του Francesco Bilotta
Την άνοιξη αυτή που σημαδεύτηκε από τον ιό και την κοινωνική απομόνωση, τα χελιδόνια εμφανίστηκαν στους ευρωπαϊκούς ουρανούς. Μετά το ξεχειμώνιασμα τους στην Κεντρική Αφρική επιστρέφουν στα μέρη όπου γεννήθηκαν για έναν νέο αναπαραγωγικό κύκλο.  Φαινόμενο που ανανεώνεται εδώ και  10 χιλιάδες χρόνια από το τέλος του τελευταίου παγετώνα και με το σχηματισμό των τρεχουσών κλιματικών ζωνών.
Η μετανάστευση των χελιδονιών είναι χωρίς σύνορα, συνδέει εδάφη και οικοσυστήματα σε απόσταση χιλιάδων χιλιομέτρων. Ο μυστηριώδης χωροχρονικός συγχρονισμός με τον οποίο εκδηλώνεται αυτό το φαινόμενο έκανε το χελιδόνι να εισέλθει στον πολιτισμό μας ως έκφραση της κυκλικότητας του χρόνου και ως σύμβολο της άνοιξης και της αναγέννησης. Αλλά το χελιδόνι  Hirundo rustic για να φτάσει στα γεωγραφικά πλάτη μας και στις περιοχές αναπαραγωγής πρέπει να ταξιδέψει σε αποστάσεις μεγαλύτερες από 10 χιλιάδες χιλιόμετρα, διασχίζοντας τα εξαντλητικά φυσικά εμπόδια της ερήμου Σαχάρας και της Μεσογείου.

Οι μεταναστευτικές διαδρομές που ακολουθούν τα χελιδόνια για να φτάσουν στην Ευρώπη εξαρτώνται από τις περιοχές προέλευσης και τις περιοχές που επιλέγουν για να φτιάξουν τις φωλιές τους. Τις περισσότερες φορές πετούν  μέσω του  Γιβραλτάρ, άλλες φορές ακολουθούν τις πιο δύσκολες διαδρομές του Τυρρηνικού Πελάγους και των Βαλκανίων, χρησιμοποιώντας τα νησιά της Μεσογείου ως ενδιάμεσο σταθμό. Αντιστοιχούν στις διαδρομές που ακολουθούν τα ανθρώπινα όντα, διαδρομές που χαρακτηρίζονται από τη κόπωση και τους κινδύνους που κάθε μετανάστης αναγκάζεται να αντιμετωπίσει. Αλλά οι περιβαλλοντικές αλλαγές διαταράσσουν τον κύκλο ζωής από τις χιλιετείς συνήθειες των χελιδόνων, σημειώνοντας μια πτώση που μπορεί να γίνει μη αναστρέψιμη. Οι μεταναστεύσεις είναι το αποτέλεσμα σύνθετων εξελικτικών διαδικασιών που στοχεύουν στη βελτίωση της αναπαραγωγικής τους ικανότητας.
Τα χελιδόνια βρίσκονται στο επίκεντρο πολλών ερευνών και παρατηρήσεων επειδή αντιπροσωπεύουν ένα μοντέλο μελέτης για να κατανοήσουμε πώς αλλάζει η συμπεριφορά των μεταναστεύσεων. Ένα χελιδόνι που ταξιδεύει από την Αφρική για να φτάσει στην Ευρώπη πρέπει να εφαρμόσει σύνθετες στρατηγικές: να συγκεντρώσει επαρκείς ενεργειακούς πόρους, να επιλέξει τη σωστή περίοδο για να φύγει, να γνωρίσει πώς να προσανατολίζεται, να καθορίσει το σημείο όπου πρέπει να σταματήσει. Η κλιματική αλλαγή και η αλλοίωση των οικοσυστημάτων θα επηρεάσουν αυτές τις συμπεριφορές. Οι διαδικασίες απερήμωσης, η μείωση της βιοποικιλότητας, η εντατική γεωργία, η μαζική χρήση φυτοφαρμάκων, η αλλοίωση των πληθυσμών των εντόμων, η καταστροφή των φωλιών σε περιοχές αναπαραγωγής, το κυνήγι στις περιοχές ξεχειμωνιάσματος, είναι στοιχεία που καθορίζουν την υψηλότερη θνησιμότητα στους πληθυσμούς χελιδόνων και τη μείωση της αναπαραγωγικής τους ικανότητας. Ο μέσος όρος ζωής τους είναι 2-3 χρόνια λόγω της υψηλής θνησιμότητας, με 6 χελιδόνια στα 10 που δεν φτάνουν τον πρώτο χρόνο, και είναι όλο και λιγότερο τα χελιδόνια που φέρνουν την άνοιξη.
Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία, σε ευρωπαϊκό επίπεδο καταγράφηκε μείωση κατά 40% στους πληθυσμούς των χελιδόνων τα τελευταία 20 χρόνια, με την εξαφάνιση περίπου 6 εκατομμυρίων ζευγαριών. Σύμφωνα με τη Lipu (ιταλική ένωση για την προστασία των πουλιών), υπάρχουν περίπου 15 εκατομμύρια ζευγάρια χελιδονιών που φωλιάζουν στην Ευρώπη, εκ των οποίων σχεδόν ένα εκατομμύριο επιλέγουν την Ιταλία. Τα ζευγάρια σχηματίζονται στην περιοχή αναπαραγωγής μετά την άφιξη τους, αλλά καταγράφηκαν ζευγάρια που έχουν φωλιάσει στην ίδια περιοχή για αρκετά χρόνια. Η παρακολούθηση που πραγματοποιήθηκε σε χιλιάδες άτομα, χάρη στη χρήση δακτυλίων και μικρών αισθητήρων, επέτρεψε τον προσδιορισμό των περιοχών προέλευσης, της ταχύτητας των μετακινήσεων, των περιοχών στάσης και αναπαραγωγής.
Τα χελιδόνια που φωλιάζουν στην Ιταλία προέρχονται κυρίως από την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, ενώ τα χελιδόνια που κατευθύνονται προς την Κεντρική Ευρώπη προέρχονται κυρίως από τη Νιγηρία και το Καμερούν. Το Ebbaken (Νιγηρία) θεωρείται «το χωριό των χελιδονιών», σημείο συγκέντρωσης εκατομμυρίων ατόμων που περιμένουν να επιστρέψουν στην Ευρώπη. Άλλα κοπάδια φτάνουν από τη Νότια Αφρική για να φτάσουν στη Βόρεια Ευρώπη, μέσω της μακρύτερης μεταναστευτικής διαδρομής που γνωρίζουμε, διασχίζοντας το ισημερινό δάσος, την έρημο της Σαχάρας και τη Μεσόγειο. Ένα ταξίδι που διαρκεί περίπου δύο εβδομάδες και προβλέπει μόνο στάσεις διανυκτέρευσης, καλύπτοντας κάθε μέρα αποστάσεις άνω των 300 km. Με τη διέλευση της ερήμου που για τα χελιδόνια και για πολλούς ανθρώπους δεν είναι μόνο μια μεταφορά. Η Σαχάρα διευρύνεται όλο και περισσότερο λόγω των διαδικασιών ερημοποίησης που επηρεάζουν το Σαχέλ, όπου έχει καταγραφεί μία από τις πιο σοβαρές κλιματικές και ανθρωπιστικές καταστάσεις έκτακτης ανάγκης στον πλανήτη. Η ξηρασία σε αυτήν την λωρίδα έχει μειώσει σημαντικά τα περιβάλλοντα ευνοϊκά για να κάνουν στάση τα  χελιδόνια.
Για να κατανοήσουν πώς αντιδρούν τα μεταναστευτικά πουλιά στην κλιματική αλλαγή, οι ερευνητές του Πανεπιστημίου του Αμβούργου ανέλυσαν το 2017 τα δεδομένα που αναφέρονται σε μια περίοδο 300 ετών, χρησιμοποιώντας σημειώσεις από φυσιολάτρες και παρατηρητές του παρελθόντος. Ως αποτέλεσμα βρήκαν ότι η αύξηση της θερμοκρασίας αλλάζει τον κύκλο των εποχών, καθορίζοντας διακυμάνσεις στις διαδικασίες  μετανάστευσης, μεταβολές στους χρόνους ταξιδιού, αλλαγές στη γεωγραφική κατανομή των μεταναστών. Εξ άλλου  τα πουλιά που πρέπει να καλύψουν μεγαλύτερες αποστάσεις επηρεάζονται περισσότερο επειδή αλλάζουν πιο αργά τη συμπεριφορά τους.
Το να φτάσουν στη κακιά στιγμή έχεις σοβαρές επιπτώσεις λόγω της συνέπειας στη διαθεσιμότητα τροφής και στην αναζήτηση των τοποθεσιών φωλιάσματος.
Σύμφωνα με μια μελέτη που δημοσιεύθηκε από το περιοδικό  Nature Climate Change, οι κλιματικές αλλαγές και η περιβαλλοντική ρύπανση αλλάζουν τη συμπεριφορά του 80% των μεταναστευτικών πτηνών. Οι απρόβλεπτες καιρικές συνθήκες και τα ολοένα και συχνότερα ακραία φαινόμενα τους εκθέτουν σε πρώιμες ή καθυστερημένες μεταναστεύσεις, με συνέπεια να μην βρίσκουν κατάλληλες  συνθήκες στις περιοχές αναπαραγωγής. Το ανώμαλο κρύο που έπληξε την Ιταλία τον Μάιο του 2019 προκάλεσε υψηλή θνησιμότητα στα χελιδόνια λόγω των χαμηλών θερμοκρασιών και της σπανιότητας των εντόμων. Οι αλλαγές στο γεωργικό περιβάλλον έχουν επίσης αλλάξει την παρουσία και τη συμπεριφορά των αποδημητικών πτηνών. Μια έρευνα του 2015 από το Πανεπιστήμιο Bocconi στο Μιλάνο σε συνεργασία με το πάρκο Adda South Park εξέτασε την κατάσταση της υγείας των χελιδόνων στην πεδιάδα του ποταμού Πάδου (ή Πο ή Ηριδανού).
Οι αλλαγές στις γεωργικές πρακτικές, οι εντατικές καλλιέργειες, η εξαφάνιση των λιβαδιών και φρακτών, οι αλλαγές στον ζωοτεχνικό τομέα, οι παρεμβάσεις στις αγροτικές κατασκευές έχουν προκαλέσει σοβαρές συνέπειες στη ζωή των χελιδόνων, μειώνοντας τον αριθμό τους κατά σχεδόν 70% σε 15 χρόνια σε όλη την περιοχή του Πάρκου μεταξύ Lodi και Cremona.
Τα χελιδόνια, αναγνωρίσιμα από την κόκκινη κηλίδα τους κάτω από το λαιμό και τη διχάλα ουρά τους, εγκαθίστανται  κατά προτίμηση σε αγροτικές περιοχές όπου η μεγαλύτερη διαθεσιμότητα νερού ευνοεί την παρουσία εντόμων και φωλιάζουν στις φάρμες, στάβλους, σοφίτες και βεράντες των σπιτιών. Στις πόλεις επικρατεί η παρουσία των πετροχελίδονων που έχουν μεγαλύτερες διαστάσεις σε σύγκριση με τα χελιδόνια και φωλιάζουν σε αστικά κτίρια. Ένας πιο περιορισμένος αριθμός είναι  το χελιδόνι παραθύρου, μικρότερο από τα άλλα χελιδόνια και ανήκει στην ίδια οικογένεια.
Έχοντας περιγράψει αυτές τις διαφορές, πρέπει να υπογραμμιστεί ο σημαντικός ρόλος που παίζουν τα χελιδόνια στα οικοσυστήματα για τη δραστηριότητα ελέγχου πολλών επιβλαβών εντόμων. Το 90% της διατροφής τους αποτελείται από έντομα (μύγες, κουνούπια, ακρίδες, αφίδες), ενώ παράλληλα σώζουν τους επικονιαστές (μέλισσες). Ένα ζευγάρι χελιδονιών κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου (Απρίλιος-Σεπτέμβριος) είναι σε θέση να συλλάβει 6.000 έντομα την ημέρα, για συνολικά 150.000 έντομα την περίοδο. Σε μια αστική περιοχή με μέσες διαστάσεις, ένας πληθυσμός 10 χιλιάδων πτηνών, χελιδόνια, πετροχελίδονα και χελιδόνια παραθύρων, μπορεί να καταφέρει να εξαλείψει κατά τους μήνες αναπαραγωγής έως και 63 τόνους εντόμων.
Κανένα εντομοκτόνο δεν μπορεί να παίζει την ίδια λειτουργία. Όταν φτάσει το φθινόπωρο, το βιολογικό ρολόι των χελιδονιών ενεργοποιεί εσωτερικά σήματα για να τους δείξει ότι είναι καιρός να ξαναφύγουν. Τα χελιδόνια συγκεντρώνονται σχηματίζοντας σμήνους χιλιάδων πτηνών για να επιστρέψουν στην Αφρική, με την αγωνία εκείνου που θα αντιμετωπίσει ένα μακρύ ταξίδι. Θα επιστρέψουν την επόμενη άνοιξη εάν ξέρουμε πώς να τα προστατεύσουμε.

Francesco Bilotta
Global Research – Mondialisation