Γράφει ο cgram@

Ο Ιωάννης Κουρκούας, στον οποίον τιμητικά δόθηκε ο αυτοκρατορικός τίτλος Μέγας Δομέστικος, που θεωρούνταν ως το υψηλότερο στρατιωτικό αξίωμα στην ύστερη εποχή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, έδρασε αισίως στα χρόνια της αυτοκρατορικής διακυβέρνησης του Ρωμανού Α΄ του Λεκαπηνού (920-944).

Η οικογένεια των Κουρκούα έπαιξε διαχρονικά μεγάλο ρόλο στην ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Καταρχήν, επρόκειτο για οικογένεια αρμενικής ή γεωργιανής καταγωγής η οποία άνηκε στην στρατιωτική αριστοκρατία. Ανάμεσα σε αυτούς που ξεχώρισαν -πέρα από το ιστορικό πρόσωπο που εξετάζουμε- αποκτώντας τις ύψιστες θέσεις στην ιστορία του Βυζαντίου, ήταν ο Ιωάννης Τσιμισκής (925-976), ο οποίος και εχρίσθη αυτοκράτορας κατά την δεκαετία (969-976), όπως και ο Μιχαήλ Β’ Κουρκούας, ο οποίος εχρίσθη Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως κατά την τριετία (1143-1146).

Βέβαια, η εν λόγω οικογένεια για κάποιο διάστημα και μέχρι την εποχή του Ρωμανού Λεκαπηνού είχε περιέλθει σε υποβάθμιση του ρόλου της στα δρώμενα της βυζαντινής αριστοκρατίας, εξαιτίας της συνωμοσίας της οικογένειας και συγκεκριμένα του παππού του Ιωάννη ενάντια στον Αυτοκράτορα Βασίλειο Α’ τον Μακεδόνα κατά την περίοδο 877-879.

Όμως η κατάσταση άλλαξε άρδην, όταν στον θρόνο της Κωνσταντινούπολης ανέβηκε ως Συναυτοκράτορας του Κωνσταντίνου Ζ’ του Πορφυρογέννητου , ο Ρωμανός Α’, προσωπικός φίλος του Ιωάννη και έτσι χάρις σ’ αυτόν βρέθηκε να έχει ενεργό ρόλο στα δρώμενα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Επιπλέον, σε αυτό συνετέλεσε το γεγονός ότι ο Ιωάννης ως Δρουγγάριος της Βιγλής κατόπιν απόφασης του Ρωμανού προέβη στην σύλληψη και τον εκτοπισμό πολιτικών αντιπάλων του τελευταίου και συγκεκριμένα υποστηρικτών της βασιλομήτορος Ζωής Καρβωνοψίνας στο Οψίκιον.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με πηγές, μετά από αυτό το γεγονός ο Αυτοκράτορας όρισε τον Ιωάννη ως Δομέστικο των Σχολών της Ανατολής περί το 921 με 922 μ.Χ. Η πίστη του Ιωάννη Κουρκούα στον νέο Αυτοκράτορα και προσωπικό του φίλο αποδεικνύεται όταν ο ίδιος κατά το 923 μ.Χ. εξουδετέρωσε μια νέα συνωμοσία εναντίον του Ρωμανού κοντά στην Θεοδοσιούπολη (σημ. Ερζερούμ) που είχαν σχεδιάσει ο Βάρδας Βοηλάς, στρατηγός της Χαλδίας, και ο Τατζάκης, πλούσιος έμπορος με καταγωγή από Αρμενία.

Η ΑΚΑΤΑΒΛΗΤΗ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΚΟΥΡΚΟΥΑ
Πέρα από την δράση του για την στήριξη του νέου Αυτοκράτορα και φίλου του, ο Ιωάννης ανέπτυξε πλούσια στρατιωτική δράση με την ανάληψη της αρχιστρατηγίας στο ανατολικό μέτωπο από το 923 μ.Χ. που αφορούσε τις κτήσεις των ανατολικών περιοχών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας που απειλούνταν από τους Άραβες.

Ήδη από το επόμενο έτος συνήφθη διετής ανακωχή μεταξύ Βυζαντινών και Αράβων. Αυτό το γεγονός βοήθησε το Βυζάντιο ν’ αποκαταστήσει την ισορροπία στο δυτικό μέτωπο και να αντιμετωπίσει τη βουλγαρική απειλή. Από το 894 η αυτοκρατορία βρισκόταν σε σφοδρή αντιπαράθεση με τους Βούλγαρους, οι οποίοι, υπό την ηγεσία του Τσάρου Συμεών, είχαν κατορθώσει να καταλάβουν και να ερημώσουν μεγάλο τμήμα των βαλκανικών βυζαντινών κτίσεων. Ο πόλεμος στα Βαλκάνια έληξε στα 927 με το θάνατο του Βούλγαρου Τσάρου και έτσι οι βυζαντινοί ανεμπόδιστα πλέον έστρεψαν την προσοχή τους προς τις χώρες της Ανατολής.

Ήδη όμως από το 926 μ.Χ. οι βυζαντινές δυνάμεις καταπάτησαν την βυζαντινοαραβική συνθήκη και εισέβαλαν στα εδάφη του Χαλιφάτου της Βαγδάτης. Στόχος της εκστρατείας αυτής ήταν η εκπόρθηση της μεθοριακής πόλης Μελιτήνης (σημερινή Μαλάτεια της Αν. Τουρκίας). Η πόλη τελικά κυριεύθηκε, όχι όμως το φρούριό της. Στην κατάκτηση της πόλης συνέβαλλε αποφασιστικά και η στήριξη που παρείχε το αρμένικο εκστρατευτικό σώμα υπό τον Αρμένιο στρατηγό Μέλιο. Τα αυτοκρατορικά στρατεύματα αποχώρησαν από την πόλη με πλήθος ομήρων αφού πρώτα βεβαιώθηκαν ότι ο Εμίρης της πόλης και ο στρατηγός του, Άμπου Σαλάθ μετέβησαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου συζήτησαν ειρήνη και συμμαχία με τον Ρωμανό.

Μετά την πετυχημένη κατάληψη της Μελιτήνης, το 927 μ.Χ. ακολούθησε η κατάληψη της πόλης Σαμσάτ και μετά της πόλης Τίβιον της Αρμενίας. Η κατάληψη της τελευταίας δεν ήταν τυχαία. Ο Κουρκούας επιδίωκε να εκδιώξει από τις νότιες περιοχές της Αρμενίας τους μουσουλμάνους. Έτσι το 928 μ.Χ. κατελήφθη το Χλιάτ, όπου οι μουσουλμάνοι κάτοικοι υποχρεώθηκαν να υψώσουν σταυρό στην κορυφή του τζαμιού τους και στους μιναρέδες τους.

Μετά από αυτό οι μουσουλμάνοι του Χλιάτ και των γειτονικών πόλεων άρχισαν να εγκαταλείπουν την περιοχή. Αυτή όμως η κατάσταση κράτησε μέχρι το 929 μ.Χ., αφού ο ηγεμόνας του Αζερμπαϊτζάν, Μουφλίκ, εισέβαλε στην βυζαντινοαραβική μεθόριο, ανακουφίζοντας τους μουσουλμάνους της μεθορίου από την πίεση του Κουρκούα, που αναγκάστηκε να υποχωρήσει.

Το 931 μ.Χ. ο Κουρκούας εισέβαλε στη Θεοδοσιούπολη της Αρμενίας κατόπιν επτάμηνης πολιορκίας και κατέστησε την πόλη υποτελή στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Δηλαδή, ένα είδος «συμμαχίας» το οποίο κράτησε μέχρι το 939 μ.Χ. Τότε η Θεοδοσιούπολη κατέλυσε την συμμαχία της με το Βυζάντιο, όμως τελικά μετά από δέκα χρόνια ενσωματώθηκε στην αυτοκρατορία κατόπιν νέων εκστρατειών των Βυζαντινών.
Παρά τις στρατιωτικές επιτυχίες του Στρατηγού Κουρκούα, οι οποίες, εκτός των άλλων παραγόντων, – οφείλονταν στην αδυναμία της Βαγδάτης να υπερασπιστεί αποτελεσματικά τις μεθοριακές μουσουλμανικές πόλεις, η Βυζαντινή αυτοκρατορία αντιμετώπιζε αρκετές πιέσεις από περιφερειακούς ημιαυτόνομους εμίρηδες και ηγεμόνες όπως ο Μουφλίκ του Αζερμπαϊτζαν , ο Σουμλ της Ταρσού και οι Χαμδανίδες της Μοσούλης και του Χαλεπίου. Μάλιστα ο Σουμλ της Ταρσού εισέβαλε στρατιωτικά και προέλασε μέχρι και την Άγκυρα, ενώ τα λύτρα για την εξαγορά των Βυζαντινών αιχμαλώτων έφταναν μέχρι και τα 36.00 δηνάρια.

ΤΟ ΑΓΙΟ ΜΑΝΔΗΛΙΟΝ
Ο Κουρκούας συνέχισε ακάθεκτος προ εκπλήρωση ενός ακόμη στόχου, αυτόν της ολοκληρωτικής κατάληψης της Μελιτήνης. Το 933 μ.Χ. κατευθύνθηκε ξανά προς αυτήν την μεγαλούπολη καθώς είχε κυριευθεί πάλι από τις δυνάμεις του Χαλιφάτου της Βαγδάτης. Τελικά στις 19 Μαΐου του 934 μ.Χ. η Μελιτήνη έπεσε σε Βυζαντινά χέρια. Η πόλη και η γύρω περιοχή ενσωματώθηκε στην αυτοκρατορία ως βασιλικό κτήμα (κουρατωρεία) αποφέροντας μεγάλα έσοδα στο Βυζαντινό κράτος.

Είναι γεγονός ότι η κατάκτηση της Μελιτήνης αποτέλεσε πολυσήμαντο σταθμό για τους Βυζαντινούς, διότι μετά από τρεις αιώνες συνεχών εχθροπραξιών εναντίον των Αράβων ήταν η πρώτη φορά που προχωρούσαν σε κατάληψη κάποιας σημαντικής πόλης στο αραβικό μέτωπο. Και επιπλέον με την κατάληψη αυτής οι βυζαντινοί περνούν στην αντεπίθεση προσαρτώντας εδάφη, χωρίς να περιορίζονται σε επιδρομές αντεκδικητικού τύπου.

Εν ολίγοις, το Ανατολικό μέτωπο ειρήνευσε με τον θάνατο του Χαλίφη της Βαγδάτης Αλ Ραντί το 940 μ.Χ. και έτσι ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου είχε την δυνατότητα ν’ ασχοληθεί απερίσπαστος με την επιδρομή των Ρως του Κιέβου το καλοκαίρι της επόμενης χρονιάς και να την αποκρούσει. Για την επιτυχή εκδίωξη τους, συνέβαλλε και ο Κουρκούας με τα στρατεύματα του.

Μετά την επιτυχή εκδίωξη των Ρως, ο Κουρκούας με τα στρατεύματά του επέστρεψε στην Ανατολή και ανέλαβε ξανά δράση εναντίον των Αράβων. Αφού πρώτα κατέλαβε πολλές και σημαντικές πόλεις γύρω από την Αρμενία, όπως η Αμίδα και η Νισίβη, στράφηκε προς την επιχείρηση κατάκτησης της Έδεσσας, που ήταν ο κυριότερος στόχος του και μάλιστα αποτέλεσε αδιαμφισβήτητα την μεγαλύτερη στρατιωτική επιτυχία στο διάβα της πολεμικής δράσης του. Η πολιορκία της πόλης αυτής έλαβε χώρα κατά την περίοδο των τελευταίων μηνών του 942 ή των πρώτων μηνών του 943 μ.Χ.

Αποτέλεσμα αυτής της ασφυκτικής και συνεχόμενης πολιορκητικής πίεσης ήταν η παράδοση του «Αγίου Μανδηλίου» στους Βυζαντινούς και η μεταφορά του στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Συγκεκριμένα, λόγω του πετυχημένου πολιορκητικού κλοιού των Βυζαντινών στην Έδεσσα, ο Εμίρης της πόλης πείσθηκε να λάβει μέρος σε σχετικές διαπραγματεύσεις οι οποίες κατέληξαν ως εξής: Οι Βυζαντινοί συμφώνησαν ν’ αφήσουν την πόλη ελεύθερη, να απελευθερώσουν 200 άραβες αιχμαλώτους, ν΄ αποδώσουν ένα σημαντικό χρηματικό ποσό και να παύσουν τις εχθρικές ενέργειες εναντίον των αράβων στις γύρω περιοχές, με αντάλλαγμα το «Άγιο Μανδήλιο», όπερ και εγένετο.

Η παράδοση του Μανδηλίου και η μεταφορά του στην Κωνσταντινούπολη χρονολογείται εντός του 943μ.Χ. Παραλαμβάνεται από τους Βυζαντινούς ως λύτρο πολέμου και πολύτιμο τρόπαιο με μεγάλη θρησκευτική αξία για όλη την χριστιανοσύνη και αναγνωρίζονταν τόσο από τους νικητές όσο και από τους ηττημένους.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΔΟΜΕΣΤΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ
Η απόκτηση του Αγίου Μανδηλίου από τους Βυζαντινούς εκτόξευσε στα ύψη την δημοτικότητα του δημοφιλούς πλέον στρατηγού. Χαρακτηριστικό της εντύπωσης και του θαυμασμού ως προς το γεγονός αυτό αποτελεί το θρησκευτικό κείμενο του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ’ του Πορφυρογέννητου με τίτλο «Διήγησις περί της Εδέσσης αχειροποιήτου εικόνος».

Παράλληλα, όμως, με τις εκδηλώσεις θαυμασμού, αυξήθηκε και ο φθόνος στο πρόσωπο του Ιώαννη Κουρκούα από τους γιούς του Ρωμανού, Στέφανο και Κωνσταντίνο, οι οποίοι κατάφεραν να ματαιώσουν ένα συνοικέσιο του εγγονού του Ρωμανού με την κόρη του Κουρκούα, Ευφροσύνη (943).

Εκτός αυτού κατάφεραν να διαβάλλουν τον Δομέστικο στρατηγό στον αυτοκράτορα, με αποτέλεσμα να τον απομακρύνει από την διοίκηση του στρατού περί τα τέλη του 944μ.Χ. Η πράξη του αυτή είχε δυσμενείς επιπτώσεις τόσο για την αυτοκρατορία όσο και για τον ίδιο τον αυτοκράτορα, αφού λίγο μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, ο νέος διοικητής αμέσως υπέστη συντριπτική ήττα από τους Άραβες που εισέβαλαν ξανά στην Αυτοκρατορική επικράτεια .

Παράλληλα, την ίδια περίοδο (Δεκέμβριος του 944 μ.Χ) ο ίδιος ο Ρωμανός ανατράπηκε και εξορίστηκε από τους γιούς του, που κι αυτοί λίγο αργότερα θα έχουν την ίδια τύχη καθώς ο Κωνσταντίνος Ζ’ ανέλαβε ως μόνος αυτοκράτορας σε όλη την επικράτεια του Βυζαντίου.

Ο Κωνσταντίνος, αναγνωρίζοντας την προσφορά του Ιωάννη Κουρκούα, τον επανέφερε στα ύπατα στρατιωτικά αξιώματα. Από αυτό το σημείο και έπειτα (946), ο Δομέστικος στρατηγός επιλέγεται  για την θέση του πρέσβη στην αραβοκρατούμενη Ταρσό για να διαπραγματευτεί την ανταλλαγή αιχμαλώτων, ενώ το 949 μ.Χ. εκπόρθησε οριστικά την Θεοδοσιούπολη.

Η στρατιωτική δράση του Ι. Κουρκούα αποτέλεσε σημαντικότατο κεφάλαιο για την Βυζαντινή Αυτοκρατορία, καθώς αποκλειστικά σε αυτόν οφείλεται η προέλαση των Βυζαντινών στις περιοχές της Συρίας, Παλαιστίνης, Μεσοποταμίας και του Καυκάσου.

Πηγές
1. « ΟΙ ΒΑΣΙΛΕΙΣ , Ο ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΚΑΙ Η ΕΞΟΥΣΙΑ» Ηλίας Γιαρένης
2. « Η ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΔΥΝΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ» Αθανάσιος Μαρκόπουλος
3. « Η ΣΥΝΩΜΟΣΙΑ ΤΟΥ ΚΟΥΡΚΟΥΑ» Βασιλική Ν. Βαυσίδου
4. el.wikipedia.org/wiki/Ιωάννης_Κουρκούας