Γράφουν οι: Δημήτριος Γεωργαντάς, Υποναύαρχος (Ο) ΠΝ ε.α.

Ιωάννα – Θεοδοσία Γεωργαντά, Γεωλόγος

Εισαγωγή

Στόχοι, στο πλαίσιο αυτού του άρθρου, αποτελούν η μελέτη σε θεωρητικό και σε πρακτικό επίπεδο, της Σύμβασης της UNESCO (United Nations Educational Scientific and Cultural Organization – Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών για την Εκπαίδευση, την Επιστήμη και τον Πολιτισμό) για την προστασία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, των κριτηρίων επιλογής και διαδικασιών ένταξης των μνημείων – τοποθεσιών στον Κατάλογο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς (ΚΠΠΚ) και του θεσμικού πλαισίου της προστασίας της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Η UNESCO ιδρύθηκε το 1946, έχει έδρα το Παρίσι και το Καταστατικό της υπεγράφη από 20 χώρες, μεταξύ των οποίων της Ελλάδος και της Τουρκίας. Σήμερα αποτελείται από 200 περίπου μέλη – κράτη.

Η ακολουθούμενη μεθοδολογία αποτελείται από το θεωρητικό και το εμπειρικό τμήμα. Στο μεν θεωρητικό αναλύονται η Σύμβαση της UNESCO για την προστασία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, τα κριτήρια επιλογής, οι διεργασίες ένταξης των μνημείων – τοποθεσιών στον ΚΠΠΚ και το θεσμικό πλαίσιο προστασίας της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Στο δε πρακτικό μελετάται η περίπτωση της Αγιάς Σοφιάς.

1. Σύμβαση UNESCO για Προστασία της Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς
   • Ανάλυση Σύμβασης

Το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και ιδιαίτερα η κατασκευή μεγάλου φράγματος στο Ασουάν, δημιούργησε διεθνές κίνημα προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, μέσω της UNESCO. Αναλήφθηκαν ενέργειες όπως η Διεθνής Διάσκεψη της Χάγης του 1954, η Διεθνής Διάσκεψη στο Λευκό Οίκο το 1965 για διαφύλαξη περιοχών με σημαντική πολιτιστική και φυσική κληρονομιά και κινήσεις της IUCN (International Union for Conservation of Nature – Διεθνής Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης).

Σημαντικό σταθμό στον πολιτισμό αποτελεί η υπογραφή της Διεθνούς Σύμβασης για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς από την UNESCO το 1972 στο Παρίσι (Κόνσολα, 2006, σελ. 73-85 και 131). Επικυρώθηκε από 192 κράτη που δεσμεύτηκαν να την εφαρμόζουν, με υιοθέτηση και υλοποίηση πολιτικών προστασίας, συντήρησης και ανάδειξης. Η ανωτέρω Σύμβαση προσδιορίζει τα είδη των φυσικών και πολιτιστικών μνημείων – τοποθεσιών που δύνανται να περιληφθούν στον ΚΠΠΚ. Προσδιορίζει τις υποχρεώσεις των κρατών – μελών για εύρεση – καταγραφή υποψήφιων τοποθεσιών, την ευθύνη συντήρησης – προστασίας τους και την υποβολή συχνών αναφορών στην Επιτροπή Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς (World Heritage Committee – WHC), ως προς την κατάσταση συντήρησης και προστασίας των μνημείων – τοποθεσιών του ΚΠΠΚ. Η UNESCO υποστηρίζει τα κράτη – μέλη στην ανάληψη ενεργειών ενσωμάτωσης της διαφύλαξης της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς σε περιφερειακά σχέδια, στελέχωσης ανάλογων υπηρεσιών, διενέργειας επιστημονικών – τεχνολογικών μελετών και υλοποίησης εκπαιδευτικών – ενημερωτικών προγραμμάτων (Κύρκος, 2008).

• Κριτήρια Επιλογής – Διαδικασίες Ένταξης Μνημείων – Τοποθεσιών στον ΚΠΠΚ
• Διαδικασίες Ένταξης

Οι χώρες που επικύρωσαν τη Σύμβαση 1972 της UNESCO έχουν την δυνατότητα υποβολής υποψηφιότητας συμπερίληψης μνημείων – τοποθεσιών τους στον ΚΠΠΚ. Η ενδιαφερόμενη χώρα δημιουργεί επικαιροποιημένο κατάλογο – «Δοκιμαστική Λίστα» των σημαντικότερων μνημείων – τοποθεσιών της πολιτιστικής και της φυσικής κληρονομιάς που θα υποβάλλει για εγγραφή στον ΚΠΠΚ στα επόμενα 5 με 10 χρόνια (Τερκενλή, 1996, σελ. 40-48). Αυτή αποφασίζει για τον χρόνο κατάθεσης της υποψηφιότητας στο Κέντρο Παγκόσμιας Κληρονομιάς για περαιτέρω έλεγχο πληρότητας. Ακολουθεί η λήψη εκτιμήσεων από τα Συμβουλευτικά Σώματα ICOMOS (International Council of Monuments and Sites – Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών), το οποίο ιδρύθηκε το 1965 για τα αρχιτεκτονικά μνημεία και τις αρχαιολογικές τοποθεσίες, και IUCN, και γνωμοδότηση από το ICCROM (International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property – Διεθνές Κέντρο Μελέτης Διατήρησης και Αποκατάστασης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς) (Κόνσολα, 1994, σελ. 80-81), το οποίο ιδρύθηκε στη Ρώμη το 1959. Το ICCROM είναι διακυβερνητικός οργανισμός που προσφέρει στην Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς εξειδικευμένη γνώση συντήρησης και διαφύλαξης μνημείων – τοποθεσιών πολιτιστικού ενδιαφέροντος και εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων. Με την αποπεράτωση της διαδικασίας εκτίμησης, η αρμόδια Διακυβερνητική Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς αποφασίζει για την εγγραφής τους ή όχι στον ΚΠΠΚ (Κύρκος, 2008).

• Κριτήρια Επιλογής

Οποιαδήποτε μνημείο ή τοποθεσία για να χαρακτηρισθεί ως Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς απαιτείται να καλύπτει ένα από τα κριτήρια επιλογής, βάσει των οποίων γίνεται χαρακτηρισμός από την αρμόδια επιτροπή της UNESCO (Αλεξανδρή, 2015, σελ. 65-66). Από το 2005 ισχύουν 10 κριτήρια επιλογής ενός μνημείου ή φυσικής τοποθεσίας, που θα πρέπει να αποτελεί (Κύρκος, 2008):

1. αριστούργημα της δημιουργικής ευφυΐας του ανθρώπου,
2. υψηλή τελειότητα εξέλιξης της τεχνολογίας, αρχιτεκτονικής, τεχνουργίας, μνημειακών τεχνών, πολεοδομίας και σχεδιασμού τοπίου,

• εξαιρετικής αξίας μαρτυρία μέρους ζωντανού ή εξαφανισμένου πολιτισμού / πολιτιστικής παράδοσης,

1. σημαντικό παράδειγμα οικοδομικού, αρχιτεκτονικού και τεχνολογικού έργου αξιοσημείωτων περιόδων της ανθρώπινης ιστορίας,
2. αξιόλογο υπόδειγμα παραδοσιακού οικισμού, θαλάσσιας ή χερσαίας ανθρώπινης εγκατάστασης, χαρακτηριστικής συγκεκριμένου πολιτισμού ή της επενέργειας του ανθρώπου με το περιβάλλον, ιδιαίτερα όταν κινδυνεύει για οποιαδήποτε λόγο από καταστροφή,
3. συνδετικό κρίκο γεγονότων, παραδόσεων, ιδεών, πεποιθήσεων, καλλιτεχνικών / φιλολογικών δημιουργημάτων υψηλής οικουμενικής σημασίας,

• παράδειγμα περιοχών αξιόλογων φυσικών φαινομένων ή τοπίων σημαντικής φυσικής ομορφιάς,
• παράδειγμα σημαντικών σε εξέλιξη διεργασιών της ιστορίας της Γης, όπως αξιοσημείωτων γεωλογικών εδαφικών και γεωμορφικών γνωρισμάτων,

1. χαρακτηριστικό παράδειγμα σπουδαίων εν εξελίξει οικολογικών και βιολογικών διεργασιών μεταβολής εδαφικών, θαλάσσιων και παράκτιων οικοσυστημάτων ζώων και φυτών,
2. σημαντικότατο φυσικό καταφύγιο συντήρησης της βιοποικιλότητας, εξέχουσας οικουμενικής αξίας, ιδιαίτερα απειλούμενων με εξαφάνιση ειδών.

Επιπλέον των ανωτέρω κριτηρίων για να διακριθεί ένα μνημείο ή τοποθεσία ως πολιτιστικό αγαθό εξέχουσας οικουμενικής αξίας απαιτείται να υπερκαλύπτει το κριτήριο της αυθεντικότητας, όσον αφορά κυρίως τα πρώτα 6 κριτήρια και το κριτήριο της ακεραιότητας, που αφορά το σύνολο των κριτηρίων (Δρόσου, 2018, σελ. 25-29).

• Προστασία Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Η UNESCO  αναζητά και μελετά τη λειτουργία και την αξία των πολιτιστικών εκφράσεων – πρακτικών, ως επίσης και των μνημείων – τοποθεσιών και υιοθετεί πρωτοποριακές προσεγγίσεις με σκοπό τον σεβασμό, κατανόηση και προάσπιση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Έγινε αποδεκτή από την 32^η Σύνοδο της Γενικής Συνέλευσης της UNESCO  το 2003 η Σύμβαση της διαφύλαξης της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ως κύρια πηγή πολιτιστικής ποικιλομορφίας και προστασίας της διαρκούς δημιουργικότητας, όπως χορού, προφορικών παραδόσεων, έργων χειροτεχνίας και ανάπτυξης διάφορων μορφών αναγνώρισης αντιστοιχούντων στον πλούτο της παγκόσμιας κληρονομιάς (Κόνσολα, 2006, σελ. 39). Η ανωτέρω Σύμβαση κυρώθηκε από Ελλάδα με το Νόμο 3521/2006.

Ενδεικτικές κοιτίδες εκδήλωσης της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς θεωρούνται προφορικές παραδόσεις – εκφράσεις (γλώσσα, κ.α.), τέχνες (θέατρο, μουσική, χορός, κ.α.), τελετουργίες και εορταστικές εκδηλώσεις, γνώσεις και πρακτικές για φύση – περιβάλλον και πατροπαράδοτης χειροτεχνίας (Τραχανά, 2017, σελ. 15-16). Θεσπίζονται μέτρα απαραίτητης προστασίας, όπως διάδοση μεταξύ των γενεών, συνεχής αναδημιουργία και αλληλεπίδραση με περιβάλλον – φύση – ιστορία, θεμελίωση αισθήματος ταυτότητας – συνέχειας, προαγωγή της εκτίμησης της πολιτιστικής ποικιλομορφίας και της ανθρώπινης δημιουργικότητας, συμπόρευση με τις διεθνείς συμβάσεις προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η άυλη πολιτιστική κληρονομιά, προϊόν της παράδοσης, αποτελεί ζωντανό τμήμα συνεχούς εξελισσόμενης πολιτιστικής πραγματικότητας, αναπαραγόμενης και μεταδιδόμενης προφορικά. Η παγκοσμιοποίηση, οι πολιτικές πολιτιστικής ομογενοποίησης, η διάβρωση των πολιτιστικών αξιών, η κατανόησή τους από τις νέες γενεές, καθώς και η έλλειψη πόρων – μέσων, απειλούν σοβαρά με εξαφάνιση ορισμένα στοιχεία της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς.

To Ταφικό Μνημείο των Σελευκιδών στο Όρος Νεμρούτ είναι ενταγμένο στον κατάλογο της UNESCO  από το 1987

2. Μνημεία – Τοποθεσίες της Τουρκίας Ενταγμένα στον ΚΠΠΚ:

• Εθνικό Πάρκο Γκορέμ και τα Λίθινα Μνημεία της Καππαδοκίας (Goreme National Park and the Rock Sites of Cappadocia) – (1985*)
• Ιστορικές Περιοχές της Κωνσταντινούπολης (Historic Areas of Istanbul) – (1985)
• Το Μεγάλο Τζαμί και Νοσοκομείο του Ντιβριγί (Great Mosque and Hospital of Divrigi) – (1985)
• Η Αρχαία Πόλη Χαττούσα (Hattusha) – (1986)
• Το Ταφικό Μνημείο των Σελευκιδών στο Όρος Νεμρούτ – (1987)
• Η Αρχαία Ιεράπολις και η Περιοχή Παμούκκαλε (Hierapolis – Pamukkale) – (1988)
• Η Αρχαία Ξάνθος και το Λητώον (Xanthos – Letoon) – (1988)
• Η Πόλη Σαφράμπολη (City of Safranbolu) – (1994)
• Ο Αρχαιολογικός τόπος της Τροίας (Archaeological Site of Troy) – (1998)
• Τέμενος Σελιμιγιέ και το Κοινωνικό Σύμπλεγμά του (Selimiye Mosque and its Social Complex) – (2011)
• Ο Νεολιθικός οικισμός του Τσαταλχογιούκ (Neolithic Site of Çatalhöyük) – (2012)
• Προύσα και Τζουμαλικιζίκ: Η γέννηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Bursa and Cumalıkızık: the Birth of the Ottoman Empire) – (2014)
• Πέργαμος και το πολυεπίπεδο πολιτιστικό τοπίο της (Pergamon and its Multi-Layered Cultural Landscape) – (2014)
• Φρούριο του Ντιγιαρμπακίρ και Πολιτιστικό Τοπίο των Κήπων Χεβσέλ (Diyarbakır Fortress and Hevsel Gardens Cultural Landscape) – (2015)
• Έφεσος (Ephesus) – (2015)
• Αρχαιολογικός χώρος του Ανί (Archaeological Site of Ani) – (2016)
• Αφροδισιάδα (Aphrodisias) – (2017)

* σε παρένθεση είναι το έτος ένταξης των Μνημείων – Τοποθεσιών στον ΚΠΠΚ

3. Αγιά Σοφία. Ένα Συμβολικό Ιερό Μνημείο.
   • Ιστορικό – Περιγραφή

“Τι μπορώ να πω ως χριστιανός κληρικός και Έλληνας πατριάρχης στην Κωνσταντινούπολη; Αντί να ενώσουμε, μια κληρονομιά 1.500 ετών μας χωρίζει. Είμαι λυπημένος και συγκλονισμένος”, δήλωσε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος στην αμερικανική εφημερίδα «The Washington Post».

Η Αγία Σοφία ή Αγιά-Σοφιά (τουρκικά: Ayasofya, λατινικά: Sancta Sophia ή Sancta Sapientia), φημισμένη και ως Ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας ή απλά, η Μεγάλη Εκκλησία, είναι πρώην χριστιανικός ναός και μέχρι πρόσφατα μουσείο που βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη. Από το 537 μέχρι το 1453 λειτουργούσε ως ορθόδοξος καθεδρικός ναός της πόλης, με εξαίρεση την περίοδο 1204–1261,που ήταν ρωμαιοκαθολικός ναός. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης έγινε ισλαμικό τέμενος, ενώ το 1934 μεταβλήθηκε σε μουσείο. Στο σημείο όπου κτίστηκε υπήρχε ναός που κτίστηκε από τους Κωνσταντίνου Α΄ και Κωνσταντίνου Β΄, και κάηκε στη διάρκεια της Στάσης του Νίκα (532 μ.Χ.). Ανήκει στις κορυφαίες δημιουργίες της βυζαντινής ναοδομίας, πρωτοποριακού σχεδιασμού και αρχιτεκτονικής σύνθεσης, και ήταν – είναι σύμβολο της πόλης για αιώνες. Ξεκίνησε να κτίζεται το 532 και εγκαινιάσθηκε στις 27 Δεκεμβρίου του 537, από τον Ιουστινιανό Α΄. Μηχανικοί ήταν ο Ανθέμιος από το Αϊδίνιο και Ισίδωρος από τη Μίλητο. Για το κτίσιμο εργάστηκαν περίπου 600 άτομα. Στο ίδιο σημείο, επί του πρώτου λόφου της Κωνσταντινούπολης και σε μικρή απόσταση από το Μέγα Παλάτιο και τον Ιππόδρομο της πόλης, είχαν χτιστεί πιο παλιά δύο ακόμα ναοί που καταστράφηκαν από πυρκαγιά. Ο ναός ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό ρυθμό της τρουλαίας βασιλικής και συνδυάζει στοιχεία της πρώιμης βυζαντινής ναοδομίας. Αρχιτεκτονικές επιρροές της Αγίας Σοφίας βρίσκονται σε αρκετούς μετέπειτα ορθόδοξους ναούς, αλλά και σε οθωμανικά τζαμιά, όπως στο τέμενος του Σουλεϊμάν και στο Σουλταναχμέτ τζαμί. Η Αγία Σοφία ξεχωρίζει και για τον πλούσιο εσωτερικό διάκοσμό της, που όμως υπέστη σοβαρές καταστροφές κυρίως από τους Τούρκους κατακτητές κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας.

Κατά τα εγκαίνια στις 27 Δεκεμβρίου του 537, σύμφωνα με το θρύλο, ο Ιουστινιανός είπε: «Δόξα τω Θεώ τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον επιτελέσαι. Νενίκηκά σε, Σολομών!», θέλοντας να τονίσει το θαυμασμό του για το μνημείο, το οποίο πίστευε ότι ήταν αξιολογότερο από τον Ναό του Σολομώντα στα Ιεροσόλυμα[1]. Στο προαύλιο του ναού υπήρχε βρύση, όπου αναγράφονταν η καρκινική φράση «ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ» (νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν, δηλ. ξέπλυνε τις αμαρτίες σου και όχι μόνο το πρόσωπό σου). Η φράση αυτή, αν αναγνωσθεί ανάποδα (από δεξιά προς τα αριστερά) αποδίδει τις ίδιες λέξεις και το αυτό νόημα. Την εποχή του Ιουστινιανού, η Αγία Σοφία είχε χίλιους κληρικούς.

Είκοσι χρόνια μετά τα πρώτα εγκαίνια, εξαιτίας των σεισμών του 557, ο θόλος έπεσε και κατέστρεψε την αψίδα στον ιερό άμβωνα, τον άμβωνα, το κιβώριο και την Αγία Τράπεζα. O ανιψιός του Ισιδώρου, ο Ισίδωρος ο νεότερος, έκτισε το νέο θόλο που υπάρχει μέχρι και σήμερα. Μια περιγραφή του παραδίδεται από τον ιστορικό Αγαθία, συνάγεται ότι ο αρχικός τρούλος ήταν ευρύτερος και χαμηλότερος από το δεύτερο. Στις 24 Δεκεμβρίου 563 από τον Πατριάρχη Ευτύχιο έγιναν τα δεύτερα εγκαίνια παρουσία του Αυτοκράτορα και του λαού της πόλης. Ο ναός είναι κτισμένος σε αρχιτεκτονικό ρυθμό βασιλικής με τρούλο. Ο κυρίως χώρος του κτίσματος έχει σχήμα περίπου κύβου. Τέσσερις τεράστιοι κτιστοί τετράγωνοι στύλοι, που απέχουν μεταξύ τους ο ένας από τον άλλο 30 μ., στηρίζουν τα τέσσερα μεγάλα τόξα πάνω στα οποία στηρίζεται ο τρούλος, με διάμετρο 31 μέτρα. Ο τρούλος δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται εξαιτίας των παραθύρων που βρίσκονται γύρω στη βάση του. Γενικά ο ναός είναι ορθογώνιο οικοδόμημα μήκους 78,16 μ. και πλάτους 71,82 μ. κτισμένο στη ΝΔ. πλευρά του πρώτου λόφου της Πόλης με κατεύθυνση ΝΑ. Περιβάλλεται από δύο αυλές την βόρεια και την δυτική. Συνορεύει Νότια  με τα πατριαρχικά κτίρια.

Ο ναός υπήρξε σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και ο σημαντικότερος ναός της Ορθόδοξης εκκλησίας. Κατά την περίοδο των Σταυροφοριών 1204–1261 έγινε Ρωμαιοκαθολικός ναός και μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 μεταβλήθηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Κατά την διάρκεια της άλωσης από τους Φράγκους, η Αγία Σοφία έπαθε σημαντικές ζημιές. Την δε περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υπέστη μεγάλες καταστροφές στις τοιχογραφίες (ασβεστώθηκαν), γιατί η απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος θεωρείται βλασφημία για το Ισλάμ. Ο ναός με την σπουδαία αρχιτεκτονική του υπήρξε πρότυπο για την κατασκευή και άλλων τεμενών, όπως το Μπλε Τζαμί.

• Προϋποθέσεις Εγγραφής στον ΚΠΠΚ

Η Αγία Σοφία εντάχθηκε στον ΚΠΠΚ το 1985 (Κόνσολα, 2006, σελ. 137-139) ως Παγκόσμιου Μνημείου, περιλαμβανόμενη στις ιστορικές ζώνες της Κωνσταντινούπολης που έχουν εγγραφεί στον ΚΠΠΚ το 1985, και σύμφωνα με την Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO (Αλεξανδρή, 2015, σελ. 65), καθόσον καλύπτει τα κάτωθι κριτήρια ένταξης:

1. Κριτήριο i. Αποτελεί εξαίρετο δημιούργημα του ανθρώπινου νου, ιερό μέρος και μοναδική καλλιτεχνική δημιουργία με αριστουργήματα τοιχογραφιών, εικόνων, χειρογράφων, κ.α.
2. Κριτήριο ii. Αποτελεί υψηλής τελειότητας αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, πολεοδομίας και τέχνης. Είναι πνευματικό κέντρο των ορθόδοξων λαών με σημαντική επιρροή στην ανάπτυξη της ορθόδοξης αρχιτεκτονικής, πολεοδομίας και ζωγραφικής.
3. Κριτήριο iii. Αποτελεί αποδεδειγμένα μέρος της πολιτισμικής παράδοσης του τόπου (Βυζαντίου).
4. Κριτήριο iv. Απεικονίζει περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας σε μορφή τεχνολογικού και αρχιτεκτονικού έργου.
5. Κριτήριο vi. Αποτελεί σύνδεση με γεγονότα, παραδόσεις, με λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά έργα πολύ υψηλής σημαντικότητας. Η βαρύτητα, των πάνω από δεκατεσσάρων αιώνων ιστορίας του, είναι εμφανής παντού (περιβάλλον, μνημεία, τοιχογραφίες, εικόνες, πολύτιμες συλλογές, κ.α.)

• Το Ιστορικό Ατόπημα του Νεοσουλτάνου

Με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου της 24^ης Νοεμβρίου του 1934, o θεμελιωτής της σύγχρονης Τουρκικής Δημοκρατίας, Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ), στα πλαίσια του εκσυγχρονισμού της Τουρκίας, είχε μετατρέψει την Αγία Σοφία από μουσουλμανικό τέμενος σε μουσείο. Μέχρι σήμερα ο ναός εξακολουθούσε να είναι μουσείο, ενώ πραγματοποιούνταν σε αυτόν κατά περιόδους πολιτιστικές εκδηλώσεις, αλλά και εκδηλώσεις που θεωρούνταν από ορισμένους ότι δεν άρμοζαν στο χώρο, όπως π.χ. επιδείξεις μόδας. Παράλληλα γίνονταν προσπάθειες για τη διάσωση των μοναδικών ψηφιδωτών του ναού[2].

Η Αγία Σοφία θεωρείται το πολυτιμότερο λάφυρο της Άλωσης και για τον λόγο αυτό ο νεοσουλτάνος το χρησιμοποιεί για δικούς του πολιτικούς σκοπόυς. Την ανατροπή αυτής της ιστορικής απόφασης απειλεί τα τελευταία χρόνια με την προκλητική ρητορική του ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Κορυφώνοντας αυτές τις απειλές, με μάλλον προειλημμένη απόφαση του Συμβουλίου Επικρατείας της Τουρκίας την Παρασκευή 10 Ιουλίου 2020, καταργήθηκε η απόφαση του Μουσταφά Κεμάλ του 1934. Έτσι ανοίχτηκε ο δρόμος της μετατροπής του εμβληματικού ναού από ιστορικό μνημείο της ανθρωπότητας και του χριστιανικού κόσμου σε τζαμί. Άμεσα βέβαια ο νεοσουλτάνος υπέγραψε Προεδρικό Διάταγμα με το οποίο το μνημείο περνάει στα χέρια της τουρκικής προεδρίας και ειδικότερα στη Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων. Την ίδια ημέρα, το βράδυ, ανακοίνωσε ότι η πρώτη προσευχή θα γίνει την Παρασκευή 24 Ιουλίου 2020.

Στο πλαίσιο ενός επικίνδυνου νέο-οθωμανισμού που προωθεί, απαξιώνει ακόμη και αυτή την UNESCO αφού ανήκει ήδη, από το 1985, στον Κατάλογο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ως μουσείο που εντάσσεται στην ιστορική ζώνη της Κωνσταντινούπολης. Η αλλαγή της χρήσης του μνημείου, που λειτουργεί ως μουσείο από το 1935, δεν συνάδει με τα κριτήρια της ένταξης. Προσβάλλει την έννοια του Παγκόσμιου Μνημείου, αλλοιώνει την αυθεντικότητά του ως προς στις άυλες αξίες, τη χρήση και τη λειτουργία του.

Ο Ερντογάν ξεχνάει ότι οφείλουμε σεβασμό στην ιστορία των άλλων πολιτισμών και στους χώρους λατρείας τους. Η κίνηση βέβαια του νεοσουλτάνου έχει κυρίως εσωτερική πολιτική στόχευση, καθόσον περίπου το 90% των ψηφοφόρων του κόμματός του υποστηρίζει την απόφασή του. Έτσι, προσπαθεί να ανεβάσει τη μειούμενη δημοτικότητά του, αλλά και να τονώσει το προφίλ του στον ισλαμικό κόσμο. Η απόφαση ακολούθησε το πρότυπο της εφαρμογής με το Μουσείο Καριγιέ, το οποίο ανήκε επίσης στο Πρώτο Βακούφι του Μωάμεθ του Πορθητή και το οποίο μετατράπηκε σε τζαμί το 2019. Σύμφωνα με τον εκπρόσωπο της τουρκικής προεδρίας Ιμπραήμ Καλίν υπάρχει ανοικτό το ενδεχόμενο να λειτουργεί ταυτόχρονα ως τόπος λατρείας και ως μουσείο. Είναι σίγουρο όμως ότι η ανωτέρω απόφαση θα πυροδοτήσει τεράστιες αντιδράσεις στον χριστιανικό κόσμο και στον πολιτισμένο κόσμο, που θεωρεί την Αγία Σοφία, ως μνημείο ιστορίας 1500 ετών, που δεν ανήκει στην Τουρκία, αλλά στην ανθρωπότητα. Προς στιγμή φαίνεται ότι ο Ερντογάν, οι αντιδράσεις των ΗΠΑ, ΕΕ, πατριαρχών Ορθόδοξης Εκκλησίας, Πάπα της Ρώμης, κ.α. δεν τον πτοούν, αλλά τις αξιοποιεί για τόνωση του λαϊκού και εθνικιστικού αισθήματος στην Τουρκία. Η απόφασή του αυτή θα δυσκολέψει ακόμη περισσότερο τις σχέσεις με την Ελλάδα, αλλά και με την ΕΕ, την Unesco και την παγκόσμια κοινότητα. Η κίνηση αυτή θα θίξει το θυμικό πολλών Ελλήνων, δυσκολεύοντας την προσέγγιση των Έλληνο-Τουρκικών σχέσεων και την περαιτέρω κλιμάκωσή τους με καταστροφικές συνέπειες και για τους δύο λαούς. 

Από την Unesco εκδόθηκε ανακοίνωση ότι στην επόμενη συνεδρίαση της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς θα επανεξεταστεί το καθεστώς της Αγίας Σοφίας. Εκτιμάται ότι είναι αδύνατη η οριστική πραγματοποίηση της απειλής[3], καθόσον θα αποτελούσε κατάφωρη παραβίαση της Σύμβασης για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς, αλλά και λόγω των σοβαρών υποχρεώσεων που έχουν αναληφθεί στην UNESCO το 1985 για την εγγραφή της στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Η Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς είναι η μόνη που αποφασίζει για τη μετονομασία μνημείων. Εφόσον τέθηκε σε εφαρμογή η Σύμβαση Προστασίας της Παγκόσμιας Κληρονομιάς, όλες οι αποφάσεις πλέον λαμβάνονται από την Επιτροπή Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Μια χώρα που έχει υπογράψει τη Σύμβαση, εάν λάβει απόφαση να αλλάξει την επωνυμία – χρήση ενός μνημείου, οφείλει να θέσει την απόφαση προς έγκριση στην αρμόδια επιτροπή της UNESCO και σε περίπτωση έγκρισης να την υλοποιήσει. Σε περίπτωση σχετικού αιτήματος, η UNESCO θα προετοιμαστεί να συνέλθει η Επιτροπή, αλλά με κανέναν τρόπο δεν μπορεί να προβλεφθεί η απόφασή της. Άλλωστε η Επιτροπή Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομίας εξετάζει αυστηρά περιπτώσεις ενεργειών από Κράτη – Μέλη που αλλοιώνουν άμεσα ή έμμεσα ένα Παγκόσμιο Μνημείο, στα πλαίσιο του καταστατικού της ρόλου, χωρίς να λαμβάνει υπόψη θρησκευτικές, πολιτικές ή άλλες παραμέτρους.

Σκοπός της UNESCO είναι να συμβάλει στην ειρήνη και την ασφάλεια, μέσω της εκπαίδευσης, της επιστήμης και του πολιτισμού με στόχο το σεβασμό του κράτους δικαίου, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών όλων των λαών. Σήμερα υπάρχει παγκόσμιο ενδιαφέρον για την αναχαίτιση ενεργειών που ενισχύουν τον φανατισμό και παρεμποδίζουν την ειρηνική συνύπαρξη των λαών. Τα πολιτιστικά μνημεία και ειδικότερα οι ναοί απασχολούν κατά περιόδους την κοινή γνώμη στην Τουρκία. Όπως είναι γνωστό, ο ναός της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα στις 28 Ιουνίου του 2013 μετατράπηκε σε τέμενος.

Επίλογος

Η «πολιτιστική κληρονομιά» όπως αναφέρεται στη Σύμβαση 1972 της UNESCO για την διαφύλαξη της Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς, συμπεριλαμβάνει μνημεία (αρχιτεκτονικής, γλυπτικής και ζωγραφικής, επιγραφές, σπήλαια, κ.α.), κτιριακά συγκροτήματα και τοποθεσίες (δημιουργήματα του ανθρώπου ή ανθρώπου και φύσης). Η δε «Προστασία» περιλαμβάνει μία σειρά διεργασιών επιστημονικού, τεχνικού, διοικητικού και νομικού χαρακτήρα και περικλείει εντοπισμό, καταγραφή, αρχειοθέτηση, τεκμηρίωση, διαφύλαξη, συντήρηση, αποκατάσταση, ανάδειξη και διαβίβαση στις επόμενες γενιές των πολιτιστικών αγαθών της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς (Κόνσολα, 1995).

Σημαντικό σταθμό στον πολιτισμό αποτελεί η υπογραφή της Διεθνούς Σύμβασης της UNESCO για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς, το 1972 στο Παρίσι. Σύμφωνα με την ανωτέρω Σύμβαση καθορίζονται οι κατηγορίες των φυσικών και πολιτιστικών μνημείων – τοποθεσιών που δύνανται να ενταχθούν στον ΚΠΠΚ (Κόνσολα, 1994, σελ. 91-96). Προσδιορίζονται οι διαδικασίες και ορίζονται 10 επικαιροποιημένα από το 2005 κριτήρια ένταξής των στον ΚΠΠΚ. Επιπρόσθετα, με τη Σύμβαση 2003 της UNESCO θεσμοθετήθηκε η διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, όπως χορού, προφορικών παραδόσεων, έργων χειροτεχνίας και ανάπτυξης άλλων μορφών αναγνώρισης αντιστοιχούντων στον πλούτο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Στο εμπειρικό παράδειγμα εξετάστηκε ο Ναός της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη που εντάχθηκε στον ΚΠΠΚ το 1985. Παρουσιάστηκαν ιστορικά στοιχεία – περιγραφές και αναλύθηκαν τα κριτήρια επιλογής, βάσει των οποίων εντάχθηκε. Αναφέρθηκαν οι δεσμεύσεις που ανέλαβε η Τουρκία για την ένταξή του στον ΚΠΠΚ και οι τεράστιες και ανυπέρβλητες δυσκολίες που έχει η προσπάθεια της σημερινής πολιτικής κατάστασης της χώρας να τον μετατρέψει σε μουσουλμανικό τέμενος. Εκτιμάται δε ότι η υλοποίηση της απόφασης θα είναι προσωρινή, και σε έναν ακόμη λόγο. Τα έσοδα που συγκεντρώνονται από τους επισκέπτες είναι σημαντικά. Ιδιαίτερα από τους ορθόδοξους χριστιανούς (π.χ. Έλληνες, Ρώσους, κ.α.). Είναι αδύνατο να πιστέψει κάποιος ότι θα αφήσει την Αγία Σοφία να λειτουργεί ως τζαμί και να χάσει τους εκατομμύρια πολιτιστικούς τουρίστες που αιμοδοτούν την οικονομία της χώρας του, που τώρα ιδιαίτερα το νόμισμά της κατρακυλά συνεχώς.  

Η προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς είναι σημαντική υποχρέωση κάθε πολιτισμένου κράτους προς την ανθρωπότητα. Οι Τούρκοι θα πρέπει να προστατεύσουν τον διαθρησκευτικό και διαπολιτισμικό χαρακτήρα της Αγίας Σοφίας και να μην ταυτιστεί με τον θρησκευτικό φανατισμό των οπαδών του Ισλαμικού Κράτους, που εξαφάνισαν μνημεία και μουσεία πολιτισμού στο διάβα της βαρβαρότητας, περιφρονώντας οποιαδήποτε αξία ζωής και πολιτισμού. Γιατί η Αγία Σοφία δεν ενδιαφέρει μόνο τους χριστιανούς και τους μουσουλμάνους, αλλά όλους, καθόσον ο πολιτισμός είναι αγαθό που ανήκει σε όλη την ανθρωπότητα και πρέπει να ενώνει αντί να διχάζει.

Λίστα Βιβλιογραφίας

• Αθανασόπουλος, Άγγελος. (2020). Ιστορικό ατόπημα Ερντογάν με την Αγία Σοφία, ΤΟ ΒΗΜΑ, 12 Ιουλίου 2020.
• Αλεξανδρή, Ελένη. (2015). Πολιτιστική κληρονομιά – Διαχείριση, Αθήνα: ΙΩΝ.
• Δουλγερίδης, Δημήτρης, (2020). Η Αγία Σοφία με τα μάτια των άλλων, ΤΑ ΝΕΑ ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ, 11-12 Ιουλίου 2020.
• Δρόσου, Μαρία. (2018). Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Η εγγραφή του αρχαιολογικού χώρου Φιλίππων στον κατάλογο της UNESCO, Δ.Ε, Πάτρα: ΕΑΠ.
• Κόνσολα, Ντόρα. (1994). Η Διεθνής Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Αθήνα: Παπαζήση.
• Κόνσολα, Ντόρα. (1995). Η Διεθνής Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Αθήνα: Παπαζήση.
• Κόνσολα, Ν. (2006). Πολιτιστική ανάπτυξη και πολιτική, Αθήνα: Παπαζήση.
• Κύρκος, Σωτήρης. (2008). «Η προστασία των πολιτιστικών αγαθών και της πολιτιστικής κληρονομιάς στον 21^ο αιώνα: θεσμικές και νομοθετικές διαστάσεις» κεφάλαιο 5 σελ. 4-12 στο Γκαντζιάς Γ. (επιμ.), Πολιτιστική Διαχείριση και Πολιτική στην Εποχή της Κοινωνίας των Πληροφοριών και της Γνώσης (Εναλλακτικό Διδακτικό Υλικό, ΔΠΜ51), Πάτρα: ΕΑΠ.
• Τερκενλή, Θεανώ. (1996). Το Πολιτιστικό Τοπίο: Γεωγραφικές Προσεγγίσεις, Αθήνα: Παπαζήση.
• Τραχανά, Μαρία. (2017). Η άυλη πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδος Δ.Ε, Πάτρα: ΕΑΠ.

[1] Οι Ρωμαίοι το 70 μ.Χ. κατέστρεψαν τον Ναό του Σολομώντα. Τον έναν και μοναδικό ιερό τόπο όπου οι Εβραίοι προσεύχονταν. Τότε εξορίστηκαν και όπου βρίσκονταν την ώρα της προσευχής είχαν στραμμένα τα βλέμματα προς την Ιερουσαλήμ. Διασώθηκε μόνο το δυτικό τμήμα του, το ονομαζόμενο «Τείχος των Δακρύων». Το 705 ο χαλίφης Αμπντ αλ Μαλίκ ιμπν Μαρουάν και ο γιος του Ουαλίντ Α΄ έχτισαν πάνω στον ιερό τόπο του Ναού, το τέμενος Αλ Ακσά. Αναλογικά αν βρίσκονταν κάποιος Εβραίος και έκανε συναγωγή το τέμενος του Αλ Ακσά, φαντάζεσθε τι θα γινόταν!

[2] Υπάρχει το ψηφιδωτό του Χριστού, της Παρθένου Μαρίας και του Ιωάννη του Βαπτιστή, το οποίο θεωρείται το τελειότερο – ομορφότερο παγκόσμιο ψηφιδωτό ανά τους αιώνες.

[3] Εκτιμάται ότι υπό το βάρος των αντιδράσεων της παγκόσμιας κοινότητας ο νεοσουλτάνος θα αναγκαστεί να πάρει πίσω την απόφασή του.