Το άρθρο του Βλ. Πούτιν θορύβησε την Ε.Ε. και όχι μόνον

Του Leonid Bershidsky

Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν σπάνια απευθύνει έκκληση απευθείας στους πολίτες της Δύσης για αποδοχή και φιλική συνεργασία με τη Ρωσία. Από τη διάσημη ομιλία του στη Διάσκεψη Ασφαλείας του Μονάχου το 2007 και μετά, η ρητορική του ήταν περισσότερο περιφρονητική παρά συμφιλιωτική. Και όμως, στις 22 Ιουνίου, 80ή επέτειο της επίθεσης των Ναζί στη Σοβιετική Ένωση, η Die Zeit, η κεντροαριστερή γερμανική εφημερίδα, δημοσίευσε ένα άρθρο που υπέγραψε ο Πούτιν, στο οποίο ουσιαστικά καλεί τους Ευρωπαίους να εγκαταλείψουν τις ΗΠΑ από στρατηγικό εταίρο και να στραφούν στη Ρωσία.

Ο Πούτιν βρίσκεται πολύ καιρό στην πολιτική σκηνή και γνωρίζει ότι ένα τέτοιο σενάριο δεν είναι ιδιαίτερα ρεαλιστικό. Και οι αντιδράσεις των γερμανικών μέσων μαζικής ενημέρωσης για το άρθρο κυμάνθηκαν μεταξύ περιφρόνησης και θυμού. Αλλά μια ανάλυση του υποτιθέμενου σεναρίου του Πούτιν εξακολουθεί να αποτελεί μια χρήσιμη νοητική άσκηση. Υπάρχουν τουλάχιστον τρία σημαντικά ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν: Γιατί ακριβώς δεν είναι ρεαλιστικό; Θα μπορούσε να εφαρμοστεί χωρίς τον Πούτιν; και γιατί ο Πούτιν επέλεξε να κάνει την πρότασή του τώρα; Δηλαδή, το 2021, όταν αυτός -και επομένως η Ρωσία- γίνεται όλο και λιγότερο δημοφιλής στη Δύση.

Μόλις πριν από τέσσερις μήνες, ο Ύπατος Εκπρόσωπος της ΕΕ, Ζοζέπ Μπορέλ, δήλωνε, μετά από μια καταστροφική επίσκεψη στη Μόσχα, ότι “η Ευρώπη και η Ρωσία απομακρύνονται. Φαίνεται ότι η Ρωσία απομακρύνεται σταδιακά από την Ευρώπη και βλέπει τις δημοκρατικές αξίες ως υπαρξιακή απειλή”. Αλλά στη Die Zeit, ο Πούτιν θυμάται ξαφνικά την ιδέα του Σαρλ ντε Γκωλ για μια Ευρώπη που επεκτείνεται από τον Ατλαντικό έως τα Ουράλια Όρη, καθώς και την ιδέα του προκάτοχου του, Μπόρις Γιέλτσιν, για μια Ευρώπη “από τη Λισαβόνα έως το Βλαδιβοστόκ”. “Εντάσσεται σε αυτήν τη λογική -στη λογική της οικοδόμησης μιας Ευρύτερης Ευρώπης ενωμένης με κοινές αξίες και συμφέροντα- όπου η Ρωσία προσπαθεί να αναπτύξει τις σχέσεις της με τους Ευρωπαίους”, γράφει ο Πούτιν.

Ώσπου οι “κακές” ΗΠΑ παρενέβησαν σε αυτήν την προσπάθεια, “οδηγώντας” την ανατολική πτέρυγα του ΝΑΤΟ, κόντρα στις συμβουλές ορισμένων Ευρωπαίων πολιτικών. Στη συνέχεια, σύμφωνα με τον Πούτιν, οι ΗΠΑ διοργάνωσαν πραξικόπημα στην Ουκρανία το 2014 και η Ευρώπη “το υποστήριξε”, “προκαλώντας την προσάρτηση της Κριμαίας”. 

Αντί να ακολουθεί τυφλά τις ΗΠΑ, η Ευρώπη θα πρέπει να συνεργαστεί με τη Ρωσία σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, από την καταπολέμηση της πανδημίας του κορονοϊού έως τη δημιουργία ενός κοινού χώρου οικονομίας και ασφάλειας, “επειδή η Ρωσία είναι ένα από τα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά έθνη και έχει άθραυστους πολιτιστικούς και ιστορικούς δεσμούς με την Ευρώπη”.

Οι αντιδράσεις των γερμανικών ΜΜΕ ήταν προβλέψιμες. “Ο Πούτιν παραδέχεται τα λάθη – τα λάθη της Δύσης”, ήταν ο τίτλος του εβδομαδιαίου Der Spiegel, το οποίο επεσήμανε επίσης ότι η προσέγγιση του Πούτιν απέναντι στην Ευρώπη είναι δύσκολο να παραλληλιστεί με τις ενέργειες της κυβέρνησής του: Μόλις τον περασμένο μήνα, η Ρωσία κήρυξε την γερμανική ΜΚΟ, DRA, που ιδρύθηκε το 1992, ως “ανεπιθύμητη οργάνωση”. Η πιο δημοφιλής εφημερίδα της Γερμανίας, η Bild, ήταν ακόμη λιγότερο διπλωματική: “Ο Πούτιν ψεύδεται στη Die Zeit”, έγραψε. “Στο κείμενο, σχεδόν τίποτα δεν είναι αλήθεια”, πρόσθεσε, περιγράφοντας τη δημοσίευση  ως “σκάνδαλο”. Το άρθρο του Πούτιν “επιδιώκει να διαιρέσει”, είπε ο Thomas Franke σε σχόλιο για το ισχυρό νοτιοδυτικό ραδιόφωνο – σε μια περίεργη απάντηση σε ένα άρθρο που φαινομενικά αποτελεί κάλεσμα για συνεργασία.

Αυτό που οι Γερμανοί σχολιαστές δεν μπορούσαν να μην επισημάνουν όσον αφορά το άρθρο του Πούτιν είναι ότι η προσφορά φιλίας προέρχεται από κάποιον που παραδοσιακά, για να το θέσω ήπια, τηρεί εχθρική στάση, τόσο ο ίδιος όσο και οι προκάτοχοί του. Ο Πούτιν, “απόστολος” της αυξανόμενης Σοβιετικοποίησης της Ρωσίας, δεν αναγνωρίζει τόσο πολύ τις οδυνηρές εμπειρίες της Ανατολικής Ευρώπης υπό τα σοβιετικά “καθεστώτα μαριονετών”, τα οποία ενέπνευσαν τον “αγώνα” τους για ένταξη στο ΝΑΤΟ μόλις κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, αυτό που συνέβη στην Κριμαία ήταν “απόσχιση”, όχι “προσάρτηση”, και η Ρωσία δεν είχε ποτέ τον ρόλο του θύτη απέναντι σε αδύναμα γειτονικά κράτη. Πρόσφατα στη Γερμανία νοσηλεύτηκε ο κύριος εκπρόσωπος της ρωσικής αντιπολίτευσης, Αλεξέι Ναβάλνι, αφού οι πράκτορες του Πούτιν τον δηλητηρίασαν και παραλίγο να πεθάνει, και μόλις επέστρεψε στη Ρωσία φυλακίστηκε αμέσως. Αυτό το παράδειγμα της ρωσο-γερμανικής αλληλεπίδρασης δεν ήταν φυσικά άξιο αναφοράς.

Γιατί κάποιος θέλει να είναι φίλος με τον Πούτιν ή τη χώρα του;

Η πρόταση του Πούτιν ότι η Ευρώπη πρέπει να ξεχάσει όλα αυτά τα δυσάρεστα γεγονότα δεν είναι τόσο παράλογη όσο μπορεί να φαίνεται. Αυτό είναι που καθιστά το άρθρο τόσο ύπουλο και διχαστικό. Η Ευρώπη είναι ικανή να ξεχνά και να κλείνει τα μάτια. Αν δεν ήταν, εξάλλου, οι πόλεμοι της Ευρώπης δεν θα σταματούσαν ποτέ.

Υπάρχουν πολλά παραδείγματα -από τη συνεχιζόμενη ευημερία ορισμένων πρώην Ναζί στη Γερμανία έως την πρόσφατη αποκατάσταση των στρατιωτικών διακρίσεων του πρώην στρατηγού, κατηγορούμενου για εγκλήματα πολέμου και μέχρι πρόσφατα εν ενεργεία πολιτικού, Branimir Glavas στην Κροατία- που καταδεικνύουν ότι η Ευρώπη δεν ήταν “αδίστακτη” στο “κυνήγι” ατόμων από το γεμάτο μίσος παρελθόν της. Δεν είναι στο DNA της σημερινής Ευρώπης να είναι σκληρή απέναντι σε άτομα που έκαναν τρομερά πράγματα σε διαφορετικές εποχές. Πολλές εξέχουσες προσωπικότητες από τα κομμουνιστικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης είχαν επίσης τη δυνατότητα να παραμείνουν στην εθνική πολιτική.

Η Ευρώπη ανέχεται επίσης τα νεότερα αντιφιλελεύθερα καθεστώτα στο εσωτερικό της, όπως αυτά της Ουγγαρίας και της Πολωνίας. Με άλλα λόγια, τίποτα από όσα κάνει ή έκανε στο παρελθόν η Ρωσία δεν αποτελούν βάσιμο λόγο για να απορριφθεί η συνεργασία με “ένα από τα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά έθνη”, “δεμένο” με την Ευρώπη από όλα αυτά τα γεγονότα του παρελθόντος που θα προτιμούσε να θυμάται μόνο ορισμένες ημέρες – και από ένα καθοδηγούμενο από το επιχειρείν παρόν που έχει να κάνει περισσότερο με ορισμένες κυνικές ιταλικές, αυστριακές, γερμανικές παραδόσεις παρά με τις δηλωμένες αξίες της ΕΕ. Το μη ξεκάθαρο μήνυμα στο άρθρο του Πούτιν είναι ότι η Ευρώπη έχει περισσότερα κοινά με τη Ρωσία του Πούτιν από ό,τι με τις ΗΠΑ, πράγμα που, απλά, δεν είναι ευρωπαϊκό. “Τι καταλαβαίνει ένας ξένος;” λέει ένα αυστριακό ρητό που λέγεται συχνά από τον βραβευμένο με Νόμπελ συγγραφέα και αντιφρονούντα του γιουγκοσλαβικού πολέμου Peter Handke. Ο Πούτιν, η κλίκα του και οι άνθρωποι που κυβερνούν δεν είναι ξένοι για την Ευρώπη – ή τουλάχιστον δεν βλέπουν τους εαυτούς τους ως ξένους σε μέρη που φυλάσσουν τον πλούτο τους. Οι διαφορές του Πούτιν σχετίζονται στην πράξη με τις ΗΠΑ.

Έχω γνωρίσει Ευρωπαίους που αισθάνονται έτσι – είναι μέρος του 55% των Ελλήνων, του 36% των Ιταλών, του 27% των Γερμανών, του 26% των Γάλλων που, σύμφωνα με την Pew Research, έχουν εμπιστοσύνη στον Πούτιν ότι θα κάνει το σωστό στα διεθνή ζητήματα. Και αν το καθεστώς του Πούτιν εξαφανιστεί με κάποιον μαγικό τρόπο και εμφανιστεί μια πιο ευπρόσδεκτη προσωπικότητα στο Κρεμλίνο, αυτά τα ποσοστά πιθανότατα θα αυξηθούν, μετατρέποντας έτσι ίσως τους στενότερους δεσμούς με τη Ρωσία σε ένα δημοφιλές πρότζεκτ στην Ευρώπη. Υπήρξαν στιγμές -ειδικά στη δεκαετία του 2000- που οι Ρώσοι έγιναν αποδεκτοί ως Ευρωπαίοι, μαζί με τους πολίτες της Βαλτικής και τους Πολωνούς και ίσως πριν από τους Ουκρανούς. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συμβεί ξανά. Η Ευρώπη, όπως έχω ήδη αναφέρει, έχει επιλεκτική μνήμη.

Ευρωπαϊκές αξίες; Πολύ σημαντικές, αλλά σχετικά νέες

Ο κυνικός Πούτιν γνωρίζει πολύ καλά, ωστόσο, ότι η Ευρώπη δεν θα συμμαχήσει ποτέ με τη Ρωσία εις βάρος της συνεργασίας της με τις ΗΠΑ – για λόγους που δεν έχουν καμία σχέση με τις αξίες της. Ακόμη και τέσσερα χρόνια διακυβέρνησης υπό τον Ντόναλντ Τραμπ, που δεν ήταν ιδιαίτερα φιλοευρωπαϊστής, και ο οποίος επέβαλε εμπορικές κυρώσεις στην ΕΕ και σκέφτηκε να αποσύρει τις ΗΠΑ από το ΝΑΤΟ, δεν κατάφεραν να στρέψουν τους Ευρωπαίους προς τη Ρωσία για αναζήτηση καλύτερου συμμάχου. 

Πρώτον, γιατί η οικονομία των ΗΠΑ έχει περίπου 13 φορές το μέγεθος της Ρωσίας, σε ονομαστικούς όρους, και η ΕΕ πραγματοποιεί συναλλαγές περίπου τέσσερις φορές υψηλότερες σε σύγκριση με τις συναλλαγές της με τη Ρωσία. Δεύτερον, η εγγύηση ασφάλειας που παρέχουν οι ΗΠΑ -μέχρι στιγμής εξακολουθεί να είναι η καλύτερη στον κόσμο- δεν επέφερε σημαντικές παρεμβάσεις της Ουάσιγκτον σε κανένα από τα μέλη του ΝΑΤΟ, όποια κατεύθυνση και αν έχει ακολουθήσει η εγχώρια πολιτική τους. Η σοβιετική στρατιωτική εγγύηση, όταν κάλυπτε ένα σημαντικό μέρος της Ευρώπης, σήμαινε εισβολές ή τουλάχιστον απειλή ένοπλης επέμβασης σε καίριας σημασίας στιγμές. Μια ρωσική ασπίδα θα είχε παρόμοιους κινδύνους στην καλύτερη περίπτωση.

Πιθανόν, η Ρωσία και η ΕΕ θα μπορούσαν να σχηματίσουν έναν ισχυρό στρατιωτικό, οικονομικό, τεχνολογικό και πολιτιστικό πυλώνα που θα ανταγωνιζόταν, αν όχι θα ξεπερνούσε, την ισχύ των ΗΠΑ και της Κίνας. Αλλά, ακόμη και αν αφήσουμε τις αξίες στην άκρη, η δημιουργία αυτού του πυλώνα δεν συνάδει με τα κυνικά συμφέροντα της Ευρώπης. 

Και όμως, ο Πούτιν αναφέρεται στο αδύνατο όνειρο μπροστά στους Ευρωπαίους αναγνώστες του, με ένα διακριτικό χλευασμό και μια ψεύτικη νοσταλγία. Απευθύνεται στη γερμανική αίσθηση ενοχής, τον έμφυτο αντιαμερικανισμό που συμμερίζεται η ακροαριστερά και η δεξιά, τα οράματα του κυρίαρχου ευρωπαϊκού μεγαλείου που ζουν ακόμη και σε μετριοπαθή πολιτικά κεφάλια. Ο Πούτιν δεν επιδιώκει έναν μη ρεαλιστικό στόχο, δηλαδή να αντικαταστήσει η Ρωσία τις ΗΠΑ ως εγγυητής ασφάλειας και οικονομικός εταίρος της Ευρώπης. Ο Πούτιν αναφέρεται στο όνειρο “Λισαβόνα μέχρι το Βλαδιβοστόκ” για να πετύχει κάποιους μικρότερους στόχους – ένα καταφύγιο για ένα διεφθαρμένο κεφάλαιο, ένα έργο αγωγού αερίου όπως ο Nord Stream 2, μια χαλάρωση των κυρώσεων κ.λπ.

Ίσως είναι η μοίρα των περισσότερων μεγάλων ονείρων να εργαλειοποιούνται με αυτόν τον τρόπο. Ελπίζω όχι.

Πηγή: Bloomberg