Γράφει ο Ανδρέας Χανιώτης, Μουσικός – Απόφοιτος Τμήματος Μουσικών Σπουδών ΕΚΠΑ

Yπάρχουν διάφοροι τρόποι να κατηγοριοποιηθούν τα παραδοσιακά τραγούδια της κάθε περιοχής. Στο παρόν άρθρο παρατίθενται ένα μέρος από Ποντιακά τραγούδια, όπως καταγράφτηκαν και μεταφράστηκαν στην συλλογή του Σ. Ευσταθιάδη με τίτλο “Τραγούδια του Ποντιακού Λαού”, των εκδόσεων Κυριακίδη. Ακολουθείται ο διαχωρισμός που έκανε ο συγγραφέας του βιβλίου, ο οποίος βασίζεται στο νόημα των στίχων του κάθε τραγουδιού. Γίνεται λόγος λοιπόν για τραγούδια που δίνουν α) μυνήματα ζωής, β) εθνικά σαλπίσματα, γ) που παρουσιάζουν την φύση και τη ζωή και δ) χαρές και συγκινήσεις. Βέβαια, στο βιβλίο του κ. Ευσταθιάδη υπάρχουν πολλά περισσότερα τραγούδια και κατηγορίες, καθώς εδώ παρουσιάζουμε εκείνα των οποίων έχουν αναρτηθεί οι εκτελέσεις στο διαδίκτυο.

ΜΗΝΥΜΑΤΑ ΖΩΗΣ

1) ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΘΗΚΟΝ
ΤΗΣ ΤΡΙΧΑΣ ΤΟ ΓΕΦΥΡ’

Στίχοι:

Ακεί πέραν σό Δρακολίμν’, σης Τρίχας το γεφύριν,
χίλιοι μαστόρ’ εδούλευαν και μύριοι μαθητάδες.
Όλεν τ’ ημέραν έχτιζαν, τη νύχταν εχαλάουτον.
Οι μάστοροι εχαίρουσαν, θε να πλεθύν’ η ρόγα,
οι μαθητάδες έκλαιγαν, τσί κουβαλεί λιθάρια;
Κι ατός ο πρωτομάστορας νουνίζ’ νύχταν κι ημέραν.
– Ντο δεις με πρωτομάστορα και στένω το γεφυρι σ’;
– Αν δίγω σε τον κύρη μου, άλλον κύρην πα ‘κ’ έχω!
– Ντο δεις με πρωτομάστορα και στένω το γεφύρι σ’;
– Αν δίγω σε την μάνα μου, άλλο μάνα πα ‘κ’ έχω!
– Ντο δεις με πρωτομάστορα και στέκει το γεφύρι σ’;
– Αν δίγω σε τ’ αδέλφια μου, άλλ’ αδέλφια πα ‘κ’ έχω!
– Ντο δεις με, πρωτομάστορα, σταλίζω το γεφύρι σ’;
– Αν δίγω σε και τα πουλιά μ’, άλλο πουλιά πα ‘κ’ έχω!
– Ντο δεις με πρωτομάστορα, στερένω το γεφύρι σ’;
– Αν δίγω σε την κάλη μου, καλύτερον ευρήκω!
Μένει και λέει την καλήν ατ’, αγλήγορα να ερται.
‘Κόμαν τον Γιάννεν ‘κ’ έλουσεν και σο κουνίν ‘κ’ εκέθεν,
‘κόμαν τα χτήνια ‘κ’ έλμεξεν, τα μουσκάρια ‘κ’ εδέκεν,
διπλομενεί την έρημον με τ’ άοικον πουλόπον.
Σάββαν να παέι σο λουτρόν, την Κερεκήν σον γάμον
και την Δευτέρα τον πουρνόν αδά να ευρισκάται.
Σάββαν επήγεν σο λουτρόν, την Κερεκήν σον γάμον,
και την Δευτέραν τον πουρνόν σο Δρακολίμν’ ευρέθεν.
Καλήν μ’, ακεί σο Δρακολίμν’ ερρούξεν το σκεπάρι μ’,
αν βουτάς κι εσύ παίρ’ τς ατό, είσαι τ’ εμόν η κάλη.
Πέντε οργέας κατηβαίν’ και με την τραγωδίαν,
κι άλλα πέντε ξαν κατηβαίν’ με την μοιρολογίαν.
– Κι άρ’ κι πονώ τα κάλλια μου κι ‘αρ’ κι πονώ τη νέτε μ’,
πονώ και κλαίω το πουλί μ’, ντ’ εφέκα κοιμισμένον.
Πώς τρομάζνε τα γόνατά μ’, να τρομάζ’ το γεφύρι σ’
κι άμον ντο σείουν τα μαλλιά μ’, να σείουν σείουν οι διαβάτοι,
κι άμον ντο τρέχνε τα δάκρυά μ’, να τρέχει το ποτάμι.
– Ευχέθ’, καλή μ’, ευχέθ’, καλή μ’, ευχέθ’, μή καταράσαι,
αδέλφια έεις σην ξενιτειάν, έρχουνταν και διαβαίνε.
– Κι αμόν ντο στέκν’ τα γόνατα μ’, να στέκ’ και το γεφύρι
κι αμόν ντο στέκνε τα μαλλιά μ’, να στέκνε οι διαβάτοι,
κι αμόν ντο στέκνε τα δάκρυά μ’, να στέκει το ποτάμι.
Τρί’ αδέλφια έμνες εμείς κι οι τρεις καταραμένοι,
είνας έχτσεν την Άδεσαν κι άλλε το Δεβασίριν
κι εγώ η τρισκατάρατος της Τρίχας το γεφύριν.

Από το βιβλίο του Σ. Ευσταθιάδη Τα τραγούδια του Ποντιακού Λαού, εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1992.
ΤΗΣ ΤΡΙΧΑΣ ΤΟ ΓΙΟΦΥΡΙ

Mετάφραση:

Στη Δρακολίμνη πέρα εκεί, στης Τρίχας το γεφύρι,
χίλιοι μαστόροι δούλευαν και μύριοι μαθητάδες.
Ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ γκρεμιζόταν.
Και τα μαστόρια χαίρονταν, θε ν’ αυξηθεί ο μισθός
κι οι μαθητάδες κλαίγανε! Ποιός κουβαλάει πέτρες;
Μονάχα ο πρωτομάστορας όλο και συλλογιέται.
– Τί δίνεις πρωτομάστορα, να στήσω το γεφύρι;
– Αν σου δώσω τον κύρη μου, δεν θα ‘χω άλλον κύρη.
– Τί δίνεις πρωτομάστορα, να στήσω το γεφύρι;
– Αν σου δώσω τη μάνα μου, δεν θα ‘χω πια μανούλα.
– Τί τάζεις πρωτομάστορα, για να σταθεί το έρμο;
– Τάζοντας σου τα αδέρφια μου, χωρίς αδέρφια θα ‘μαι.
– Και τί μου δίνεις μάστορα, να σου το στερεώσω;
– Αν δώσω τα παιδάκια μου, δεν θα ‘χω πια παιδάκια.
– Αν την καλή μου δώσω εγώ, καλύτερη θε να βρω.
Της στέλνει μήνυμα και λέει γοργά – γοργά για να ‘ρθει.
Τον Γιάννη της δεν έλουσε, στην κούνια δεν τον πήγε,
τ’ αγελάδια δεν άρμεξε, δεν βύζαξαν οι μόσχοι,
στέλνει μήνυμα δεύτερο με τ’ αγριοπουλάκι.
Σάββατο ας πάει στο λουτρό, την Κυριακή στο γάμο
και τη Δευτέρα το πρωί στης Τρίχας το γεφύρι.
Σάββατο πήγε στο λουτρό, την Κυριακή στο γάμο,
και τη Δευτέρα το πρωί πήγε στη Δρακολίμνη.
– Στη Δρακολίμνη μου ‘πεσε, καλή μου, το σκεπάρνι,
αντάξια γυναίκα μου θα ‘σαι, αν μου το φέρεις.
Πέντε οργιές στο βάραθρο βουτάει τραγουδώντας
κι άλλες τόσες κατέβηκε πικρομοιρολογώντας.
– Τα κάλλη και τη νιότη μου διόλου δεν τα λυπάμαι,
πονώ, κλαίω το βρέφος μου, που τ’ άφησα στην κούνια.
Όπως τρέμουν τα πόδια μου, να τρέμει το γιοφύρι
κι όπως μου σειούνται τα μαλλιά, να σειούνται κι οι διαβάτες
και πώς τρέχουν τα δάκρυα μου, να τρέχει το ποτάμι.
– Ευχήσου βρε γυναίκα μου, μην καταριέσαι, σκέψου,
αδέλφια έχεις στην ξενιτιά, θα ‘ρθουν και θα διαβούνε.
– Το πώς στέκουν τα πόδια μου, έτσι και τούτο ας στέκει
κι όπως μου στέκουν τα μαλλιά, να σταθούν κι οι διαβάτες
κι όπως μου στέκουν τα δάκρυά μου, να σταθεί το ποτάμι.
Τρεις αδελφάδες είμαστε, κι οι τρεις καταραμένες,
η μια έχτισε την Άδεσα κι η άλλη το Διαβασίρι,
κι εγώ η τρισκατάρατη της Τρίχας το γεφύρι.

Μετάφραση στίχων: Από το έργο του Σ. Ευσταθιάδη Τα τραγούδια του Ποντιακού Λαού, εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1992.

Σχόλια:

Ο ρυθμός του τραγουδιού είναι διπάτ. Είναι από τα πιο γνωστά κι αγαπημένα ποντιακά τραγούδια, παίζεται με λύρα όπως τα περισσότερα. Οι στίχοι του μιλάνε για μια ανθρωποθυσία: πρέπει ο πρωτομάστορας ενός γεφυριού να χτίσει μέσα σε αυτό τη γυναίκα του. Αλλιώς το γεφύρι δεν στεριώνει.

Τέτοιες θυσίες ήταν γνωστές στην Αρχαία Ελλάδα. Παράδειγμα τέτοιο είναι η θυσία της Ιφιγένειας από τον Αγαμέμνονα στο βωμό της θεάς Αρτέμιδας. Αυτή η πράξη ζητήθηκε από τους Θεούς για να φυσήξει ευνοϊκός άνεμος και να μπορέσουν οι Ατρείδες να πλεύσουν στην Τροία. Το θυσιαζόμενο πρόσωπο έπρεπε να είναι αγαπημένο. Έτσι εξασφαλιζόταν η Θεία βοήθεια σε έναν εθνικό ή κοινωνικό αγώνα.

Αυτή η συνήθεια δεν μπορεί να γίνει κατανοητή ούτε με ορθολογική σκέψη, ούτε με τυχαία συμβάντα. Είναι σαν να ζητάει ο άνθρωπος εξιλέωση από το Θεό. Το κάνει στερούμενος αγαπημένα κοντινά πρόσωπα. Επιπλέον, με αυτόν τον τρόπο – όπως διαβάζουμε στον Όμηρο – αποκτά δικαίωμα “αμοιβής” από τις ουρανιες δυνάμεις, κατά μία έννοια υποχρεώνει τον Θεό να τον ευεργετήσει.

Όταν διαδόθηκε ο Χριστιανισμός, έρχεται τέρμα στο έθιμο αυτό με την Σταύρωση του Χριστού. Θεωρείται ότι έχει πια αποκατασταθεί οριστικά η σχέση Θεού και Ανθρώπου. Όλοι πια σώζονται πια μόνο με την πίστη τους στο Θεό. Όμως, οι ανθρωποθυσίες συνεχίζονται και στην μετά Χριστόν εποχή. Αυτό αποδεικνύεται από αποφάσεις που έλαβε η Επίσημη Εκκλησία εναντίον αυτής της συνήθειας: στον κώδικα υπ’ αριθμόν 59 της Μονής Βλατάδων Θεσσαλονίκης (16ος αιώνας), ορίζεται σαφώς ότι αν κάποιοι χτίσουν άνθρωπο σε οικοδομή θεωρούνται φονιάδες. Καθοδηγούνται έμμεσα – με αυτόν τον κώδικα – οι υπόλοιποι άνθρωποι, να εναντιωθούν σε μια τέτοια ενέργεια και αν είναι αναγκαίο να θάψουν ζωντανούς τους χτίστες που θα αποπειραθούν να χτίσουν άνθρωπο σε οικοδομή. Έχει απομείνει κάτι από αυτό το έθιμο ως σήμερα: ενίοτε σφάζεται πετεινός στα θεμέλια κτιρίου, πριν ξεκινήσουν οι εργασίες.

Είναι ορισμένες ενδιαφέρουσες προεκτάσεις που έχει αυτός ο μύθος. Προεκτάσεις ηθικές, κοινωνικές και ψυχολογικές με διαχρονική αξία. Τα μεγάλα έργα ζητούν μεγάλες θυσίες. Γίνονται μόνο από εκείνους που μπορούν να δείξουν αυταπάρνηση. Η λαϊκή αντίληψη θέλει την ανθρωποθυσία για να χτιστεί το γεφύρι, διότι έτσι το κτίσμα αποκτά ψυχή, γίνεται αθάνατο. Ακόμα κι αν ο πρωτομάστορας – ο οποίος καλείται να θυσιάσει τη γυναίκα του – διαφωνεί με αυτήν την άποψη, την δέχεται για χάρη της πλειοψηφίας. Σκέφτεται το κοινό καλό και υποκύπτει.

Πολλά μπορούμε να πούμε για την αρχική πατρίδα του τραγουδιού αυτού, καθώς συναντάται παραλλαγμένο σε διάφορες περιοχές. Είναι γνωστό στην ευρύτερη περιοχή της Μικρασίας, στην Βαλκανική χερσόνησο, στην Κύπρο και υπάρχουν γνωστές Σέρβικες και Βουλγάρικες εκδόσεις του. Βασική του και πολύ γνωστή παραλλαγή είναι αυτή που συναντάμε στην Ήπειρο: της Άρτας το γιοφύρι.

Υπάρχουν δυο διαφορετικές γενικές θεωρίες σχετικές με την δημιουργία ενός δημώδους άσματος. Η πρώτη είναι της “μονογενέσεως”: το δημιούργημα έχει αφετηρία έναν τόπο και η διάδοση γίνεται από πλανόδιους μουσικούς. Το αποτέλεσμα είναι να σωθεί με διαφορετικές διαλέκτους σε διάφορα μέρη, όπως επίσης και με μελωδικές παραλλαγές από περιοχή σε περιοχή. Η δεύτερη είναι της “πολυγενέσεως”: σε περιοχές με παρόμοιες ανάγκες και προβήματα δημιουργούνται τραγούδια με παρόμοιους στίχους.

Ένα ερώτημα που δημιουργείται είναι ποιά θεωρία είναι η πιθανότερη για την γέννηση του εν λόγω τραγουδιού. Ενδιαφέρον έχει η τοποθέτηση ορισμένων ερευνητών σχετικά με την αρχική προέλευση του άσματος. Οι Ν. Πολίτης και G. Cocchiara πιστεύουν ότι αυτό προέρχεται από τον Ελλαδικό χώρο, ενώ ο L. Vargyas θεωρεί ότι ανήκει στην περιοχή του Καυκάσου.

Για να πλησιάσουμε την αλήθεια καλό είναι να έχουμε υπόψη τα εξής: Σε καμμία παραλλαγή δεν έχουμε την πληρότητα της ποντιακής έκδοσης. Ακόμα, από τα αρχαία χρόνια έχει μείνει ένας ελληνικός μύθος: το Τρίχινο Γεφύρι του Άδη με τους ποταμούς Αχέροντα, Κωκυτό και Πυριφλεγέθονα. Σχηματίζεται μια γέφυρα με τρεις καμάρες, μια για κάθε ποτάμι. Όταν οι ψυχές που είναι καθ’ οδόν για τον Άδη περνάνε πάνω από το Τρίχινο Γεφύρι, αυτό τρίζει και πολλές ψυχές πέφτουν και χάνονται. Αντίστοιχος μύθος θα εμφανιστεί σε μουσουλμανικούς πληθυσμούς πολύ αργότερα. Ο τίτλος της Ποντιακής παραλλαγής (τρίχας γεφύρ’) παραπέμπει σε αυτόν τον αρχαίο μύθο απευθείας.

Από τις πιο γνωστές παραλλαγές είναι “Της Άρτας το γιοφύρι”. Ας μιλήσουμε λίγο για κάποιες διαφορές που είχαν μεταξύ τους οι δυο γέφυρες, της Άρτας και του Πόντου: Στην Άρτα έχουμε τρεις καμάρες, μεγαλύτερο μήκος και πλάτος και μπορούν να διέλθουν και τροχοφόρα, σε αντίθεση με τον Πόντο όπου το μήκος είναι μόνο τριάντα μέτρα και το πλάτος ένα μέτρο. Υπάρχει επίσης μόνο μια καμάρα και η διέλευση γίνεται μόνο από πεζούς με πολλή προσοχή. Ακόμα, η κατασκευή του είναι με το σύστημα “τοξοειδών δια σφηνών γεφυρών”, τεχνική που εφαρμοζόταν τον 6ο π.Χ. αιώνα. Όλα αυτά μας κάνουν να σκεφτούμε ότι το Ποντιακό γεφύρι είναι παλαιότερο.

Το γεφύρι της τρίχας είναι αντικείμενο διεκδίκησης από διάφορες περιοχές του Πόντου. Πιθανότερη τοποθεσία θεωρείται μια περιοχή αριστερά του δημόσιου δρόμου Τραπεζούντας – Ερζερούμ, περίπου 18 χλμ από την Τραπεζούντα. Είναι η θέση Μιχιρτζή-Γεσίρογλου. Ο ποταμός λέγεται Πυξίτης.

Δεν μπορούμε να παραλείψουμε ορισμένες παρατηρήσεις σχετικά με την στάση των πρωτομαστόρων στις διάφορες παραλλαγές του τραγουδιού. Στην Κυπριακή παραλλαγή οι στίχοι παρουσιάζουν την απόφαση για την θυσία της γυναίκας ως ερχόμενη εξ ουρανού. Ο ίδιος δεν έχει σχεδόν καμμιά ευθύνη. Αντίθετα, ο πόντιος συνάδελφός του κοιτάζει κατάματα το δαιμόνιο και μιλάει μαζί του. Το δαιμόνιο τον ρωτά ποιον να θυσιάσει για να σταθεί το γεφύρι. Εκείνος προτείνει να θυσιάσει τον κύρη του, τη μάνα του, τα αδέλφια του. Ο δαίμονας δεν ικανοποιείται από τις προτάσεις και ρωτάει ξανά και ξανά. Τα πρόσωπα που προτάθηκαν πριν από την σύζυγο, βρίσκονταν όλα εκτός της εξουσίας του πρωτομάστορα.

Στα Άδανα και στην Ήπειρο ο πρωτομάστορας θέλει να θυσιαστεί ο ίδιος για να σώσει τη γυναίκα του. Ο Ηπειρώτης, στο άκουσμα της τραγικής μοίρας βυθίζεται στο πένθος. Αντίθετα, ο Πόντιος δέχεται το μήνυμα με το κεφάλι ψηλά. Ο τελευταίος της λέει ειλικρινά τί την περιμένει. Δεν σκαρφίζεται το Ηπειρώτικο τέχνασμα, ότι δήθεν έχασε τη βέρα του και θέλει να την στείλει να την βρει. Βιάζεται, της λέει να έρθει γρήγορα, και στο τέλος η ίδια πέφτει στο βάραθρο τραγουδώντας. Όλα αυτά δείχνουν τόλμη, ανδρεία και αποφασιστικότητα. Μπορεί να μοιάζει η συμπεριφορά του Ποντίου πρωτομάστορα περιφρόνηση προς την γυναίκα του, όμως αν το καλοσκεφτούμε, εκείνος την τιμάει με την ειλικρίνιά του. Την θεωρεί έτοιμη να αντιμετωπίση με θάρρος την αλήθεια. Επίσης την αντιμετωπίζει ως ισότιμη συνεργάτιδα, ελεύθερη να κρίνει και να αποφασίσει.

Η επωδός του τραγουδιού “Έλα δαφνε μ’ ποταμέ, Δάφνε μ’ και μυριγμένε” αναφέρεται στον ποταμό Πυξίτη. Ο λαός τον αποκαλεί ποταμόμε Δάφνες και με αυτές θέλει να δοξάσει τον πρωτομάστορα.

Από την σθεναρή ψυχική στάση και των δύο – του πρωτομάστορα και της γυναίκας – καθώς και από όλα τα προαναφερθέντα στοιχεία, συμπεραίνουμε ότι η Ποντιακή παραλλαγή είναι η αρχαιότερη από τις αντίστοιχες όλων των άλλων περιοχών. Ανήκει στην κατηγορία “παραλογές”. Δεν μπορούμε να την εντάξουμε στον Ακριτικό κύκλο διότι είναι αρχαιότερη.

Τα σχόλια στο τραγούδι αποτελούν σύντμηση των σχολίων που υπάρχουν στο βιβλίο του Σ. Ευσταθιάδη Τα τραγούδια του Ποντιακού Λαού, εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1992.

2) ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΑΙΣΘΗΜΑ

Η ΛΕΜΟΝΑ

Ελληνικά Παραδοσιακά Τραγούδια του Πόντου
Metnin Türkçe versiyonu için lütfen burayı tıklayınız

Γράφει ο Ανδρέας Χανιώτης, Μουσικός – Απόφοιτος Τμήματος Μουσικών Σπουδών ΕΚΠΑ

Yπάρχουν διάφοροι τρόποι να κατηγοριοποιηθούν τα παραδοσιακά τραγούδια της κάθε περιοχής. Στο παρόν άρθρο παρατίθενται ένα μέρος από Ποντιακά τραγούδια, όπως καταγράφτηκαν και μεταφράστηκαν στην συλλογή του Σ. Ευσταθιάδη με τίτλο “Τραγούδια του Ποντιακού Λαού”, των εκδόσεων Κυριακίδη. Ακολουθείται ο διαχωρισμός που έκανε ο συγγραφέας του βιβλίου, ο οποίος βασίζεται στο νόημα των στίχων του κάθε τραγουδιού. Γίνεται λόγος λοιπόν για τραγούδια που δίνουν α) μυνήματα ζωής, β) εθνικά σαλπίσματα, γ) που παρουσιάζουν την φύση και τη ζωή και δ) χαρές και συγκινήσεις. Βέβαια, στο βιβλίο του κ. Ευσταθιάδη υπάρχουν πολλά περισσότερα τραγούδια και κατηγορίες, καθώς εδώ παρουσιάζουμε εκείνα των οποίων έχουν αναρτηθεί οι εκτελέσεις στο διαδίκτυο.

ΜΗΝΥΜΑΤΑ ΖΩΗΣ

1) ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΘΗΚΟΝ
ΤΗΣ ΤΡΙΧΑΣ ΤΟ ΓΕΦΥΡ’

Στίχοι:

Ακεί πέραν σό Δρακολίμν’, σης Τρίχας το γεφύριν,
χίλιοι μαστόρ’ εδούλευαν και μύριοι μαθητάδες.
Όλεν τ’ ημέραν έχτιζαν, τη νύχταν εχαλάουτον.
Οι μάστοροι εχαίρουσαν, θε να πλεθύν’ η ρόγα,
οι μαθητάδες έκλαιγαν, τσί κουβαλεί λιθάρια;
Κι ατός ο πρωτομάστορας νουνίζ’ νύχταν κι ημέραν.
– Ντο δεις με πρωτομάστορα και στένω το γεφυρι σ’;
– Αν δίγω σε τον κύρη μου, άλλον κύρην πα ‘κ’ έχω!
– Ντο δεις με πρωτομάστορα και στένω το γεφύρι σ’;
– Αν δίγω σε την μάνα μου, άλλο μάνα πα ‘κ’ έχω!
– Ντο δεις με πρωτομάστορα και στέκει το γεφύρι σ’;
– Αν δίγω σε τ’ αδέλφια μου, άλλ’ αδέλφια πα ‘κ’ έχω!
– Ντο δεις με, πρωτομάστορα, σταλίζω το γεφύρι σ’;
– Αν δίγω σε και τα πουλιά μ’, άλλο πουλιά πα ‘κ’ έχω!
– Ντο δεις με πρωτομάστορα, στερένω το γεφύρι σ’;
– Αν δίγω σε την κάλη μου, καλύτερον ευρήκω!
Μένει και λέει την καλήν ατ’, αγλήγορα να ερται.
‘Κόμαν τον Γιάννεν ‘κ’ έλουσεν και σο κουνίν ‘κ’ εκέθεν,
‘κόμαν τα χτήνια ‘κ’ έλμεξεν, τα μουσκάρια ‘κ’ εδέκεν,
διπλομενεί την έρημον με τ’ άοικον πουλόπον.
Σάββαν να παέι σο λουτρόν, την Κερεκήν σον γάμον
και την Δευτέρα τον πουρνόν αδά να ευρισκάται.
Σάββαν επήγεν σο λουτρόν, την Κερεκήν σον γάμον,
και την Δευτέραν τον πουρνόν σο Δρακολίμν’ ευρέθεν.
Καλήν μ’, ακεί σο Δρακολίμν’ ερρούξεν το σκεπάρι μ’,
αν βουτάς κι εσύ παίρ’ τς ατό, είσαι τ’ εμόν η κάλη.
Πέντε οργέας κατηβαίν’ και με την τραγωδίαν,
κι άλλα πέντε ξαν κατηβαίν’ με την μοιρολογίαν.
– Κι άρ’ κι πονώ τα κάλλια μου κι ‘αρ’ κι πονώ τη νέτε μ’,
πονώ και κλαίω το πουλί μ’, ντ’ εφέκα κοιμισμένον.
Πώς τρομάζνε τα γόνατά μ’, να τρομάζ’ το γεφύρι σ’
κι άμον ντο σείουν τα μαλλιά μ’, να σείουν σείουν οι διαβάτοι,
κι άμον ντο τρέχνε τα δάκρυά μ’, να τρέχει το ποτάμι.
– Ευχέθ’, καλή μ’, ευχέθ’, καλή μ’, ευχέθ’, μή καταράσαι,
αδέλφια έεις σην ξενιτειάν, έρχουνταν και διαβαίνε.
– Κι αμόν ντο στέκν’ τα γόνατα μ’, να στέκ’ και το γεφύρι
κι αμόν ντο στέκνε τα μαλλιά μ’, να στέκνε οι διαβάτοι,
κι αμόν ντο στέκνε τα δάκρυά μ’, να στέκει το ποτάμι.
Τρί’ αδέλφια έμνες εμείς κι οι τρεις καταραμένοι,
είνας έχτσεν την Άδεσαν κι άλλε το Δεβασίριν
κι εγώ η τρισκατάρατος της Τρίχας το γεφύριν.

Από το βιβλίο του Σ. Ευσταθιάδη Τα τραγούδια του Ποντιακού Λαού, εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1992.
ΤΗΣ ΤΡΙΧΑΣ ΤΟ ΓΙΟΦΥΡΙ

Mετάφραση:

Στη Δρακολίμνη πέρα εκεί, στης Τρίχας το γεφύρι,
χίλιοι μαστόροι δούλευαν και μύριοι μαθητάδες.
Ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ γκρεμιζόταν.
Και τα μαστόρια χαίρονταν, θε ν’ αυξηθεί ο μισθός
κι οι μαθητάδες κλαίγανε! Ποιός κουβαλάει πέτρες;
Μονάχα ο πρωτομάστορας όλο και συλλογιέται.
– Τί δίνεις πρωτομάστορα, να στήσω το γεφύρι;
– Αν σου δώσω τον κύρη μου, δεν θα ‘χω άλλον κύρη.
– Τί δίνεις πρωτομάστορα, να στήσω το γεφύρι;
– Αν σου δώσω τη μάνα μου, δεν θα ‘χω πια μανούλα.
– Τί τάζεις πρωτομάστορα, για να σταθεί το έρμο;
– Τάζοντας σου τα αδέρφια μου, χωρίς αδέρφια θα ‘μαι.
– Και τί μου δίνεις μάστορα, να σου το στερεώσω;
– Αν δώσω τα παιδάκια μου, δεν θα ‘χω πια παιδάκια.
– Αν την καλή μου δώσω εγώ, καλύτερη θε να βρω.
Της στέλνει μήνυμα και λέει γοργά – γοργά για να ‘ρθει.
Τον Γιάννη της δεν έλουσε, στην κούνια δεν τον πήγε,
τ’ αγελάδια δεν άρμεξε, δεν βύζαξαν οι μόσχοι,
στέλνει μήνυμα δεύτερο με τ’ αγριοπουλάκι.
Σάββατο ας πάει στο λουτρό, την Κυριακή στο γάμο
και τη Δευτέρα το πρωί στης Τρίχας το γεφύρι.
Σάββατο πήγε στο λουτρό, την Κυριακή στο γάμο,
και τη Δευτέρα το πρωί πήγε στη Δρακολίμνη.
– Στη Δρακολίμνη μου ‘πεσε, καλή μου, το σκεπάρνι,
αντάξια γυναίκα μου θα ‘σαι, αν μου το φέρεις.
Πέντε οργιές στο βάραθρο βουτάει τραγουδώντας
κι άλλες τόσες κατέβηκε πικρομοιρολογώντας.
– Τα κάλλη και τη νιότη μου διόλου δεν τα λυπάμαι,
πονώ, κλαίω το βρέφος μου, που τ’ άφησα στην κούνια.
Όπως τρέμουν τα πόδια μου, να τρέμει το γιοφύρι
κι όπως μου σειούνται τα μαλλιά, να σειούνται κι οι διαβάτες
και πώς τρέχουν τα δάκρυα μου, να τρέχει το ποτάμι.
– Ευχήσου βρε γυναίκα μου, μην καταριέσαι, σκέψου,
αδέλφια έχεις στην ξενιτιά, θα ‘ρθουν και θα διαβούνε.
– Το πώς στέκουν τα πόδια μου, έτσι και τούτο ας στέκει
κι όπως μου στέκουν τα μαλλιά, να σταθούν κι οι διαβάτες
κι όπως μου στέκουν τα δάκρυά μου, να σταθεί το ποτάμι.
Τρεις αδελφάδες είμαστε, κι οι τρεις καταραμένες,
η μια έχτισε την Άδεσα κι η άλλη το Διαβασίρι,
κι εγώ η τρισκατάρατη της Τρίχας το γεφύρι.

Μετάφραση στίχων: Από το έργο του Σ. Ευσταθιάδη Τα τραγούδια του Ποντιακού Λαού, εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1992.

Σχόλια:

Ο ρυθμός του τραγουδιού είναι διπάτ. Είναι από τα πιο γνωστά κι αγαπημένα ποντιακά τραγούδια, παίζεται με λύρα όπως τα περισσότερα. Οι στίχοι του μιλάνε για μια ανθρωποθυσία: πρέπει ο πρωτομάστορας ενός γεφυριού να χτίσει μέσα σε αυτό τη γυναίκα του. Αλλιώς το γεφύρι δεν στεριώνει.

Τέτοιες θυσίες ήταν γνωστές στην Αρχαία Ελλάδα. Παράδειγμα τέτοιο είναι η θυσία της Ιφιγένειας από τον Αγαμέμνονα στο βωμό της θεάς Αρτέμιδας. Αυτή η πράξη ζητήθηκε από τους Θεούς για να φυσήξει ευνοϊκός άνεμος και να μπορέσουν οι Ατρείδες να πλεύσουν στην Τροία. Το θυσιαζόμενο πρόσωπο έπρεπε να είναι αγαπημένο. Έτσι εξασφαλιζόταν η Θεία βοήθεια σε έναν εθνικό ή κοινωνικό αγώνα.

Αυτή η συνήθεια δεν μπορεί να γίνει κατανοητή ούτε με ορθολογική σκέψη, ούτε με τυχαία συμβάντα. Είναι σαν να ζητάει ο άνθρωπος εξιλέωση από το Θεό. Το κάνει στερούμενος αγαπημένα κοντινά πρόσωπα. Επιπλέον, με αυτόν τον τρόπο – όπως διαβάζουμε στον Όμηρο – αποκτά δικαίωμα “αμοιβής” από τις ουρανιες δυνάμεις, κατά μία έννοια υποχρεώνει τον Θεό να τον ευεργετήσει.

Όταν διαδόθηκε ο Χριστιανισμός, έρχεται τέρμα στο έθιμο αυτό με την Σταύρωση του Χριστού. Θεωρείται ότι έχει πια αποκατασταθεί οριστικά η σχέση Θεού και Ανθρώπου. Όλοι πια σώζονται πια μόνο με την πίστη τους στο Θεό. Όμως, οι ανθρωποθυσίες συνεχίζονται και στην μετά Χριστόν εποχή. Αυτό αποδεικνύεται από αποφάσεις που έλαβε η Επίσημη Εκκλησία εναντίον αυτής της συνήθειας: στον κώδικα υπ’ αριθμόν 59 της Μονής Βλατάδων Θεσσαλονίκης (16ος αιώνας), ορίζεται σαφώς ότι αν κάποιοι χτίσουν άνθρωπο σε οικοδομή θεωρούνται φονιάδες. Καθοδηγούνται έμμεσα – με αυτόν τον κώδικα – οι υπόλοιποι άνθρωποι, να εναντιωθούν σε μια τέτοια ενέργεια και αν είναι αναγκαίο να θάψουν ζωντανούς τους χτίστες που θα αποπειραθούν να χτίσουν άνθρωπο σε οικοδομή. Έχει απομείνει κάτι από αυτό το έθιμο ως σήμερα: ενίοτε σφάζεται πετεινός στα θεμέλια κτιρίου, πριν ξεκινήσουν οι εργασίες.

Είναι ορισμένες ενδιαφέρουσες προεκτάσεις που έχει αυτός ο μύθος. Προεκτάσεις ηθικές, κοινωνικές και ψυχολογικές με διαχρονική αξία. Τα μεγάλα έργα ζητούν μεγάλες θυσίες. Γίνονται μόνο από εκείνους που μπορούν να δείξουν αυταπάρνηση. Η λαϊκή αντίληψη θέλει την ανθρωποθυσία για να χτιστεί το γεφύρι, διότι έτσι το κτίσμα αποκτά ψυχή, γίνεται αθάνατο. Ακόμα κι αν ο πρωτομάστορας – ο οποίος καλείται να θυσιάσει τη γυναίκα του – διαφωνεί με αυτήν την άποψη, την δέχεται για χάρη της πλειοψηφίας. Σκέφτεται το κοινό καλό και υποκύπτει.

Πολλά μπορούμε να πούμε για την αρχική πατρίδα του τραγουδιού αυτού, καθώς συναντάται παραλλαγμένο σε διάφορες περιοχές. Είναι γνωστό στην ευρύτερη περιοχή της Μικρασίας, στην Βαλκανική χερσόνησο, στην Κύπρο και υπάρχουν γνωστές Σέρβικες και Βουλγάρικες εκδόσεις του. Βασική του και πολύ γνωστή παραλλαγή είναι αυτή που συναντάμε στην Ήπειρο: της Άρτας το γιοφύρι.

Υπάρχουν δυο διαφορετικές γενικές θεωρίες σχετικές με την δημιουργία ενός δημώδους άσματος. Η πρώτη είναι της “μονογενέσεως”: το δημιούργημα έχει αφετηρία έναν τόπο και η διάδοση γίνεται από πλανόδιους μουσικούς. Το αποτέλεσμα είναι να σωθεί με διαφορετικές διαλέκτους σε διάφορα μέρη, όπως επίσης και με μελωδικές παραλλαγές από περιοχή σε περιοχή. Η δεύτερη είναι της “πολυγενέσεως”: σε περιοχές με παρόμοιες ανάγκες και προβήματα δημιουργούνται τραγούδια με παρόμοιους στίχους.

Ένα ερώτημα που δημιουργείται είναι ποιά θεωρία είναι η πιθανότερη για την γέννηση του εν λόγω τραγουδιού. Ενδιαφέρον έχει η τοποθέτηση ορισμένων ερευνητών σχετικά με την αρχική προέλευση του άσματος. Οι Ν. Πολίτης και G. Cocchiara πιστεύουν ότι αυτό προέρχεται από τον Ελλαδικό χώρο, ενώ ο L. Vargyas θεωρεί ότι ανήκει στην περιοχή του Καυκάσου.

Για να πλησιάσουμε την αλήθεια καλό είναι να έχουμε υπόψη τα εξής: Σε καμμία παραλλαγή δεν έχουμε την πληρότητα της ποντιακής έκδοσης. Ακόμα, από τα αρχαία χρόνια έχει μείνει ένας ελληνικός μύθος: το Τρίχινο Γεφύρι του Άδη με τους ποταμούς Αχέροντα, Κωκυτό και Πυριφλεγέθονα. Σχηματίζεται μια γέφυρα με τρεις καμάρες, μια για κάθε ποτάμι. Όταν οι ψυχές που είναι καθ’ οδόν για τον Άδη περνάνε πάνω από το Τρίχινο Γεφύρι, αυτό τρίζει και πολλές ψυχές πέφτουν και χάνονται. Αντίστοιχος μύθος θα εμφανιστεί σε μουσουλμανικούς πληθυσμούς πολύ αργότερα. Ο τίτλος της Ποντιακής παραλλαγής (τρίχας γεφύρ’) παραπέμπει σε αυτόν τον αρχαίο μύθο απευθείας.

Από τις πιο γνωστές παραλλαγές είναι “Της Άρτας το γιοφύρι”. Ας μιλήσουμε λίγο για κάποιες διαφορές που είχαν μεταξύ τους οι δυο γέφυρες, της Άρτας και του Πόντου: Στην Άρτα έχουμε τρεις καμάρες, μεγαλύτερο μήκος και πλάτος και μπορούν να διέλθουν και τροχοφόρα, σε αντίθεση με τον Πόντο όπου το μήκος είναι μόνο τριάντα μέτρα και το πλάτος ένα μέτρο. Υπάρχει επίσης μόνο μια καμάρα και η διέλευση γίνεται μόνο από πεζούς με πολλή προσοχή. Ακόμα, η κατασκευή του είναι με το σύστημα “τοξοειδών δια σφηνών γεφυρών”, τεχνική που εφαρμοζόταν τον 6ο π.Χ. αιώνα. Όλα αυτά μας κάνουν να σκεφτούμε ότι το Ποντιακό γεφύρι είναι παλαιότερο.

Το γεφύρι της τρίχας είναι αντικείμενο διεκδίκησης από διάφορες περιοχές του Πόντου. Πιθανότερη τοποθεσία θεωρείται μια περιοχή αριστερά του δημόσιου δρόμου Τραπεζούντας – Ερζερούμ, περίπου 18 χλμ από την Τραπεζούντα. Είναι η θέση Μιχιρτζή-Γεσίρογλου. Ο ποταμός λέγεται Πυξίτης.

Δεν μπορούμε να παραλείψουμε ορισμένες παρατηρήσεις σχετικά με την στάση των πρωτομαστόρων στις διάφορες παραλλαγές του τραγουδιού. Στην Κυπριακή παραλλαγή οι στίχοι παρουσιάζουν την απόφαση για την θυσία της γυναίκας ως ερχόμενη εξ ουρανού. Ο ίδιος δεν έχει σχεδόν καμμιά ευθύνη. Αντίθετα, ο πόντιος συνάδελφός του κοιτάζει κατάματα το δαιμόνιο και μιλάει μαζί του. Το δαιμόνιο τον ρωτά ποιον να θυσιάσει για να σταθεί το γεφύρι. Εκείνος προτείνει να θυσιάσει τον κύρη του, τη μάνα του, τα αδέλφια του. Ο δαίμονας δεν ικανοποιείται από τις προτάσεις και ρωτάει ξανά και ξανά. Τα πρόσωπα που προτάθηκαν πριν από την σύζυγο, βρίσκονταν όλα εκτός της εξουσίας του πρωτομάστορα.

Στα Άδανα και στην Ήπειρο ο πρωτομάστορας θέλει να θυσιαστεί ο ίδιος για να σώσει τη γυναίκα του. Ο Ηπειρώτης, στο άκουσμα της τραγικής μοίρας βυθίζεται στο πένθος. Αντίθετα, ο Πόντιος δέχεται το μήνυμα με το κεφάλι ψηλά. Ο τελευταίος της λέει ειλικρινά τί την περιμένει. Δεν σκαρφίζεται το Ηπειρώτικο τέχνασμα, ότι δήθεν έχασε τη βέρα του και θέλει να την στείλει να την βρει. Βιάζεται, της λέει να έρθει γρήγορα, και στο τέλος η ίδια πέφτει στο βάραθρο τραγουδώντας. Όλα αυτά δείχνουν τόλμη, ανδρεία και αποφασιστικότητα. Μπορεί να μοιάζει η συμπεριφορά του Ποντίου πρωτομάστορα περιφρόνηση προς την γυναίκα του, όμως αν το καλοσκεφτούμε, εκείνος την τιμάει με την ειλικρίνιά του. Την θεωρεί έτοιμη να αντιμετωπίση με θάρρος την αλήθεια. Επίσης την αντιμετωπίζει ως ισότιμη συνεργάτιδα, ελεύθερη να κρίνει και να αποφασίσει.

Η επωδός του τραγουδιού “Έλα δαφνε μ’ ποταμέ, Δάφνε μ’ και μυριγμένε” αναφέρεται στον ποταμό Πυξίτη. Ο λαός τον αποκαλεί ποταμόμε Δάφνες και με αυτές θέλει να δοξάσει τον πρωτομάστορα.

Από την σθεναρή ψυχική στάση και των δύο – του πρωτομάστορα και της γυναίκας – καθώς και από όλα τα προαναφερθέντα στοιχεία, συμπεραίνουμε ότι η Ποντιακή παραλλαγή είναι η αρχαιότερη από τις αντίστοιχες όλων των άλλων περιοχών. Ανήκει στην κατηγορία “παραλογές”. Δεν μπορούμε να την εντάξουμε στον Ακριτικό κύκλο διότι είναι αρχαιότερη.

Τα σχόλια στο τραγούδι αποτελούν σύντμηση των σχολίων που υπάρχουν στο βιβλίο του Σ. Ευσταθιάδη Τα τραγούδια του Ποντιακού Λαού, εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1992.

2) ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΑΙΣΘΗΜΑ

Η ΛΕΜΟΝΑ

Στίχοι:

– Σίτ’ επέγνα ομάλια – ομάλια, είδα ορμάνια και λιβάδια,
είδα ορμάνια και λιβάδια και σην άκραν τρέχ’ πεγάδι
και σην πεγαδί’ την άκραν έστεκεν δέντρον και μέγαν,
έστεκεν δέντρον και μέγαν, τα νεράντζια φορτωμένον.
Έπλωσα να παίρω έναν κι εχολιάστεν η Λεμόνα.
Και τη ήλ’ η μάνα εκούξεν: – Ντο λαλείς ναι Μεληδόνα;
– Ντο χολιάσκεσαι Λεμόνα; Πάσκ’ ετσάκωσα κλαδόπον;
Πάσκ’ ετσάκωσα κλαδόπον, για εμάραινα φυλλόπον;
Κι αν ετσάκωσα κλαδόπον, να τσεκούται το χερόπο μ’
κι αν εμάραινα φυλλόπον, να μαραίνεται το ψόπο μ’.
Ο Ήλεν μαραίν’ φυλλόπα κι αέρα τσακών’ κλαδόπα.

Από το βιβλίο του Σ. Ευσταθιάδη Τα τραγούδια του Ποντιακού Λαού, εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1992.

Διαβάστε τη συνέχεια στο ellhnwnmikrasia.wordpress.com