Ο Ενβέρ Πασάς, κεντρικός αρχιτέκτονας της Γενοκτονίας των Αρμενίων, διέφυγε της τιμωρίας κατά τη διάρκεια της επίσημης εφαρμογής της Επιχείρησης Νέμεσις. Αν και η εκτέλεση του Ενβέρ δεν είχε συμπεριληφθεί στους εγκεκριμένους στόχους της επιχείρησης, η εκδίκηση τον βρήκε εν τέλει — όχι κατόπιν σχεδίου, αλλά βούλησης.

Ο Χακόμπ Μελκουμιάν, διοικητής από το Αρτσάχ, ανέλαβε πρωτοβουλία. Έμπειρος στρατιώτης και αμετακίνητος πατριώτης, ο Μελκουμιάν δεν χρειαζόταν εντολές για να καταλάβει τι έπρεπε να γίνει. Η προσωπική του αποστολή δικαιοσύνης οδήγησε σε μία από τις πιο καθοριστικές στιγμές αρμενικής ανταπόδοσης στη μεταγενοκτονική εποχή.

Οι δύο άνδρες είχαν πρωτοσυναντηθεί στη Μάχη του Σαρίκαμις. Ο Ενβέρ, ηττημένος και απελπισμένος, κατάφερε να διαφύγει — ειρωνικά, με τη βοήθεια Αρμενίων στρατευσίμων που υπηρετούσαν στον οθωμανικό στρατό. Οι δρόμοι τους θα διασταυρώνονταν ξανά, υπό εντελώς διαφορετικές συνθήκες.

Μέχρι το 1919, ο Μελκουμιάν είχε αναδειχθεί σε διοικητή της 1ης Ταξιαρχίας της Τουρκεστάνικης Μεραρχίας. Έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην κατάληψη της Μπουχάρα και στην καταστολή της εξέγερσης των Μπασματσί. Ο Ενβέρ Πασάς, πλέον φυγάς και ιδεολογικό απολίθωμα, είχε επανεμφανιστεί στην Κεντρική Ασία το 1921 για να ηγηθεί του κινήματος των Μπασματσί — μια καταδικασμένη απόπειρα να αναστήσει τις συντριμμένες του φιλοδοξίες.

Η σοβιετική κατασκοπεία παρακολουθούσε στενά τις κινήσεις του Ενβέρ, και η Μόσχα εξέδωσε εντολή: να συλληφθεί ζωντανός. Ο Μελκουμιάν, γνωρίζοντας ποιον είχε απέναντί του και καθοδηγούμενος από ηθική διαύγεια, αρνήθηκε. «Δεν με έχετε βρει», απάντησε στο κέντρο επιχειρήσεων — κόβοντας επί της ουσίας τον δεσμό με την επίσημη γραμμή. Σε ξεχωριστό μήνυμα προς τον επικεφαλής της αντικατασκοπείας, δήλωσε: «Το μόνο που χρειάζομαι είναι ο Ενβέρ νεκρός».

Στις 4 Αυγούστου 1922, καθώς ο Κόκκινος Στρατός προέλαυνε, το χάος διαχεόταν στις γραμμές των Μπασματσί. Ο Ενβέρ διέφυγε στα βουνά — αλλά η φυγή δεν του προσέφερε σωτηρία. Ο Χακόμπ Μελκουμιάν τον πρόλαβε και του κατάφερε το τελειωτικό χτύπημα. Ο Ενβέρ Πασάς πέθανε σε ηλικία 40 ετών — το τέλος του δεν ήρθε από την αυτοκρατορία που προσπάθησε να αναστήσει, αλλά από έναν Αρμένιο αξιωματικό που διέβλεψε μέσα από τα ψεύδη της επιείκειας και της ουδετερότητας.

Η πράξη αυτή δεν έκλεισε τυπικά το κεφάλαιο της Νέμεσις, όμως έμεινε στην ιστορία ως ένα βαθύ και αδιαμφισβήτητο παράδειγμα αρμενικής δικαιοσύνης στο πεδίο της μάχης.

Μεραρχία του Κόκκινου Στρατού αποκλειστικά με Αρμένιους

Ένα πολύ ενδιαφέρον του 1975 από την εφημερίδα “The Armenian Weekly” παρουσιάζει την ιστορία της εκτέλεσης του Ενβέρ Πασά από  μία άλλη σκοπιά. Το άρθρο τιτλοφορείται ως Σκοτώθηκε ο Ενβέρ Πασάς από Αρμένιο; Η υπόνοια υπάρχει – Το τελευταίο από τη σειρά “Νέμεσις” (φώτο δεξιά).

Αναφέρεται αναλυτικά στο κείμενο της εφημερίδας:

Αυτό είναι το τελευταίο άρθρο της σειράς «Νέμεσις» σχετικά με τις εκτελέσεις σημαντικών Τούρκων εγκληματιών που ήταν υπεύθυνοι για τις σφαγές των Αρμενίων το 1915–18. Ο αναγνώστης υπενθυμίζεται το κύμα θεαματικών εκτελέσεων που συγκλόνισαν τον κόσμο μετά την ανατροπή της δεκαετίας, το οποίο επιβλήθηκε στους Αρμενίους ελλείψει οποιουδήποτε διεθνούς μηχανισμού για να οδηγηθούν αυτοί οι δολοφόνοι στη δικαιοσύνη. Έπρεπε να γίνει — από εθνική υπερηφάνεια, από στοιχειώδη αίσθηση δικαίου — και οι Αρμένιοι το έκαναν, ακούραστα, με ευρηματικότητα, περνώντας το μήνυμα ότι οι γενοκτόνοι εγκληματίες δεν θα τη γλιτώσουν ατιμώρητοι.

Μέχρι τώρα, έχουμε αφηγηθεί την εξόντωση τέτοιων «ανθρώπινων υαινών» όπως ο Μπεχαεντίν Σακίρ, ο Τζεμάλ Αζμί, ο Σαΐντ Χαλίμ, ο Μπεχμπούτ Χαν Τζαβανσίρ, ο Ταλάατ Πασάς και ο Τζεμάλ Πασάς, από τα χέρια των Αρσάβιρ Σιραγκιάν, Μισάκ Τορολακιάν, Στεπάν Ντζαγκικιάν, Αρσάκ Κεβορκιάν, Πέτρος Μπογκοσιάν, και άλλων. Και τώρα βλέπουμε από την επόμενη ιστορία ότι ακόμα και ο Ενβέρ Πασάς, ένα από τα μέλη της Τριανδρίας, σκοτώθηκε κάτω από συνθήκες όχι χωρίς αρμενικό συνειρμό…

Δύο από τα μέλη της αιματηρής Τριανδρίας των τουρκικών σφαγών — ο Ταλάατ και ο Τζεμάλ, υπουργός Εσωτερικών και υπουργός της Συρίας και του Ναυτικού αντίστοιχα — είχαν ήδη πέσει από πράξεις Νέμεσις, απομένοντας ο Ενβέρ Πασάς. Πρώην υπουργός Πολέμου και διοικητής στρατού και ατάκτων (chetteh), είχε παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στο αιματοβαμμένο πρόγραμμα.
Παρά τις επίμονες προσπάθειες των αρμενικών ομάδων «Νέμεσις» να τον φτάσουν, ο Ενβέρ παρέμενε δύσκολος στόχος. Με τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, διέφυγε από την Τουρκία, πέρασε λίγο καιρό στο Βερολίνο και κατόπιν πήγε στη Μόσχα, όπου ήλθε σε συμφωνία με το Κρεμλίνο για να κινητοποιήσει τους Τουρκομάνους υπέρ του κομμουνισμού.
Με βαριά φρουρά, ο Ενβέρ επιδίωξε να προχωρήσει, τελικά έφυγε για την Ασία — στα σύνορα του Αφγανιστάν, και συγκεκριμένα στη Βοχάρα — όπου ανέλαβε τη διοίκηση τουρκικού στρατού. Τότε πρόδωσε τη Μόσχα. Αυτοανακηρύχθηκε «Εμίρης της Βοχάρας», στράφηκε κατά των Σοβιετικών και ξεκίνησε έναν πόλεμο «Παντουρανικό», δηλαδή για την ένωση όλων των Τούρκων σε μια τεράστια αυτοκρατορία που θα ανταγωνιζόταν τους Μογγόλους και τους Τατάρους του παρελθόντος.
Έτσι ο Ενβέρ έγινε στόχος τόσο των Αρμενίων εκδικητών όσο και του Κόκκινου Στρατού — και είναι αυτό το τελικό στάδιο της ποιητικής δικαιοσύνης όπου οι Αρμένιοι έπαιξαν ρόλο στην εξουδετέρωση του Πρώσου εκπαιδευμένου μαζικού δολοφόνου.

Η Μόσχα έστειλε έναν Αρμένιο, τον Γκεβόργκ Αγαμπέκοφ, μέλος της OGPU, της σοβιετικής μυστικής υπηρεσίας, να βρει τον Ενβέρ και να κανονίσει την εκτέλεσή του. Ο Αγαμπέκοφ πήγε στο Τουρκιστάν, όπου η κατάσταση παρέμενε στάσιμη. Τα στρατεύματα του Ενβέρ μάχονταν αποτελεσματικά, υπήρχε στρατιωτικό αδιέξοδο, και κανείς δεν ήξερε ακριβώς πού ήταν το αρχηγείο του.

Ο Αγαμπέκοφ (φυσικά Αγαμπεκιάν) μεταμφιέστηκε σε γυρολόγο, μπήκε στην εχθρική περιοχή και εντόπισε τη βάση του Ενβέρ κοντά στην πόλη Ντενάου· μάλιστα προσδιόρισε και το σπίτι όπου έμενε ο Ενβέρ.

Αμέσως έστειλε αυτές τις πληροφορίες σε μονάδες του Κόκκινου Στρατού.

Δόθηκε εντολή σε μια μεραρχία να κινηθεί εναντίον του Ενβέρ. Ο Ρώσος στρατηγός διόρισε έναν Αρμένιο αξιωματικό του Κόκκινου Στρατού, τον Χαγκόπ Αρσάκ Μελκουμιάν, να ηγηθεί μιας ειδικής δύναμης κρούσης για να εξουδετερώσει τη θέση του Ενβέρ. Οι γονείς του Μελκουμιάν ήταν Αρμένιοι, όλοι τους πολεμιστές…

Στις 4 Αυγούστου 1922, ο συνταγματάρχης Μελκουμιάν οδήγησε τη μονάδα του στην πόλη Τσαγκάν, όπου είχε καταφύγει ο Ενβέρ, και διέταξε επίθεση στο κατάλυμά του. Ο Ενβέρ είχε πάει εκείνο το πρωί στο τζαμί· όταν βγήκε, διαπίστωσε ότι η περιοχή ήταν περικυκλωμένη από τις δυνάμεις του Μελκουμιάν. Επιχείρησε αμέσως να διαφύγει έφιππος μέσα από τα πυρά, αλλά το άλογό του διαλύθηκε από τις σφαίρες και τα κανόνια. Αυτόπτες μάρτυρες λένε ότι ελάχιστοι Τούρκοι στρατιώτες επιβίωσαν. Μία αναφορά λέει:

«Λίγο αργότερα, οι στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού διέκριναν ανάμεσα στα πτώματα το σώμα του Ενβέρ Πασά, ενός Μεγάλου Εγκληματία κατά των Αρμενίων. Εκείνου που είχε βρει καταφύγιο στην Ευρώπη αλλά τελικά έπεσε στα χέρια των Αρμενίων, γιατί οι κανόνες της Νέμεσις συχνά θέλουν οι Αρμένιοι να βρίσκουν τους εγκληματίες…»

Υπάρχει εικασία ότι τότε κάποιος Αρμένιος εκδικητής πλησίασε και του έριξε χαριστική βολή με αρμενικό περίστροφο στο όνομα της «Νέμεσις» (κάποιος Δονικιάν;). Η υπόθεση ότι Αρμένιος τον αποτελείωσε παραμένει πάντα ανοιχτή. Αλλά είναι βέβαιο το εξής: η μεραρχία του Κόκκινου Στρατού που τον σκότωσε διοικείτο από Αρμένιο, περιλάμβανε Αρμένιους αξιωματικούς, και ο ίδιος ο Ενβέρ είχε εντοπιστεί από Αρμένιο πράκτορα.

Τρεις κάτω… και κανένας να μείνει!

Η ιστορία του Χακόμπ Μελκουμιάν

Ο Χακόμπ Μελκουμιάν γεννήθηκε σε μια εργατική αρμενική οικογένεια στο χωριό Χερκάν, κοντά στην πόλη του Σούσι, στο Αρτσάχ, στις 24 Δεκεμβρίου 1885. Μετά τον θάνατο του πατέρα του, μετακόμισε με τη μητέρα του στην Ασγκαμπάτ (Τουρκμενιστάν), όπου ζούσε ο θείος του από την πλευρά του πατέρα. Εκεί έμαθε τη γλώσσα των Τουρκμένιων και ιππασία. Αποφοίτησε από το γυμνάσιο της Ασγκαμπάτ το 1906 και κατατάχθηκε στον στρατό το 1907. Στάλθηκε για σπουδές στη Σχολή Ιππικού Νικολάγιεφ της Αγίας Πετρούπολης, από την οποία αποφοίτησε με τον βαθμό του σταβλίτη-λοχαγού του ιππικού. Κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, διοικούσε μονάδα πολυβόλων στην 4η Μεραρχία Ιππικού του 6ου Σώματος Στρατού.

Ο Μελκουμιάν εντάχθηκε στο Μπολσεβίκικο Κόμμα το 1918. Πολέμησε από τις πρώτες κιόλας ημέρες του Ρωσικού Εμφυλίου Πολέμου. Τον Οκτώβριο του 1918 έγινε διοικητής του 1ου Συντάγματος Ιππικού Μόσχας της 12ης Μεραρχίας του 8ου Στρατού του Κόκκινου Στρατού και έναν χρόνο αργότερα, διοικητής ταξιαρχίας ιππικού στον ίδιο στρατό. Τον Ιανουάριο του 1920 ανέλαβε τη διοίκηση της 1ης Ταξιαρχίας Ιππικού της 1ης Τουρκεστάνικης Μεραρχίας Ιππικού. Πολέμησε στο Μέτωπο του Τουρκεστάν από το 1920 έως το 1923, φτάνοντας στη διοίκηση της 2ης Ταξιαρχίας Ιππικού της 3ης Τουρκεστάνικης Μεραρχίας Ιππικού. Συμμετείχε στην ήττα του Μοχάμεντ Αλίμ Χαν, εμίρη της Μπουχάρα, και στην κατάληψη διαφόρων πόλεων τον Φεβρουάριο του 1921, για την οποία τιμήθηκε με το πρώτο του Παράσημο της Κόκκινης Σημαίας.

Τον Ιούνιο του 1922 ανέλαβε τη διοίκηση της 2ης Ταξιαρχίας Ιππικού Τουρκεστάν, κατά την επίθεση του Κόκκινου Στρατού εναντίον των δυνάμεων του Ενβέρ Πασά, ο οποίος είχε καταφύγει στην Κεντρική Ασία για να ηγηθεί της αντεπαναστατικής εξέγερσης των Μπασματσί και να ξεφύγει από τους διώκτες της Επιχείρησης Νέμεσις. Παρά την αριθμητική υπεροχή των αποσπασμάτων του Ενβέρ, αυτά ηττήθηκαν από τις μονάδες του Κόκκινου Στρατού. Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του Μελκουμιάν, ο Ενβέρ κατέφυγε στο χωριό Τσαγκάν μετά την ήττα του σε μάχη κοντά στο Μπαλτζουβόν (σημερινό Τατζικιστάν) τον Αύγουστο του 1922. Εκεί του έστησε ενέδρα ένα ιππικό απόσπασμα του Κόκκινου Στρατού και σκοτώθηκε από πολυβολισμούς έξω από το τζαμί του χωριού — αν και υπάρχουν και άλλες εκδοχές για τον θάνατό του. Ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι ο ίδιος ο Μελκουμιάν σκότωσε τον Ενβέρ Πασά με το σπαθί του, αν και ο ίδιος δεν το αναφέρει στα απομνημονεύματά του. Για τη στρατιωτική του δράση στην ήττα του στρατού του Ενβέρ, τιμήθηκε με το δεύτερο Παράσημο της Κόκκινης Σημαίας.

Από το 1924 έως το 1926, διοικούσε την 8η Τουρκεστάνικη Ταξιαρχία Ιππικού. Στη συνέχεια, εκ μέρους του Επαναστατικού Στρατιωτικού Συμβουλίου, συγκρότησε την Τουρκεστάνικη Εθνική Ταξιαρχία Ιππικού και ανέλαβε τη διοίκησή της. Μεταξύ 1926 και 1931, συμμετείχε ως διοικητής μεραρχίας στην καταστολή της εξέγερσης των Μπασματσί στο Τουρκμενιστάν και το Τατζικιστάν.

Το 1934 αποφοίτησε από τη Στρατιωτική Ακαδημία Φρούνζε και ανέλαβε καθήκοντα βοηθού διοικητή στη Στρατιωτική Περιφέρεια Κεντρικής Ασίας, όπου υπηρέτησε την περίοδο 1934–1937.

Τον Νοέμβριο του 1937, κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εκκαθάρισης, συνελήφθη με την κατηγορία συμμετοχής σε υποτιθέμενη αντεπαναστατική οργάνωση και καταδικάστηκε σε θάνατο τον Απρίλιο του 1940. Ωστόσο, αφού άσκησε έφεση, η Στρατιωτική Κολεγιακή του Ανώτατου Δικαστηρίου της ΕΣΣΔ μετέτρεψε την ποινή του σε δεκαπέντε χρόνια κάθειρξη σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας και πέντε χρόνια στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων.

Απελευθερώθηκε το 1954, μετά τον θάνατο του Στάλιν, και αποκαταστάθηκε πλήρως το 1955. Του επεστράφη ο βαθμός του στρατηγού μεραρχίας και όλα του τα παράσημα. Πέρασε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του στη Μόσχα, όπου και πέθανε στις 3 Ιουλίου 1962. Τάφηκε στο νεκροταφείο Νοβοντεβίτσιε. Το 1960 δημοσίευσε τα απομνημονεύματά του με τίτλο «Οι Τουρκεστάνιοι». Ένα μνημείο ανεγέρθηκε στον τάφο του και ένα δεύτερο στο πατρικό του χωριό, το Χερκάν, στο Αρτσάχ.

Peter Ramsbotham και Γλαύκος Κληρίδης.

Μία άκρως μυστική και αστραπιαία επαφή με τον Γλαύκο Κληρίδη είχε στις 19.7.1974, παραμονές της πρώτης τουρκικής εισβολής και ημέρα της ομιλίας τού Μακαρίου στον ΟΗΕ, ο Bρετανός πρέσβης στην Ουάσιγκτον, Peter Ramsbotham.

Τα πρακτικά της συνάντησης κατά την αποδέσμευση των εγγράφων για το 1974 κρατήθηκαν απόρρητα και αποδεσμεύθηκαν στις 30.12.2014, έναν χρόνο μετά τον θάνατο του Γλ. Κληρίδη (15.11.2013).

Έγραψε ο πρέσβης στην αναφορά του (20.7.1974), ζητώντας το περιεχόμενο της συνομιλίας να κρατηθεί άκρως μυστικό, για λόγους προσωπικής ασφάλειας του Κληρίδη:

«Επισκέφθηκα τον Κληρίδη στο σπίτι του το πρωί της 19ης Ιουλίου. Του τόνισα την ανησυχία μας ν’ αποφευχθεί πόλεμος μεταξύ δύο συμμάχων και η εμφύλια διαμάχη στην Κύπρο… Ανέφερα την τρέχουσα κατάσταση στο Συμβούλιο Ασφαλείας και τις συνομιλίες μεταξύ Βρετανίας και Τουρκίας (Σημ. Φ.Α. σίγουρα για το πράσινο φως για εισβολή) και ολοκλήρωσα λέγοντας πως οτιδήποτε και να συμβεί στην Κύπρο, η απάντηση δεν θα βρεθεί στη νήσο αλλά μεταξύ των δύο δυνάμεων Ελλάδας και Τουρκίας.

»Ο Κληρίδης συμφώνησε πλήρως ότι τώρα πρέπει να γίνουν παραχωρήσεις από Αθήνα και Άγκυρα. Οι Έλληνες πρέπει ν’ αντιληφθούν ότι η Αθήνα πρέπει να δώσει κάτι στους Τούρκους, για να γλυτώσουν το πρόσωπο των Τούρκων για κάτι που ευθύνεται η Αθήνα…

»Υπενθύμισε τη συνομιλία μας στις 12 Ιουλίου και είπε ότι ήταν ξεκάθαρο τώρα πως οι φόβοι του ήταν δικαιολογημένοι ότι ο Αρχιεπίσκοπος είχε εκτιμήσει λανθασμένα τις προθέσεις της χούντας… Παρόλο ότι συμφώνησε πως η απάντηση στο πρόβλημα στην Κύπρο πρέπει να βρεθεί με μιαν αποδεκτή λύση από Αθήνα και Άγκυρα, μια τέτοια λύση ήταν αδύνατη εκτός και αν συνεπαγόταν την απομάκρυνση της παράνομης και αντισυνταγματικής προεδρίας Νίκου Σαμψών, ότι ο Νίκος Σαμψών δεν ήταν αποδεκτός και θα συνέχιζε να μην είναι αποδεκτός από τους Τούρκους. Ακόμα πιο σημαντικό, δεν ήταν αποδεκτός από την πλειοψηφία των Ελληνοκυπρίων…

»Γι’ αυτόν τον λόγο, αν δεν ανατρεπόταν ο Σαμψών, ο ίδιος θα έδιδε παραίτηση από Πρόεδρος της Βουλής και ως συνομιλητής… Η ανάληψη της εξουσίας από τον Σαμψών ήταν παραβίαση του συντάγματος του 1960.

»Ο Κληρίδης πιστεύει ότι ο Μακάριος δεν μπορεί να επιστρέψει εκτός με εξωτερική επέμβαση και δεν πρέπει να επιστρέψει είτε ως Πρόεδρος είτε ως Αρχιεπίσκοπος. Το έπαιξε ευκαιριακά (opportunistic) για να πάρει υποστήριξη από τους αριστερούς και τους κομμουνιστές. Αποκαλύφτηκε τώρα ότι είχε πάρει και κρύψει μεγάλες ποσότητες οπλισμού παράνομα με συνεργασία της Τσεχοσλοβακίας και, αναμφίβολα, της Σοβιετικής Ένωσης, καθώς και άτομα που τον περιστοίχιζαν με πολιτικές σκέψεις. Έντονη σοβιετική υποστήριξη προς αυτόν από την ημέρα του πραξικοπήματος ήταν ακόμα ένα θέμα. Αν επιστρέψει, θα βασίζεται ακόμα περισσότερο εις Ανατολάς…

»Ο Κληρίδης είπε ότι η απομάκρυνση του Σαμψών μπορεί να γίνει μόνο με απόφαση των Αθηνών, οι υπόλοιποι δεν χρειάζεται να απομακρυνθούν, εσωτερικώς η συνταγματική τάξη μπορούσε ν’ αποκατασταθεί με απόφαση της Βουλής… Ρεαλιστικά, πρέπει να γίνει αποδεκτό ότι οι Τούρκοι θα θέλουν να καλυτερεύσουν τη θέση των Τουρκοκυπρίων. Αν ήταν Τούρκος, σίγουρα θα ήθελε να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία με το πραξικόπημα.

»Του είπα ότι οι απόψεις του θα ληφθούν υπόψη από τον Υπουργό (δεν διευκρινίζεται αν εννοούσε τον Τζέιμς Κάλαχαν ή τον Χένρι Κίσινγκερ) και τον Τζο Σίσκο, και θα έκανα σίγουρο ότι θα μείνουν εμπιστευτικές… Ανακεφαλαίωσα τα όσα είπε, πως η κατάσταση είναι απαράδεκτη για τους Τουρκοκυπρίους και την Τουρκία και ίσως και για την πλειοψηφία των Ελληνοκυπρίων, ότι η επιστροφή Μακαρίου ίσως να μην ήταν προς το συμφέρον της Κύπρου ή της Δύσης… και αν ο Σαμψών δεν έφευγε, ο ίδιος θα έδιδε παραίτηση από Πρόεδρος της Βουλής και ως συνομιλητής. Ο Κληρίδης συμφώνησε, με μόνη διαφορά, μου είπε να αφαιρέσω τα δύο ίσως.

»Του είπα ότι τον επισκέφθηκα με εξουσιοδότηση του Υπουργού, ότι εκτιμώνται οι απόψεις του και ότι θέλουμε να κρατήσουμε επαφή. Είπε ότι και ο ίδιος το επιθυμεί και θα είναι διαθέσιμος στο σπίτι του…».

Σχόλιο πρέσβη: «Σίγουρα και εφόσον είναι ο δεύτερος στη σειρά, οι απόψεις του Κληρίδη εξυπηρετούν τον ίδιο παρόλο που υπό τις παρούσες συνθήκες πολλοί παρατηρητές θα έφθαναν στα ίδια συμπεράσματα…».

(O πρέσβης Ramsbotham πέθανε το 2010. Εισακούστηκε και οι δηλώσεις Κληρίδη έμειναν απόρρητες μέχρι ένα χρόνο μετά τον θάνατό του. Ο πρέσβης είχε υπηρετήσει ως ΄Υπ. Αρμοστής στην Κύπρο το 1969-1971, αλλά ήταν και άνθρωπος των Μυστικών Υπηρεσιών (ΜΙ5) για μακρό διάστημα κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, από τον Απρίλιο του 1941, στα Βαλκάνια, τις χώρες της Βαλτικής, αντικατασκοπία κ.λπ. Από την Κύπρο μετατέθηκε στην Τεχεράνη και μετά το 1974 στην Ουάσιγκτον. Τελευταίο του πόστο, αποικιακός Κυβερνήτης στις Βερμούδες…).

Γλαύκος Κληρίδης – Δέχεται τα τετελεσμένα της εισβολής πριν από τη δεύτερη φάση

Στις 27 Ιουλίου 1974, ο μεν Ραούφ Ντενκτάς επιβεβαίωσε τον Βρετανό ΄Υπ. Αρμοστή στη Λευκωσία Stephen Olver ότι ο τουρκικός στόχος ήταν μια ανεξάρτητη Κύπρος με αυτονομία στο κάθε καντόνι μέσα σε μια ομόσπονδη υποδομή, ο δε Γλ. Κληρίδης ανέλπιστα (έγραψε) είχε την ίδια άποψη, ότι δύο πιθανότητες υπήρχαν: διχοτόμηση ή ομοσπονδιακή λύση, ήταν δε πρόθυμος να διαπραγματευτεί με τον Ντενκτάς ομόσπονδη λύση βασισμένη στον τότε εδαφικό διαχωρισμό, ήταν ρεαλιστικό…

Υπενθυμίζω ότι, στις 16 Αυγούστου 1974, όταν το Φόρεϊν Όφις τελεσίδικα αποφάσισε ως «λύση» τη Δικοινοτική Διζωνική Ομοσπονδία, ταυτόχρονα επέλεξε και τον Γλαύκο Κληρίδη ως τον άνθρωπο για την προώθησή της…

Πηγή: Βρετανικό Εθνικό Αρχείο – βιβλίο Φ.Α. «Διζωνική vs Δημοκρατία 1955-2019».

*Ερευνήτρια/δημοσιογράφος

Η πρώτη σελίδα του τηλεγραφήματος του Πρέσβη, 20.7.1974, προς Φόρεϊν Όφις, με τις λεπτομέρειες, που έμεινε σφραγισμένη μέχρι το 2014!

Η τελευταία (3) σελίδα του τηλεγραφήματος προς Φόρεϊν Όφις με την υπογραφή του πρέσβη, με αντίγραφα στους αξιωματούχους Ennals, Sir J. Killick, Wiggin, Hattersley και το Υπουργικό Γραφείο.