγκυρα!” αλλά δεν ηθέλησα να σας αφήσω να πάτε εκεί […] διότι το έργον το οποίον έως τώρα εκάματε μας είναι αρκετόν δια τον σκοπόν μας». Και στο τέλος: «Αμα συμπληρώσητε και το ολίγον έργον όπου σας απομένει, θα επιστρέψητε εις τα σπίτια σας ευτυχείς και υπερήφανοι…».

Ισως δεν έλεγε συνειδητά ψέματα στους στρατιώτες του ο άλλοτε Στρατηλάτης. Είχε ο ίδιος τόσο μικρή επαφή με την πραγματικότητα, στην κατάσταση που βρισκόταν η υγεία του, ώστε έγραφε λίγο νωρίτερα στην Ιταλίδα (πρώην) ερωμένη του Πάολα, σχετικά με την εχθρική στάση των ευρωπαϊκών εφημερίδων: «Εγραψαν ότι ηττηθήκαμε, πράγμα που είναι ακριβώς το ανάποδο από την αλήθεια. […] Αλλά θα δουν σύντομα, όταν θα προσαρτήσουμε τις χώρες που έχουμε κατακτήσει, ότι δεν είμαστε τόσο ηττημένοι όσο θα ήθελαν τόσο πολύ να πιστέψουν». Στο ίδιο γράμμα την πληροφορούσε ότι είχε περάσει πρόσφατα σοβαρή κρίση (επιληψίας), είχε υποστεί αφαίμαξη και είχε μείνει στο κρεβάτι αρκετές μέρες. 

Αυτοί που έλεγαν συνειδητά ψέματα με την υπογραφή του Κωνσταντίνου ήσαν εκείνοι που τον έφεραν και τον περιέφεραν στη Μικρά Ασία σαν ζωντανό ακόμη σύμβολο. Στάθηκαν πολύ τυχεροί που δεν πέθανε εκεί στα χέρια τους, αντί στο Παλέρμο ενάμιση χρόνο αργότερα. Στάθηκαν όμως, για τον ίδιο ακριβώς λόγο, πολύ άτυχοι οι χιλιάδες αδικοχαμένοι που αυτοί πήραν στον λαιμό τους εκείνο το φοβερό καλοκαίρι του 1921. Ανάμεσά τους και ο θείος μου ταγματάρχης Θεόδωρος Β. Τσούμπελης.

* Ο κ. Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος είναι τ. καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Καθημερινή