Δρ Λάμπρος Γ. Καούλλας

Η περιφερειακή «Πρωτοβουλία των Τριών Θαλασσών» («3 Seas Initiative»), την οποία ξεκίνησαν Κροατία και Πολωνία, φέρνει κοντά ευρωπαϊκά κράτη στο τρίγωνο των θαλασσών της Αδριατικής, της Βαλτικής και της Μαύρης Θάλασσας. Σκοπός της είναι η επίτευξη βιωσιμότητας και ανάπτυξης μέσα από κοινά προγράμματα ενέργειας, υποδομών, πράσινης και ψηφιακής οικονομίας. Όραμά της, σύμφωνα με την πρώην Πρόεδρο της Κροατίας Kolinda Grabar-Kitarović, να καταστεί η κεντρική Ευρώπη η ραχοκοκαλιά της ευρωπαϊκής ανθεκτικότητας.

Στην τελευταία σύνοδο στο Ταλίν της Εσθονίας, ο Πρόεδρος της Βουλγαρίας Rumen Radev πρότεινε τη συμπερίληψη στην «Πρωτοβουλία των Τριών Θαλασσών» της Ελλάδας και της Κύπρου (Σημερινή της Κυριακής, 25/10/2020). Αναφορά σε αυτό το ενδεχόμενο έκανε και σε πρόσφατη συνέντευξή του ο Πρέσβης των ΗΠΑ στην Ελλάδα.

Πέντε χρόνια μετά την ίδρυσή της, η Π3Θ (3SI) αρχίζει να παίρνει μορφή. Ωστόσο, αυτό το φιλόδοξο σχέδιο για αύξηση του εμπορίου και της συνδεσιμότητας στον κάθετο άξονα Βορρά-Νότου της Κεντρικής, Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης δείχνει κάποια σημάδια αστάθειας λόγω της αποκεντρωμένης, διακυβερνητικής δομής του.

Σε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του στο «Visegrad Insight» (07/12/2020), στα πλαίσια του προγράμματος «#DemocraCE», ο Marcus How, επικεφαλής του τομέα έρευνας και ανάλυσης της ViennEast Consulting GmbH εξηγεί πως έχουν πληθύνει τα σημάδια που δείχνουν πως η Πρωτοβουλία είναι επιτέλους έτοιμη να κάνει πράξη τις φιλόδοξες υποσχέσεις της τα επόμενα χρόνια. Από την άλλη, προειδοποιεί πως πιθανόν να αναγκαστούν οι ιδιώτες επενδυτές να κάνουν μια παύση πριν να αναλάβουν δεσμεύσεις για παροχή των κεφαλαίων τους. Οι λόγοι: Θεσμική απειρία σε εθνικό επίπεδο γύρω από την διαχείριση και τον συντονισμό τέτοιας έκτασης έργων, δημοσιονομική αβεβαιότητα, διασυνοριακές αποκλίσεις, πολιτική αστάθεια και γεωπολιτικοί παράγοντες.

Το Επενδυτικό Ταμείο της Π3Θ

Στην τελευταία Σύνοδο της Π3Θ στο Ταλίν στις 19-20 Οκτωβρίου το Επενδυτικό Ταμείο της Πρωτοβουλίας των Τριών Θαλασσών (Three Seas Initiative Investment Fund, 3SIIF) ενισχύθηκε. Οι ΗΠΑ δεσμεύτηκαν να παράσχουν το 30% των συνδυασμένων συνεισφορών των κρατών που συμμετέχουν στην Π3Θ, ένα ποσό που μπορεί να αγγίξει το €1 δισεκατομμύριο, με σκοπό τη χρηματοδότηση υποδομών μεταφοράς, ψηφιακής τεχνολογίας και ενέργειας. Επίσης, διεθνή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα όπως η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, η Παγκόσμια Τράπεζα και η IDFC First Bank της Ινδίας ανακοίνωσαν πως θα συμμετέχουν στο Ταμείο 3SIIF.

Ο How αναφέρει πως το 3SIIF εκτιμά πως τα τα κράτη-μέλη της ΕΕ στην περιοχή της Κεντρικής, Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης θα χρειαστούν σχεδόν €530 δισεκατομμύρια για επενδύσεις υποδομών μέχρι το 2030 και ένα επιπλέον ποσό της τάξεως των €270 δισεκατομμυρίων για διασυνοριακές υποδομής. Για αυτή τη στιγμή, το 3SIIF έχει βάλει ως στόχο την συλλογή €5 δισεκατομμυρίων από κρατική χρηματοδότηση με στόχο επιπλέον €100 δισεκατομμύρια από ιδιωτικές επενδύσεις.

Προκλήσεις ιδιωτικής χρηματοδότησης

Θεωρητικά, συνεχίζει ο How, υπάρχουν πολλοί λόγοι που ελκύουν το ενδιαφέρον ιδιωτών επενδυτών. Η περιοχή των Τριών Θαλασσών έχει σαφώς ανεκμετάλλευτο δυναμικό, αντιπροσωπεύει το 30% της περιοχής της ΕΕ και 22% του πληθυσμού της αλλά μόλις 10% του ΑΕΠ το οποίο ωστόσο (βάση προ-κορωνοϊού εκτιμήσεων) προβλέπεται να αυξηθεί κατά 35% μέχρι το 2030.

Επί του παρόντος, υπάρχουν 77 προτάσεις έργων, 4 από τις οποίες βρίσκονται σε εξέλιξη. Ένα από τα μεγάλα προγράμματα της πρωτοβουλίας είναι η «Via Carpathia», που θα δημιουργήσει έναν εμπορικά αναγκαίο κάθετο διάδρομο. Ο αυτοκινητόδρομος θα συνδέει τον λιμένα της Κλάιπεντα της Λιθουανίας με τη Θεσσαλονίκη, διά μέσου Πολωνίας, Σλοβακίας, Ουγγαρίας, Ρουμανίας και Βουλγαρίας.

Αναπτύσσεται επίσης ο σιδηρόδρομος υψηλής ταχύτητας «Rail Baltica» που θα συνδέει Βαρσοβία-Ταλίν-Ελσίνκι όπως και η διαμόρφωση των υποδομών για υγροποιημένο φυσικό αέριο (LNG) που θα ρέει από την Πολωνία στην Κροατία και θα ανταγωνίζεται το ρωσικό. Άλλη υποδομή που έχει περάσει σε φάση υλοποίησης είναι ο ποτάμιος διάδρομος Δούναβη-Όντερ-Έλβας.

Στις 2 Δεκεμβρίου το 3SIIF ανακοίνωσε την πρώτη του επένδυση σε ψηφιακή υποδομή αποκτώντας μέρος του ελέγχου στην πλατφόρμα του κέντρου δεδομένων (data center) της εσθονικής Greenergy. Όπως μετέδωσε το εσθονικό «ERR» (03/12/2020), το Ταμείο 3SIIF συνέβαλε ως επενδυτής στην απόκτηση του MCF Group Estonia OÜ που κατασκευάζει το μεγαλύτερο κέντρο δεδομένων της Βαλτικής και θα λειτουργήσει κοντά στο Ταλίν το 2021 με υψηλές προδιαγραφές ασφάλειας και μειωμένης ενεργειακής κατανάλωσης. Η κατασκευή ξεκίνησε τον Φεβρουάριο και οι λεπτομέρειες της συναλλαγής παρέμειναν εμπιστευτικές, αναφέρει το «ERR».

Παρόλα αυτά, συνεχίζει στο δικό του άρθρο ο How, υπάρχουν τα σημαντικά ρίσκα που αναφέρθηκαν προηγουμένως: Θεσμική απειρία, δημοσιονομική αβεβαιότητα, διασυνοριακές αποκλίσεις, πολιτική αστάθεια και γεωπολιτικοί παράγοντες.

Θεσμική απειρία & «greenfield»

Πολλά από τα έργα που προβλέπονται από την Π3Θ είναι «greenfield», γράφει ο How, δηλαδή ξεκινούν από το μηδέν και συνεπώς από την μια δεν έχουν βαρίδια από προηγούμενες δομές, από την άλλη χρειάζονται υψηλές δαπάνες και χρειάζονται χρόνια για να αποδώσουν τα όσα θα έχουν επενδυθεί. Σε μια πρόσφατη μελέτη του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου σημειώθηκε ότι τα κράτη της περιοχής των Τριών Θαλασσών παρουσιάζουν ελλείψεις σε σχέση με τη διαχείριση των υποδομών («infrastructure governance») όπως για παράδειγμα η αξιολόγηση των έργων, η επιλογή τους και η διαχείριση υλοποίησής τους.

Με δεδομένο ότι τα έργα της Π3Θ καθοδηγούνται πρώτα και κύρια από τις εθνικές κυβερνήσεις, θεσμοί όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν θα χρειάζεται να εμπλακούν και ως εκ τούτου δεν θα μπορούν να αντισταθμίσουν τυχόν ελλείψεις που θα υπάρξουν. Για παράδειγμα, η συμμετοχή ιδιωτών στην ανάπτυξη υποδομών μεταφορών στην περιοχή των Τριών Θαλασσών αποτελούν αχαρτογράφητα νερά καθώς αποτελούν σε μεγάλο βαθμό δημόσια περιουσία και τυγχάνουν κρατικής διαχείρισης.

Δημοσιονομική αβεβαιότητα

Μέχρι στιγμής τα κράτη της Π3Θ έχουν συνεισφέρει μαζί €913 εκατομμύρια στο 3SIIF, κάτι που δείχνει πως αρχίζουν τα εννοούν τα όσα λένε. Ωστόσο, συνεχίζει ο How, με το δημόσιο χρέος και το δημοσιονομικό έλλειμμα να αντιμετωπίζουν απότομες αυξήσεις στην περιοχή των Τριών Θαλασσών (με την επιδημία του νέου κορωνοϊού να χειροτερεύει τα πράγματα) τότε απειλείται η κρατική χρηματοδόση των κοινών έργων.

Σε μερικές περιπτώσεις, η βιωσιμότητα των κρατικών δαπανών αποτελούσε πρόβλημα ακόμη και πριν από την κρίση του Covid19, όπως για παράδειγμα στην Ρουμανία που έχει ήδη σημειώσει έλλειμμα 4.6% του ΑΕΠ το 2019.

Υπάρχει βέβαια και ο αντίλογος που λέει πως τέτοιου είδους δαπάνες λειτουργούν ως δημοσιονομικός πολλαπλασιαστής. Παρόλα αυτά, ο κίνδυνος περικοπών στους προϋπολογισμούς έργων και ιδιαίτερα σε υποεθνικό επίπεδο, παραμένει υψηλό με πιθανό αποτέλεσμα την τροποποίηση των συμβάσεων ή δαπανηρές καθυστερήσεις. Αυτό θα μπορούσε να θέσει υπαρξιακά ερωτήματα σε ιδιώτες επενδυτές για ορισμένα έργα της Π3Θ.

Διασυνοριακές αποκλίσεις

Οι περιοχή των Τριών Θαλασσών μοιράζεται μια κοινή ιστορία κομμουνισμού και μετάβασης στον ευρωατλαντισμό αλλά είναι ετερογενής στις περισσότερες από τις άλλες απόψεις, σημειώνει ο How. Η θεσμική ποιότητα, για παράδειγμα, μεταβάλλεται από κράτος σε κράτος και αυτό κάνει ακόμη πιο δύσκολη την ανάτπυξη διασυνοριακών υποδομών σε μια περιοχή που δεν έχει αρκετή τέτοια εμπειρία. Αυτό προσθέσει ένα ακόμη επίπεδο πολυπλοκότητας σχετικά με τον συντονισμό και την υλοποίηση των έργων της Π3Θ τα οποία επηρεάζονται από δείκτες όπως η ποιότητα των ρυθμιστικών αρχών και η αποτελεσματικότητα της κυβέρνησης.

Η έργο του σιδηρόδρομου «Rail Baltica» αποτελεί ένα στιγμιότυπο αυτών των προκλήσεων. Η αρχική προθεσμία του έργου αναμένεται να χαθεί λόγω των αρχών του βέτο, της απαρτίας και της ομοφωνίας που διέπουν την λήψη αποφάσεων των ενδιαφερομένων. Και αυτό προστίθενται τα λάθη στην υλοποίηση, όπως για παράδειγμα η κατασκευή από τη Λιθουανία 200 χιλιομέτρων του σιδηρόδρομου προς την Πολωνία με ράγες που δεν πληρούσαν τα σωστά κριτήρια.

Τα κράτη της Βαλτικής παρουσιάζουν ίσως τα χαμηλότερα επίπεδα διασυνοριακής απόκλισης στην περιοχή των Τριών Θαλασσών, ωστόσο οι προκλήσεις είναι σημαντικές. Και σε αυτό, υπογραμμίζει ο How, δεν εξετάζεται καν το ζήτημα της διαφθοράς, του κράτους δικαίου και των όρων που θέτει η ΕΕ για χρηματοδοτούμενα από αυτήν έργα που θα μπορούσαν να επηρεάζουν χώρες της Π3Θ όπως η Ουγγαρία, η Πολωνία και η Βουλγαρία.

Γεωπολιτικοί παράγοντες

Πίσω από τη συμμετοχή των ΗΠΑ στην Π3Θ υπάρχει ένα διμερές κίνητρο να προωθηθούν τα ενεργειακά συμφέροντά τους εις βάρος της Ρωσίας αλλά και να αποτραπούν κινεζικές επενδύσεις σε υποδομές ψηφιακής τεχνολογίας και μεταφορών. Οι ξένες επενδύσεις που καθοδηγούνται από την πολιτική μπορεί να είναι θετικές αφού κινητοποιούν τεράστιους πόρους όπως δείχνουν τα παραδείγματα του αμερικανικού Σχεδίου Marshall και του κινεζικού Νέου Δρόμου του Μεταξιού (Πρωτοβουλίας Μιας Ζώνης και Ενός Δρόμου ή Belt & Road), αναφέρει ο How.

Ωστόσο, ανοίγουν επίσης την πόρτα για εξωτερική αστάθεια και παρεμβάσεις. Η Π3Θ δεν αποκλείει συμμετοχή της Ρωσίας ή της Κίνας και είναι πιθανόν πως μαζί με τις ΗΠΑ μπορεί να θέσουν την χρηματοδότηση έργων σε συνθήκες που να μην τα καθιστούν ελκυστικά. Υπάρχει επίσης περιθώριο για κράτη της Π3Θ να επιζητούν έργα που είναι ασύμβατα με την φιλοσοφία της Πρωτοβουλίας.

Η Ουγγαρία, για παράδειγμα, φιλοξενεί το κέντρο υλικοτεχνικής υποστήριξης και διοικητής μέριμνας (logistics) της κινεζικής Huawei στην Κεντρική Ευρώπη κάτι το οποίο δεν είναι σε θέση να συνυπάρξει με τις επενδύσεις των ΗΠΑ σε ψηφιακές υποδομές. Ομοίως, η συμμετοχή της Αυστρίας στον ρωσικών συμφερόντων αγωγό φυσικού αερίου Nord Stream 2 είναι προβληματική για τους ίδιους λόγους.

Αυτό υπογραμμίζει και το γεγονός πως τα κράτη συμμετέχουν για διαφορετικούς στρατηγικούς λόγους στην Π3Θ και αυτό είναι κάτι που είναι απίθανο να αλλάξει ως αποτέλεσμα ενός εκλογικού κύκλου στο καθένα.

Για την Πολωνία, την Κροατία, την Ρουμανία και τις βαλτικές χώρες η Π3Θ είναι ένα γεωπολιτικό εργαλείο με μεγάλα οικονομικά πλεονεκτήματα. Από την άλλη, για κράτη με μια πιο προσεκτική γεωπολιτική στάση, όπως η Αυστρία, η Ουγγαρία και η Τσεχία, η Π3Θ είναι περισσότερο μια ευκαιριακή επιβίβαση σε ένα τρένο οικονομικής ανάπτυξης.

Ο How αναφέρει πως αυτό δεν είναι κατ’ ανάγκην κακό, όμως με δεδομένο πως η Π3Θ δεν έχει συγκεντρωτική μορφή, η τελική γεωπολιτική του μορφή μπορεί να παραμορφωθεί.

Ως καταληκτικό σχόλιο στο εκτενές άρθρο του, ο Marcus How αναφέρει πως ως έχουν τα πράγματα, οι προοπτικές για την Π3Θ περιπλέονται από ένα τεράστιο αριθμό μεταβλητών που είναι πιθανόν πως θα αναγκαστούν να διαχειριστούν οι επενδυτές.

Με αυτά υπόψη, η ισχύς της Π3Θ είναι ακριβώς στην ευελιξία, την ασάφεια και την δυναότητα αυτοσχεδιασμού έργων σε λευκό χαρτί. Η υλοποίηση οποιουδήποτε μεγάλου αριθμού έργων είναι πιθανόν πως θα αποφέρει θετικά οφέλη.

Τα πιο πολύ υποσχόμενα έργα θα είναι εκείνα με τις σαφέστερες αποδόσεις και τις υψηλότερες πιθανότητες αποτελεσματικής εφαρμογής. Αν και είναι πιθανόν να απαιτηθούν μεγαλύτερα επίπεδα κρατικής χρηματοδότησης, οι κυβερνήσεις που δεν θα είναι σε θέση να συντονίσουν και να διαχειρστούν αποτελεσματικά τα έργα θα επωφεληθούν από το ζητήσουν την συμμετοχή θεσμών όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και διεθνών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων.

Βουλγαρική προεδρία, Κύπρος & Ελλάδα

Όπως ανέλυσε εκτενώς η «Σημερινή της Κυριακής» (25/10/2020), στην τελευταία Σύνοδο της Π3Θ στο Ταλίν ο Πρόεδρος της Βουλγαρίας Rumen Radev πρότεινε τη συμπερίληψη Ελλάδας και Κύπρου στο εγχείρημα. «Δεν έχουμε κανένα συμφέρον στο να παραμένουμε στη γεωγραφική περιφέρεια με τις υποδομές, την ενέργεια και τους ψηφιακούς διαδρόμους να τερματίζουν στα σύνορά μας. Πρέπει να συνεχίσουν στους εταίρους μας. Συνεπώς, η Ελλάδα και η Κύπρος είναι μια φυσική προέκταση αυτής της πρωτοβουλίας», δήλωσε και ανέφερε πως οι ηγέτες των δύο κρατών δήλωσαν έτοιμοι να ανταποκριθούν στην πρόσκληση.

Στην επόμενη σύνοδο των Τριών Θαλασσών θα προεδρεύει η Βουλγαρία. Ως προτεραιότητα της βουλγαρικής προεδρίας ο Rumen Radev έθεσε την οικοδόμηση εκπαιδευτικών και επιστημονικών συνδέσμων.

Στις 11 Δεκεμβρίου, η ΥΠΕΞ της Βουλγαρίας Ekaterina Zaharieva ανακοίνωσε πως το Διοικητικό Συμβούλιο της Διεθνούς Εταιρείας Αναπτυξιακής Χρηματοδότησης των ΗΠΑ (US International Development Finance Corporation, DFC), θα συνεισφέρει $300 εκατομμύρια στο 3SIIF. Όπως μετέδωσε το βουλγαρικό πρακτορείο ειδήσεων (BTA, 11/12/2020), της συνεδρίας του DFC προήδρευσε ο Αμερικανός ΥΠΕΞ Mike Pompeo που είναι μέλος του Συμβουλίου. Σε δική του ανακοίνωση την περασμένη Πέμπτη, το DFC ανέφερε πως σκοπός της χρηματοδότησης είναι η βοήθεια σε χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης για να αυξήσουν την ενεργειακή τους ασφάλεια.

Η αμερικανική στήριξη προς την Π3Θ και την ενδεχόμενη ένταξη της Ελλάδας φάνηκε και σε ειδική αναφορά που έκανε ο Πρέσβης των ΗΠΑ στην Αθήνα Geoffrey Pyatt. Σε ομιλία του την 1η Δεκεμβρίου 2020 στο American-Hellenic Chamber of Commerce στην Αθήνα δήλωσε και τα εξής:

«Η Πρωτοβουλία των Τριών Θαλασσών, τέλος, αποτελεί μια ακόμη ευκαιρία για την Ελλάδα στο να αξιοποιήσει την στρατηγική της θέση και να ενισχύσει τον ρόλο της ως πυλώνα σταθερότητας. Τον περασμένο μήνα, η Βουλή των Αντιπροσώπων στις ΗΠΑ ενέκρινε ομόφωνα ψήφισμα στήριξης προς την Πρωτοβουλία των Τριών Θαλασσών, καταδεικνύοντας ισχυρή διμερή υποστήριξη σε αυτό.»

Στο Βουκουρέστι το 2018 υπεγράφη συμφωνία για 48 πολυμερή, διμερή και εθνικά προγράμματα διασύνδεσης. Αυτά περιλαμβάνουν προγράμματα ενέργειας (π.χ. αγωγός Ιονίου-Αδριατικής), ψηφιακής ανάπτυξης (π.χ. ψηφιακός διάδρομος 3 Θαλασσών, φόρουμ έξυπνων πόλεων, διαλειτουργικότητα, 5G) και μεταφορών (π.χ. «Viking Train», ποτάμιος διάδρομος Δούναβη-Όντερ-Έλβας, σήραγγα του Αίμου «Petrohan Pass»). Σε πολλά ήδη συμμετέχει και η Ελλάδα, καθώς και άλλες χώρες εκτός Π3Θ, όπως Σερβία, Μαυροβούνιο, Ιταλία, Φινλανδία, Νορβηγία, Αλβανία και Τουρκία.

Σημερινή