Η θεωρητική βάση της γεωπολιτικής σκέψης και πράξης του δυτικού κόσμου

Γράφει ο Ηλίας Χατζηκουμής*

Η γεωπολιτική σκέψη και πρακτική των κρατών του δυτικού κόσμου και ιδιαιτέρως των ΗΠΑ, στηρίζεται στην θεωρία του «Εσωτερικού Δακτυλίου» (Inner Crescent) που εισήχθη από τον Αμερικάνο καθηγητή πολιτικών επιστημών Nickolas Spykman και εντοπίζεται στην βιβλιογραφία ως Rimland Theory. Σκοπός δεν είναι η διεξοδική αναφορά στο περιεχόμενο της θεωρίας, εντούτοις, η επιγραμματική αναφορά και μόνο στη σημασία της απαιτείται για την ομαλή προσέγγιση του θέματος. Το κλειδί λοιπόν για την κατανόησή της, είναι η αντίληψη του κόσμου, ως ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον μεταξύ χερσαίων δυνάμεων και θαλασσίων δυνάμεων.

Ο πνευματικός πρόγονος του Spykman, Sir Halford John Mackinder, εντοπίζει στις εργασίες του, την σημασία της Πλανητικής Νήσου (World Island, δηλ. Ευρώπη, Ασία, Αφρική) αλλά και της Αξονικής Περιοχής (Pivot Area), που αποτελείται από τα εδάφη του κέντρου της. Η δυνητική τους συμμαχία, οδηγεί στην παγκόσμια κυριαρχία, λόγω της μεγάλης έκτασης, του τεράστιου πληθυσμού και φυσικά της αφθονίας φυσικών πόρων.

Ο Mackinder το 1919 στο βιβλίο του «Δημοκρατικά Ιδεώδη και Πραγματικότητα», συμπυκνώνει την σκέψη του ως εξής: «Όποιος κυβερνά την ανατολική Ευρώπη κυβερνά την Αξονική Περιοχή. Όποιος κυβερνά την Αξονική Περιοχή, κυβερνά την Πλανητική Νήσο. Όποιος κυβερνά την Πλανητική Νήσο, κυβερνά ολόκληρο τον Κόσμο».

Το 1944 δημοσιεύεται η εργασία του Spykman «Γεωγραφία της Ειρήνης», που αποτελεί αναθεώρηση της γεωπολιτικής σκέψης του Mackinder περί πρωτεύουσας γεωπολιτικής σημασίας της Αξονικής Περιοχής και μετατοπίζει το πεδίο ενδιαφέροντος, σε όλα εκείνα τα κράτη, που συγκροτούν έναν Δακτύλιο γύρω από την Κεντρική Γη (Heartland, ουσιαστικά την Ρωσία) και την περικυκλώνουν από τον Ατλαντικό, τον Ινδικό και τον Ειρηνικό Ωκεανό. Με αυτό τον τρόπο, ή καλύτερα με την επίτευξη μίας τέτοιας συμμαχίας, μπορεί να επιτευχθεί οικονομικός και πολιτικός στραγγαλισμός των χερσαίων δυνάμεων της Heartland, αποκλείοντάς τες από πρόσβαση σε χερσαίες εμπορικές οδεύσεις και ιδιαίτερα τις θαλάσσιες.

Έτσι, οι ναυτικές δυνάμεις (Η.Π.Α., Αγγλία, Ιαπωνία κλπ) δύνανται να μετατρέψουν το μειονέκτημα της θαλάσσιας απομόνωσης, σε πλεονέκτημα ελέγχου των σημαντικότατων ακόμα και σήμερα θαλάσσιων εμπορικών οδών. Η αποτυχία ελέγχου των κρατών αυτού του Δακτυλίου ανάσχεσης, επιτρέπει στις χερσαίες δυνάμεις να ανατρέψουν αποφασιστικά την πλανητική ισορροπία δυνάμεων υπέρ τους.

Η Κλιματική Αλλαγή Και Η Τήξη Των Πάγων

Η παραπάνω θεωρία τροφοδοτούσε μέχρι σήμερα ανενόχλητη τον δυτικό σχεδιασμό στραγγαλισμού της ΕΣΣΔ και μετέπειτα της Ρωσίας. Ωστόσο, είχε σαν αξίωμα το απροσπέλαστο του παγωμένου Αρκτικού Κύκλου. Το 1944, ο Spykman δεν μπορούσε να φανταστεί ότι οι πάγοι θα λιώσουν, με αποτέλεσμα να ανοίξει κι ένα βόρειο εμπορικό πέρασμα, που θα αποδυναμώνει την σημασία του Δακτυλίου.

Φυσικά, η τήξη των πάγων επιτρέπει και την πρόσβαση στην εξόρυξη ενεργειακών πόρων που από μόνο του ως γεγονός, δύναται ν’ αλλάξει τις ισορροπίες, αλλά ταυτόχρονα, μετατρέπει την Ρωσία σε μία τεράστια χερσαία δύναμη με χαρακτηριστικά ναυτικής δύναμης. Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι, η στροφή της ΕΕ και ευρύτερα χωρών του ΟΗΕ στην πράσινη ανάπτυξη, δεν ικανοποιεί μόνο την ανάγκη διοχέτευσης κεφαλαίων σε ένα νέο πεδίο επενδύσεων που βοηθά και την προστασία του περιβάλλοντος από τις επιπτώσεις των συμβατικών μορφών ενέργειας. Αποτελεί και τμήμα του σύγχρονου γεωπολιτικού ανταγωνισμού.

Tο άνοιγμα του βόρειου περάσματος θα αποδυναμώσει την θαλάσσια εμπορική ροή από την διώρυγα του Σουέζ. Αυτό είναι το επιθυμητό αποτέλεσμα τόσο για την Ρωσία όσο και την Κίνα και την Ινδία, στα πλαίσια του σχεδίου Polar Silk Road, («Πολικός Δρόμος του Μεταξιού») που αποτελεί μια αντικειμενικά ταχύτερη και φθηνότερη λύση – άρα συμφέρουσα – για την εμπορική ναυτιλία από Ανατολάς προς Δυσμάς.

ΗΠΑ και ΕΕ διατηρούν διαφορετική στάση απέναντι στον πολικό δρόμο του μεταξιού. Οι ΗΠΑ είναι ξεκάθαρα εχθρικές και κινούνται τόσο διπλωματικά όσο και στρατιωτικά ώστε να μπλοκάρουν την ανάπτυξή του. Η ΕΕ τηρεί λιγότερο σαφή και περισσότερο αμυντική στάση, καθώς πλέον, η Κίνα εξελίσσεται ως ο μεγαλύτερος εμπορικός της συνεργάτης. Μια τάση που ενισχύθηκε όταν η διοίκηση Τραμπ αποχώρησε από τις διαπραγματεύσεις για την Διατλαντική Συμφωνία Εμπορίου και Επενδύσεων (TTIP) και φαίνεται να ενισχύεται ακόμα περισσότερο με την πάροδο του χρόνου.

Το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής βρίσκεται σε εξέλιξη με θετικά ή/και αρνητικά αποτελέσματα για τους δρώντες. Αναπτύσσεται μέσα από αντιφάσεις και αντίρροπες τάσεις, προσαρμογές, ανταγωνισμούς και συμβιβασμούς και είναι δύσκολο να προβεί κάποιος σε προβλέψεις. Την ίδια ώρα που η στροφή της ΕΕ στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας θεωρητικά «απειλεί» την ρωσική παραγωγή φυσικού αερίου, ως κύριο εξαγωγικό προς την ΕΕ προϊόν, ολοκληρώνεται ο αγωγός Nord Stream 2 της Ρωσικής Gazprom, που συνδέει απευθείας την Ρωσία με την Γερμανία, αυξάνοντας τον ενεργειακό δεσμό των δύο χωρών και αποδυναμώνoντας τις προσπάθειες του δυτικού μπλοκ για εναλλακτικές οδεύσεις (κυρίως με τον ΤΑΡ και τον EAST MED).

Γίνεται λοιπόν αντιληπτό ότι, βρισκόμαστε στην αρχή ενός φαινομένου, με συνέπειες που στη συγκεκριμένη περίπτωση αναμένεται να κλιμακωθούν μέσα στα επόμενα 20-30 χρόνια. Για την ακρίβεια, ο Δακτύλιος έχει ήδη ραγίσει καθώς η Ρωσία έχει αποκτήσει λιμάνια στην Κριμαία, στην Συρία και εμπλέκεται και στην Λιβύη (ακόμα κι αν δεν είναι παγιωμένη η θέση της για την ώρα). Θα είναι όμως πολύ διαφορετικά τα πράγματα, όταν ανοίξει το βόρειο πέρασμα και αναπτυχθεί ο Ρωσικός εμπορικός στόλος, με λιμάνια και ναυπηγική βιομηχανία εντός της Ρωσικής επικράτειας.

Το λιώσιμο των πάγων μάλλον θα ενισχύσει την πρόσβαση της Ρωσίας σε ορυκτό πλούτο της Αρκτικής που τον διεκδικεί και τον αντλεί από την εποχή του Στάλιν (με κατοχυρωμένα δικαιώματα από το διεθνές δίκαιο και όχι παρανόμως). Η διαφορά, επίσης, είναι πως η Ρωσία σε σχέση με άλλες χώρες που εγείρουν διεκδικήσεις στον αρκτικό κύκλο, προπορεύεται και σε τεχνολογία και τεχνογνωσία (συμπεριλαμβανομένης της παγοθραυστικής τεχνολογίας ως κομμάτι της πολεμικής της βιομηχανίας, που χρησιμοποιείται και για την εμπορική ναυτιλία) για την άντληση του πλούτου αυτού από εδάφη με τέτοια χαρακτηριστικά. Η Ρωσία αναβαθμίζει λιμάνια και στρατιωτικές βάσεις της στις βόρειες παγωμένες ακτές της (όπως για παράδειγμα στο Αρχάγγελσκ στην Κροστάνδη) διατηρώντας την στρατιωτική της υπεροχή έναντι των ΗΠΑ.

Η ΕΕ και ο ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή και τα διλήμματα των κρατών

Η ΕΕ συμμετέχει ως σύνολο στην Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα, που σκοπεύει στην μείωση της παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά 2 βαθμούς Κελσίου σε σχέση με το επίπεδο της προβιομηχανικής εποχής. Συγκεκριμένα, στο πλαίσιο των στόχων του ΟΗΕ, στοχεύει στην μείωση των ρύπων έως το 2030 κατά τουλάχιστον 55% και μέχρι το 2050 να βρίσκεται πρώτη στην παγκόσμια κούρσα των ηπείρων που θα είναι κλιματικά ουδέτερη, με μηδενική εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου και αποσύνδεση της ανάπτυξης από την χρήση πόρων.

Παρά την προσπάθεια που διεξάγεται ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι, ο απολογισμός της ΕΕ ως προς την συμμετοχή των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην συνολική κατανάλωση ενέργειας για το 2019, αποκαλύπτει πως η συμμαχία βρίσκεται μόλις 0.3% πίσω από τον στόχο του 20%. Ελλάδα και Κύπρος, κατάφεραν να πετύχουν τους εθνικούς στόχους που έθεσαν, ωστόσο βρίσκονται οριακά πίσω από τον στόχο που έθεσε η ΕΕ. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι, οι μέχρι τώρα μελέτες των αποτελεσμάτων της ανάπτυξης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας δεν αρκούν για να διαπιστωθεί εάν ο ρυθμός αποκατάστασης του περιβάλλοντος – και άρα της αναστροφής της τάσης τήξης των πάγων – είναι υψηλότερος από τον ρυθμό φθοράς του.

Το αποτέλεσμα είναι να παραμένει αβέβαιο το πόσο γρήγορα μπορεί να αναπτυχθεί πλήρως η διέλευση μέσω Αρκτικής, που θα αποδυναμώσει την σημασία των λιμένων της Βορείου Αφρικής και της Ανατολικής Μεσογείου ως τα πρώτα σημεία υποδοχής δρομολογίων μέσω της διώρυγας του Σουέζ και θα καταστήσει την Ρωσία μία ιδιαίτερη παγκόσμια δύναμη με δυνατότητα δυναμικής προβολής ισχύος και στην θάλασσα. Εν κατακλείδι, η προσαρμογή των διεθνών συμμαχιών ενός κράτους, πρέπει να λαμβάνει υπόψη του τέτοιες τάσεις και να διαμορφώνεται στην βάση των εκάστοτε εθνικών πλεονεκτημάτων. Κάθε τάση που εμφανίζεται θα πρέπει να μελετάται με προσοχή, καθώς συνυπάρχει με άλλες αντισταθμιστικές τάσεις. Η τήξη των πάγων θα ενισχύσει την Ρωσική ναυτική δύναμη εις βάρος των ΗΠΑ – Βρετανίας, επιφέροντας σχετική ισορροπία στον εν λόγω τομέα, αλλά οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας θα τείνουν να αποδυναμώσουν το υπερόπλο της Ρωσίας που καλείται «Φυσικό Αέριο», ένα από τα πιο σημαντικά εξαγώγιμα προϊόντα προς την ΕΕ.

*Ο Ηλίας Χατζηκουμής είναι μέλος του Διεθνούς Ινστιτούτου Στρατηγικών Σπουδών, ειδικός σε θέματα εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής άμυνας και ασφάλειας