Χαράλαμπος Α. Αλεξάνδρου   

Πολλή συζήτηση, και όχι άδικα, γίνεται για τις πρώτες στιγμές της τουρκικής εισβολής. Στηλιτεύεται η εγκληματική απροθυμία του επικεφαλής του ΓΕΕΦ, ταξίαρχου Μιχαήλ Γεωργίτση, κατόπιν οδηγιών του Αρχηγού Ενόπλων Δυνάμεων της Ελλάδας, στρατηγού Γρηγόριου Μπονάνου, να μην προβεί σε λήψη στοιχειωδών προληπτικών μέτρων που θα ενίσχυαν την αμυντική ικανότητα της Κύπρου και θα προστάτευαν τις μονάδες της Εθνικής Φρουράς.

Τι συνέβαινε όμως μετά από τρεις μέρες πολέμου, στις 22 Ιουλίου; Είχαν εξανεμιστεί οι ευσευποθισμοί περί περιορισμένης δράσης της Τουρκίας στην Κύπρο ή η ηγεσία των ενόπλων δυνάμεων σε Ελλάδα και Κύπρο εξακολουθούσε να εθελοτυφλεί;

Ήδη γύρω στο μεσημέρι της Δευτέρας 22 Ιουλίου, οι Τούρκοι είχαν καταφέρει να διευρύνουν το προγεφύρωμά τους και είχαν καταλάβει την Κερύνεια. Το απόγευμα γύρω στις 17:30, σύμφωνα με τον Τούρκο διοικητή της 39ης μεραρχίας, υποστράτηγο Μπεντρετίν Ντεμιρέλ, το διευρυμένο προγεφύρωμα συνενώθηκε με τον θύλακα Λευκωσίας-Αγίρδας. Για την κατάσταση που επικρατούσε λίγο πριν την κήρυξη της εκεχειρίας στις 16:00 αλλά και την καταπάτηση της εκεχειρίας εκ μέρους των Τούρκων, χαρακτηριστική είναι η δράση στο ανατολικό μέτωπο, στην περιοχή των φυλακίων του 1ου λόχου του 361 ΤΠ.

Τα τουρκικά άρματα συγκεντρώνονταν γύρω στις 15:45 στη διάβαση Αγίρδας και είχαν ξεκινήσει να κινούνται ανατολικότερα. Περίπου την ίδια ώρα και ενώ υπήρχε αβεβαιότητα ως προς τις προθέσεις των Τούρκων, στα επτά φυλάκια του 1ου λόχου του 361 ΤΠ. διαταγή λήφθηκε για παύση του πυρός με εφαρμογή από τις 16:00. «Δεν θα πέσει σφαίρα», διέταξε αυστηρά τους αρχιφύλακες ο διοικητής του 1ου λόχου, υπολοχαγός Κωνσταντίνος Μανουσάκης. Την ένταση διαδέχθηκε ανακούφιση γιατί οι στρατιώτες  πίστεψαν ότι ο πόλεμος είχε τελειώσει. Ένιωσαν υπερηφάνεια γιατί είχαν καταφέρει να κρατήσουν τις θέσεις τους. Τα συναισθήματά τους δεν κράτησαν για πολύ.

Μετά από περίπου μια ώρα, γύρω στις 16:45 οι Τούρκοι, παραβιάζοντας την εκεχειρία και εκμεταλλευόμενοι την απραξία των μονάδων της Εθνικής Φρουράς, εμφανίστηκαν με άρματα μπροστά από τα φυλάκια του 1ου λόχου, κυρίως το Πολυβολείο 4 και το Φυλάκιο 4. Η εχθρική δύναμη υπολογίζεται σε δύο περίπου Τάγματα Πεζικού και περίπου μια Επιλαρχία Αρμάτων.

Οι επικεφαλής των φυλακίων επικοινώνησαν με την έδρα του λόχου στο Δίκωμο και ζήτησαν οδηγίες. Η απάντηση ήταν αποκαρδιωτική: «Είναι εκεχειρία. Μην πυροβολείτε».

Εναντίον του βορειότερου φυλακίου, του Φυλακίου 1 στα Πηγάδια, στους πρόποδες του Πενταδακτύλου, δεν μπορούσαν να κινηθούν άρματα. Το φυλάκιο δεχόταν καταιγισμό πυρών από τους Τούρκους ενώ ξεκίνησε να δέχεται επίθεση από τμήματα Τούρκων καταδρομέων.

H διαταγή οπισθοχώρησης και οι κρίσιμες στιγμές

Οι στρατιώτες του Πολυβολείου 1 έβλεπαν τη σφοδρή επίθεση εναντίον του Φυλακίου 1. Ενημέρωσαν την έδρα του λόχου και ο ασυρματιστής επικοινώνησε με το Τάγμα. Η διαταγή που έλαβε και διαβίβασε στα φυλάκια ήταν ξανά η ίδια. «Είναι εκεχειρία. Μην πυροβολείτε».

Οι άνδρες των φυλακίων, ελλείψει σοβαρής αντιαρματικής δυνατότητας, δεν μπορούσαν να αντισταθούν στα τουρκικά άρματα. Ήταν ήδη καταπονημένοι και εξαντλημένοι από την τριήμερη εμπλοκή τους στον πόλεμο. Εξάλλου οι διαταγές που λάμβαναν τους απαγόρευαν να χτυπήσουν τους Τούρκους λόγω εκεχειρίας.

Γύρω στις 18:00 όταν τα άρματα έφτασαν μερικές εκατοντάδες μέτρα από τα φυλάκια επιτέλους λήφθηκε διαταγή. Αυτή όμως δεν προνοούσε αποδέσμευση των όπλων για να χτυπηθεί ο προελαύνων, εν καιρώ εκεχειρίας, εχθρός. Προνοούσε οπισθοχώρηση στο κτήμα Καλησπέρα, μια περιοχή ανατολικότερα, μεταξύ των χωριών Δικώμου και Σιχαρί! Προνοούσε ουσιαστικά την εγκατάλειψη των οχυρών θέσεων των φυλακίων και ταυτόχρονα την εγκατάλειψη του χωριού Δίκωμο.

Η διαταγή διαβιβάστηκε στα φυλάκια τηλεφωνικώς ή μέσω ασυρμάτου. Ο λοχίας του Πολυβολείου 1, Νίκος Κρασίδης, θυμάται χαρακτηριστικά την έκπληξή του όταν έλαβε τη διαταγή. «“Οπισθοχώρηση”, λαλεί μου τζι έκλεισεν το. […]Ενόμισα πως εν άκουσα καλά. […] Εσαντανώθηκα. Έσιεις τον λόγο μου. Εν εξέραμεν ότι η ιστορία των Ελλήνων είσιεν τζιαι οπισθοχώρηση».

Χωρίς να βεβαιωθεί ότι όλοι οι άνδρες του είχαν λάβει τη διαταγή οπισθοχώρησης και ότι αυτή εξελισσόταν ομαλά ο διοικητής του λόχου, υπολοχαγός Κωνσταντίνος Μανουσάκης, επιβιβάστηκε αμέσως στο όχημά του και αναχώρησε προς Σιχαρί.

Σε αντίθεση με τον διοικητή του λόχου, ο διμοιρίτης ανθυπολοχαγός Ανδρέας Κουρουφέξης φρόντισε να βεβαιωθεί ότι η διαταγή έφθασε στα παρακείμενα φυλάκια αναθέτοντας στον Ευάγγελο Ξενοφώντος να τη μεταφέρει. Δεν λείπουν περιπτώσεις στρατιωτών των φυλακίων που έφυγαν από τα φυλάκιά τους κατόπιν της κίνησης των εχθρικών αρμάτων και αφού είχαν καταλάβει ότι η έδρα του λόχου είχε εγκαταλειφθεί.

Είχε πλέον βραδιάσει όταν οι Τούρκοι, εν καιρώ υποτιθέμενης εκεχειρίας, είχαν περάσει τα φυλάκια του 1ου λόχου και βρίσκονταν προ των πυλών του Δικώμου. Μόνο δύο φυλάκια παρέμεναν στη θέση τους. Τα νοτιότερα Φυλάκια 6 και 8 στα οποία ήδη από τις 20 Ιουλίου είχε εγκατασταθεί ο εφεδρικός 3ος λόχος του τάγματος. Τα δύο αυτά φυλάκια κινδύνευαν να περικυκλωθούν. Ο στρατιώτης Κώστας Στυλιανού ενημέρωσε εσπευσμένα τα φυλάκια για την κρίσιμη κατάσταση. Έτσι, πριν εγκλωβιστούν, οι άνδρες των δύο φυλακίων μαζί με τους άνδρες του 3ου λόχου που βρίσκονταν εγκατεστημένοι εκεί, οπισθοχώρησαν.

Το Δίκωμο κατελήφθη αμαχητί

Οι παράγοντες που οδήγησαν στην αμαχητί κατάληψη του Δικώμου ήταν τέσσερις: Πρώτον, η παρουσία του τουρκικού αρματικού δυναμικού και ο ψυχολογικός παράγοντας που δημιουργούσε ο συνδυασμός των αρμάτων με την παρουσία ισχυρού Πεζικού. Δεύτερον, η απουσία αποτελεσματικών αντιαρματικών όπλων και κωλυμάτων που θα απέτρεπαν την περαιτέρω προέλαση των Τούρκων, τρίτον η απουσία ουσιαστικής ενίσχυσης και εφεδρείας και τέλος η αδιανόητη μονομερής τήρηση της εκεχειρίας από την Εθνική Φρουρά.

Η τουρκική προέλαση στηριζόταν κυρίως στην αδράνεια της Εθνικής Φρουράς, παρά στην επικράτηση στο πεδίο της μάχης. Αποκαλυπτική είναι η συνομιλία του διοικητή του 361 Τάγματος Πεζικού, Δημήτριου Χάντζου, σε συνομιλία του με τον Μ. Γεωργίτση το μεσημέρι της 23ης Ιουλίου. Ο δεύτερος εκτός από διαταγή για αναδίπλωση σε περίπτωση τουρκικής επίθεσης, του είχε πει: «Δεν πιστεύω σε μια γενικευμένη ενέργεια, λόγω εκεχειρίας. […] Για σένα διαβλέπω το ενδεχόμενο να σε πιέσουν προς την περιοχή Συγχαρί, προκειμένου να ευθυγραμμίσουν το μέτωπό τους». Οι ευσεβοποθισμοί και οι αυταπάτες στην ηγεσία της Εθνικής Φρουράς εξακολουθούσαν να υπάρχουν ακόμα και στις 23 Ιουλίου, μετά από τέσσερις μέρες πολέμου. Δυστυχώς το κόστος ήταν νεκροί και απώλεια πατρογονικών εστιών.

Εκτενέστερες πληροφορίες για τη δράση του 361 Τάγματος Πεζικού εντοπίζονται στο βιβλίο «361 Τάγμα Πεζικού, Χρονικό Προάσπισης Προδομένης Πατρίδας».

* Δρ Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας