της Πολυβίας Παραρά

Διακόσια χρόνια σήμερα από την Επανάσταση του 1821, μία αιματηρή ηρωική επανάσταση για την ελευθερία των Ελλήνων. Είναι σκόπιμο να εξετάσουμε το περιεχόμενο αυτής της ελευθερίας των Ελλήνων, δηλαδή να αναδείξουμε ποια είναι η ιστορική της διαδρομή και με ποια μορφή και ποιότητα υποστασιοποιούνταν η ελευθερία στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας μέσα στα κοινά των Ελλήνων;

Ο Διονύσιος Σολωμός στην ποιητική του σύνθεση _Ελεύθεροι Πολιορκημένοι_, εισάγει την ιδέα του ανθρώπου, που αν και σε υποδούλωση της φυσικής του υπόστασης, διατηρεί με την ηθική του

υπόσταση το φρόνημα της ελευθερίας του άθικτο. « Η δύναμή σου πέλαγος, η θέλησή μου βράχος», αφού καμία υλική δύναμη δεν δύναται να διαβρώσει την άϋλη υπόσταση της ιδέας της ελευθερίας.

Από την ποιητική σύλληψη θα περάσουμε στην ιστορική υποστασιοποίηση της ιδέας της ελευθερίας στο ιστορικό γίγνεσθαι του ελληνικού κόσμου, θέτοντας την ελευθερία ως την

παράμετρο αξιολόγησης της εξελικτικής πορείας των κοινωνιών στην ιστορική τους διαδρομή. Την προσέγγιση της εξέλιξης των κοινωνιών με βάση την παράμετρο της ελευθερίας θεμελιώνει μια νέα επιστημολογία που ονομάζεται κοσμοσυστημική γνωσιολογία και αποτελεί μία καινοτόμο και πρωτοπόρο αφήγηση του ιστορείν. Μεταθέτει την μελέτη του ιστορικού γίγνεσθαι στο ερώτημα του πόσο αυτόνομος είναι ο πολίτης σε κάθε κοινωνία, δηλαδή σε ποιο βαθμό διαχειρίζεται πολιτικά ο ίδιος την ύπαρξή του στην κοινωνία που ζει.

Με βάση αυτήν την ιστοριογραφική προσέγγιση για τα χρόνια πριν και μέχρι την Επανάσταση του 1821, τίθεται το ερώτημα πώς βίωνε την αξία της ελευθερίας ο υπόδουλος στη οθωμανική αυτοκρατορία Ελληνισμός. Μεταβαίνοντας από τις ανθρωποκεντρικές κοινωνίες της βυζαντινής κοσμόπολης, στον μεταβυζαντινό κόσμο των ελληνικών κοινών, θυλάκων αυτονομίας μέσα στην

δεσποτική οθωμανική αυτοκρατορία, ο Έλληνας έχει υπόσταση ελευθερίας, είναι συγκροτημένος σε δήμο και έχει συνείδηση ότι ανήκει στο γένος των Ελλήνων.

Στην περίοδο 1453-1821 ο οθωμανικός δεσποτισμός επικάθεται ως κυριαρχία στον ελληνικό κόσμο, στα κοινά των Ελλήνων. Δεν θα τα καταργήσει. Αντίθετα, στο πλαίσιο ενός ιστορικού

συμβιβασμού, ο οποίος συμπεριλαμβάνει και την διατήρηση της άσκησης της χριστιανικής λατρείας και των προνομίων του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης με τον Πατριάρχη ως

πνευματικό ηγέτη των χριστιανών, η οθωμανική διοίκηση επιτρέπει τους θεσμούς αυτονομίας των Ελλήνων εισπράττοντας από αυτούς βαριά φορολογία και αυθαιρετώντας σε βάρος τους κατά το δοκούν όντας δεσποτικό καθεστώς. Εντούτοις, η κατάσταση αυτόνομης οργάνωσης στα ελληνικά κοινά με εκλογή Ελλήνων αρχόντων ( προεστών, δημογερόντων, εφόρων, επιτρόπων) επιτρέπει στους Έλληνες να συμμετέχουν στην πολιτική ζωή του κοινού τους και να ζουν με συλλογικότητα και δημοκρατικότητα μέσα σε αυτά. Ο δήμος ραγιάς υποστασιοποιεί την συνύπαρξη της δημοκρατικής οργάνωσης στο εσωτερικό των κοινών με την δεσποτική κυριαρχία της οθωμανικής

αυτοκρατορίας επί του ελληνικού κόσμου, οχήματος ελευθερίας.

Οι πρωτογενείς πηγές της εποχής που αναφέρονται στην πολιτική οργάνωση των μεταβυζαντινών Ελλήνων διαυγάζουν τα ειδοποιά χαρακτηριστικά της ελευθερίας των Ελλήνων υπό την

οθωμανική αυτοκρατορία. Το καταστατικό της πολιτείας του Μελενίκου πρωτοδημοσιεύτηκε από τον Π. Πέννα στα _Σερραϊκά Χρονικά_ , 1( 1938) και αναδημοσιεύτηκε από τον καθηγητή

Γεώργιο Κοντογιώργη, μαζί με πολλά άλλα καταστατικά ελληνικών κοινών της τουρκοκρατίας, στο έργο του _Κοινωνική Δυναμική και Πολιτική Αυτοδιοίκηση_, _Οι ελληνικές κοινότητες στην

Τουρκοκρατία. _Σύμφωνα με το καταστατικό της πολιτείας του Μελενίκου με χρονολόγηση 1813, η Συνέλευση του κοινού προσφωνείται ως «Πολῖται Μελενίκου». Αυτό δηλώνει ρητά ότι οι Έλληνες, αν και υπήκοοι της οθωμανικής αυτοκρατορίας, διατηρούν την ιδιότητα και την συνείδηση του πολίτη μέσα στο κοινό. Το καταστατικό επικυρώνεται από τον ιεράρχη Δεσπότη

Μελενίκου Άνθιμο στο όνομα της Αδιαιρέτου Τριάδας, αποδεικνύοντας ότι η εκκλησία και οι πολίτες είναι ένα ενιαίο σώμα στα κοινά της τουρκοκρατίας. Το κείμενο του καταστατικού είναι γραμμένο στην ελληνική γλώσσα. Οι εκπρόσωποι του κοινού είναι ένα συνοδικό σώμα

αποτελούμενο από τρεις επιτρόπους της εκκλησίας και τρεις εφόρους του κοινού, εκλεγμένοι από μέλη της πολιτείας μεταξύ των πιο συνετών. Σύμφωνα με τις διατάξεις της πολιτείας του Μελενίκου, εάν κάποιος δεν θέλει να υπηρετήσει ή αποδεικνύεται ανεπαρκής ή επιζήμιος

προς το συμφέρον του κοινού, απαλλάσσεται των καθηκόντων του, πληρώνοντας εκατό γρόσια στο κοινό ως αποζημίωση, και εκλέγεται άλλος στην θέση του. Η Συνέλευση συμπεριλαμβάνει

αδελφούς κάθε τάξεως και εκλέγει τους άρχοντες, οι οποίοι λογοδοτούν στο κοινό. Όποιος από τους άρχοντες δεν συμμορφώνεται προς το καταστατικό καταβάλλοντας το τίμημα, αισχροκερδώντας ή επιδεικνύοντας ισχυρογνωμοσύνη ή φιλοδοξία, ή ματαιοφροσύνη, αφορίζεται. Στόχος είναι η εύρυθμη και αρμονική διαβίωση προς το συμφέρον του κοινού.

Οι πραγματευτές βαμβακιού του Μελενίκου και οι άλλοι τεχνίτες των συντεχνιών συμβάλλουν οικονομικά στο ταμείο του κοινού. Όπως προκύπτει από τις διατάξεις του καταστατικού, οι σκοποί της πολιτείας του Μελενίκου είναι η διατήρηση και επαύξηση των κεφαλαίων του κοινού, η εύρυθμη λειτουργία των εργαστηρίων, η διατήρηση και πρόοδος των σχολείων με στόχο την χρηστοήθεια και την καλλιέργεια της παρρησίας, η βοήθεια για την κάλυψη των αναγκών των φτωχών και ενδεών αδελφών, η ανάληψη από το κοινό των φορολογικών βαρών για όσους

δεν δύνανται να τα καταβάλουν, η φροντίδα των ορφανών, των ασθενών και των ενδεών, όχι όμως όσων είναι αμελείς και οκνηροί. Υπάρχει φροντίδα ακόμα και για τους φυλακισμένους παρέχοντάς τους τροφή και θέρμανση.

Σε αντίθεση με τον φιλελευθερισμό της Δύσης στα κείμενα των ελληνικών κοινών της τουρκοκρατίας γίνεται αντιληπτό ότι η συλλογικότητα, η αλληλεγγύη , η δημοκρατικότητα και η φιλανθρωπία αποτελούν θεμέλιες αξίες του κοινού, στις οποίες η ατομικότητα υποτάσσεται.

Αυτό δεν συναντάται στα πολιτειακά κείμενα της Δύσης. Στην Ευρώπη στην καλύτερη των περιπτώσεων ο πολίτης έχει εξασφαλίσει ατομικά δικαιώματα και έχει εναποθέσει την άσκηση της

πολιτικής στην συνταγματική ή μη μοναρχία.

Ο Ρήγας στοχάζεται στην _Νέα Πολιτική Διοίκηση_ (1797) με βάση τις θεμέλιες αρχές και πραγματικότητες των ελληνικών κοινών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας την οποία θέλει να

αντικαταστήσει με την _Ελληνική Δημοκρατία_. Στην πολιτεία που έχει σχεδιάσει ο Ρήγας, ισχύουν τα προτάγματα της δίκαιης κατανομής των φόρων, της συλλογικότητας στην δημόσια

σφαίρα, της κατάργησης της δουλείας και των βασανισμών, της αλληλεγγύης προς τους δυσπραγούντες, της καθολικής εκπαίδευσης για αγόρια και κορίτσια, καθώς και τα ατομικά δικαιώματα της ανεξιθρησκείας, της ισονομίας, της αξιοκρατίας. Ο Ρήγας εισάγει στο άρθρο 7

την ορολογία του « αυτοκράτορος λαού» που είναι κυρίαρχος μέσω των απεσταλμένων του στο κοινό συμβούλιο του έθνους. Στην _Χάρτα της Ελλάδας_ (1797), με συμβολισμούς από την αρχαιότητα και το Βυζάντιο αναπαριστά την μεγαλοσύνη του ελληνικού κόσμου και το

επαναστατικό του όραμα για την _Ελληνική Δημοκρατία_. Ο κοιμώμενος λέων με τα διακριτικά σύμβολα του σουλτάνου πάνω στο ρόπαλο του Ηρακλή, συμβόλου της ελληνικής δύναμης κατά

της βαρβαρότητας, είναι το κρυπτογραφημένο επαναστατικό κάλεσμα του Ρήγα αποτυπωμένο στην Χάρτα.

Τα πολιτικά βιώματα και επαναστατικά προτάγματα των Ελλήνων, εμπνευσμένα από το γίγνεσθαι των ελληνικών κοινών, οχημάτων ανθρωποκεντρικών κοινωνιών με ελευθερία στην τουρκοκρατία, δεν απαντώνται στην φιλελεύθερη Δύση του Διαφωτισμού με αυτά τα ειδοποιά χαρακτηριστικά, επειδή η φιλελεύθερη Δύση διένυε την φάση της κατοχύρωσης των ατομικών δικαιωμάτων στο πλαίσιο μοναρχικών κοινοβουλευτικών ή προεδρευομένων πολιτευμάτων. Η πολιτική ταυτότητα του δυτικού ανθρώπου εστιάζει στην ατομικότητα και τις ατομικές ελευθερίες, ενώ του Έλληνα

στην συλλογικότητα και την συμμετοχή στην αυτοκυβέρνηση. Η ατομικότητα του Έλληνα εμπλουτίζεται με τη θεσμισμένη συλλογικότητα, καθίσταται μια πολιτική ατομικότητα που αναλαμβάνει την ευθύνη της συλλογικής της μοίρας.

Ο προεπαναστατικός ελληνικός κόσμος του Εικοσιένα δεν αντιλαμβάνεται την δημοκρατία μόνο ως φιλελευθερισμό και ατομικά δικαιώματα αλλά ως σύνολη ελευθερία. Στην ιστορική του διαδρομή ο

Ελληνισμός είναι το όχημα των θεμέλιων αξιών ελευθερίας με συλλογικότητα, συμμετοχής στην δημόσια σφαίρα, αυτονομία, δημοκρατικότητα στην κοινωνία και στην οικονομία, αλληλεγγύη προς τους συμπολίτες.

Οι Έλληνες πολέμησαν με αυταπάρνηση και ηρωισμό για αυτήν την ελευθερία. Κέρδισαν με το αίμα τους και δικαίως την ανεξαρτησία τους από την οθωμανική αυτοκρατορία άλλα πολιτικά

ηττήθηκαν με την εμφύτευση του ξένου σώματος του απολυταρχικού δεσποτικού κράτους της βαυαροκρατίας στον πολιτικό οργανισμό του Ελληνισμού που ζούσε από την σύστασή σου με

διαφορετικές θεμέλιες αξίες. Η βαυαρική απολυταρχία αποδόμησε την πολιτική ταυτότητα της συλλογικότητας των Ελλήνων όπως την ζούσαν στα κοινά καταργώντας τα. Με την δημιουργία του ελληνικού κράτους περιήλθαν οι Έλληνες για πρώτη φορά στην ιστορία τους σε ένα καθεστώς ιδιωτείας. Στον Νεοελληνικό κράτος λόγω της επεμβατικής κηδεμονίας του ξένου παράγοντα και της εγχώριας κομματοκρατίας εξετράφηκε όλον τον δέκατο ένατο αιώνα και εξής το πελατειακό κράτος, η πολιτική πατρωνία και ο νεποτισμός.Στο καθεστώς της «ιδιωτείας» οι Έλληνες πολίτες έπαψαν να συνιστούν «δήμο», δηλαδή μία θεσμισμένη συλλογικότητα που να ασκεί πολιτική λειτουργία.

Η ιστορική αφήγηση του Ελληνισμού ως μία συνέχεια ανθρωποκεντρικής κοινωνίας σε ελευθερία από την αρχαιότητα μέχρι το Εικοσιένα από την προοπτική της παραμέτρου της ελευθερίας θέτει ένα εντελώς διαφορετικό πλαίσιο κατανόησης του Αγώνα της Ανεξαρτησίας και της ιδεολογικής του προετοιμασίας. Επίσης, ρίχνει φως στο πώς μπορούμε να κατανοήσουμε το παρόν μας και να

οραματιστούμε το μέλλον μας με αισιοδοξία, αναζητώντας τις θεμελιώδεις αξίες του Ελληνισμού, όχι μόνο για τους Έλληνες, αλλά θα έλεγα για τον κόσμο, δεδομένου ότι ο πολίτης στη

νεωτερικότητα αισθάνεται όλο και περισσότερο αποσυνδεδεμένος από την δημόσια σφαίρα και την πολιτική. Είναι σημαντικό να εξετάσουμε εάν οι πολιτικές αξίες και θεσμοί του Ελληνισμού θα μπορούσαν να εμπνεύσουν τον σύγχρονο κόσμο για μια πιο συμμετοχική κοινωνία με περισσότερη

δημοκρατία και περισσότερη αυτονομία.

Πολυβία Παραρά,Ph.D.

University of Maryland College Park USA