*Εξέγερση από το Νευροκόπι, 

Πολλές πτυχές της ιστορίας της Θράκης διαχρονικά, δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς και δεν έχουν φωτισθεί επιστημονικά. Μία από τις πτυχές αυτές, αφορά τους Πομάκους και τον απελπισμένο αγώνα τους εναντίον των Βουλγάρων και των Ρώσων κατά τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1878, που τερματίσθηκε με τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου η οποία υπεγράφη το Μάρτιο του 1878 και τα πολιτικά της αποτελέσματα ανεστάλησαν με το συνέδριο του Βερολίνου το καλοκαίρι του ίδιου έτους.
Μία ασύμμετρη και απρόβλεπτη εξέλιξη για τους Ρώσους νικητές σημειώθηκε, εξαιτίας της στάσης των Βουλγάρων, που ξαφνικά άρχισαν να συμπεριφέρονται ως κατακτητές και να κακοποιούν Έλληνες και Μουσουλμάνους.  
Πολλοί Τούρκοι, όταν τα Ρωσικά στρατεύματα άρχισαν να προσεγγίζουν τα εδάφη της Θράκης, θέλοντας να αποφύγουν την εκδικητικότητα των Βουλγάρων, όσοι μάλιστα δεν μπόρεσαν να καταφύγουν στην Κωνσταντινούπολη επειδή κόπηκε η σιδηροδρομική επικοινωνία, ανέβηκαν στα απρόσιτα ορεινά χωριά της Ροδόπης. Εκεί Πομάκοι, αλλά και ξεσπιτωμένοι Τούρκοι καθώς και λιποτάκτες, δημιούργησαν ένα ενιαίο μέτωπο κατά των Ρώσων και Βουλγάρων.

Το πρώτο πράμα που έκαναν ήταν να κλείσουν τις ορεινές διαβάσεις. Αρχικά, οι αρχές κατοχής δεν έδωσαν καμιά σημασία. Όταν όμως υπεγράφη η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, οι Τούρκοι πίστεψαν στις διαβεβαιώσεις των Ρώσων ότι δεν κινδυνεύουν, δέχθηκαν τις αρχές κατοχής και μάλιστα αφοπλίσθηκαν. Πολύ γρήγορα όμως άρχισαν οι επιθέσεις των Βουλγάρων και οι παντοειδείς κακοποιήσεις. Μόλις έμαθαν όσοι βρίσκονταν ψηλά στα ορεινά τι έπαθαν οι Τούρκοι που δήλωσαν υποταγή, αμέσως αποφάσισαν να αντισταθούν με κάθε μέσον. Έκλεισαν πάλι τις διαβάσεις και τις στενωπούς της Ροδόπης και απαντούσαν με πυρά, όταν οι Ρώσοι προσπαθούσαν να περάσουν από τις εμπροσθοφυλακές τους, που πρέπει να εκτείνονταν σε μέτωπο μήκους πλέον των 80 χλμ. από τα δυτικά ημιορεινά του Διδυμοτείχου και του Σουφλίου. 
Στη Δράμα μάλιστα, σε μυστικές συγκεντρώσεις διακήρυξαν από τις 7 Μαρτίου, «πως προτιμώσι να τεθώσιν υπό το σκήπτρον του βασιλέως των Ελλήνων και μείνωσιν ευχαρίστως εις τας εστίας των παρά υπό τον Βούλγαρο Ηγεμόνα…». 
Με τους επαναστάτες της Ροδόπης σε κάποια φάση ενώθηκαν και οι κάτοικοι του Νευροκοπίου.

Ο Αθανάσιος Ματάλας, υποπρόξενος της Ελλάδας στη Φιλιππούπολη, ειδοποιούσε  από τις 21 Μαρτίου 1878 με αναφορά του (αρ. πρωτ. 21) ότι οι Πομάκοι που αρνήθηκαν να δεχθούν τους Ρώσους, πρόβαλαν σθεναρή αντίσταση. Η αντίσταση των Πομάκων είχε αρχίσει νωρίς…
Οι «Τάιμς» του Λονδίνου έγραφαν τότε:
«Η εν Ροδόπη στάσις επιταχύνει την ελληνοτουρκικήν συμπάθειαν. Οι πλείστοι των αγωνιζομένων είναι ουχί Πομάκοι μογγόλοι, αλλά εξισλαμισθέντες Έλληνες, της καυκασίας φυλής, αείποτε μνήμονες της ελληνικής αυτών καταγωγής». Ο Ιούνιος του 1878 βρήκε τους Πομάκους να συνεχίζουν ακατάβλητοι την εξέγερσή τους.
Το περίεργο είναι ότι στην Ευρώπη βρέθηκαν άνθρωποι που θέλησαν (όχι πάντα με ανιδιοτέλεια) να βοηθήσουν τους αγωνιζόμενους ορεσίβιους της Ροδόπης.
Όπως για παράδειγμα το Μάρτιο του 1878 περιόδευε στην περιοχή Σερρών ο απόστρατος Άγγλος συνταγματάρχης του Ιππικού ονόματι Synge, ο οποίος είχε προσληφθεί από τον διοργανωτή της Τουρκικής Αστυνομίας Μπέικερ στην υπηρεσία των Τούρκων αλλά δεν σταμάτησε ποτέ να δουλεύει για να συμφέροντα της Αγγλίας. Ο Synge στο Νευροκόπι, δηλαδή στις δυτικές παρυφές της εξέγερσης των Πομάκων σε συγκέντρωση κατοίκων υποσχέθηκε… αγγλική προστασία για την περιοχή! Οι Άγγλοι ξεφύτρωναν παντού…    
Ένας άλλος Άγγλος στρατιωτικός βρέθηκε επίσης στα βουνά της Ροδόπης και καθοδηγούσε τους επαναστατημένους Ροδοπαίους. Ήταν ο Σαιν Κλαιρ. 
Στις 26 Ιουλίου σύμφωνα με αναφορά του Έλληνα υποπρόξενου Αρ. Παπαδόπουλου από την Καβάλα, ο Πολωνός στρατηγός Ροσέτιν, που μυστηριωδώς βρέθηκε στα βουνά της Θράκης, με άλλους τρεις Άγγλους αξιωματικούς, πήγε από την επαναστατημένη Ροδόπη στη Δράμα και ζήτησε από το εκεί Οθωμανικό κομιτάτο να στρατολογηθούν βασιβουζούκοι για να συνδράμουν το υπό την καθοδήγησή του κίνημα για να ενδυναμωθούν οι επαναστάτες της Ροδόπης, περιφρονώντας την παρουσία της διεθνούς επιτροπής, που είχε ήδη προωθηθεί έως το Κίρτζαλι και το Αχή Τσελεμπή ερευνώντας  τι ακριβώς συμβαίνει στα βουνά της Ροδόπης. Στις 28 Ιουλίου, ο Ροσέτιν επέστρεψε στα ορεινά της Ροδόπης, ενώ το Οθωμανικό κομιτάτο της Δράμας υπό την προεδρία του Ραχούτ Πασά αποφάσισε τη στήριξη των επαναστατών με κάθε μέσο. Ανέβαλε όμως τη λήψη απόφασης στρατολογίας βασιβουζούκων αναμένοντας την επικείμενη εγκατάσταση νέου μουτασερίφη στην περιοχή.
Την ίδια εβδομάδα κατέφθασε στο Πόρτο Λάγος με το αγγλικό ατμόπλοιο «Αντιλόπη» και προωθήθηκε στην Ξάνθη μια διεθνής εξεταστική επιτροπή, που την αποτελούσαν ανά δύο εκπρόσωποι της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ρωσίας, της Αυστρίας, της Ιταλίας και της Τουρκίας. Όλοι οι Ευρωπαίοι ήταν γραμματείς και ακόλουθοι από τις αντίστοιχες πρεσβείες της Κωνσταντινούπολης.

Οι ξένοι ανταποκριτές, που έδρευαν στην Κωνσταντινούπολη έγραφαν από τις αρχές Μαρτίου 1878, ότι η εξέγερση των Μωαμεθανών της Ροδόπης, είχε εξελιχθεί κανονικά, γεγονός που μαρτυρούσε ότι η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, δεν είναι δυνατόν να δώσει οριστική λύση στο Ανατολικό Ζήτημα, όπως το έβλεπαν οι ευρωπαϊκές χώρες.
Το κίνημα αυτό- κατά τους ξένους ανταποκριτές- είχε εκδηλωθεί αρχικά στα ορεινά της περιοχής Σουλτάνγερη “δυσμόθεν του Διδυμοτείχου”. Λογικά αυτό σημαίνει ότι οι Πομάκοι  των οικισμών της περιοχής Δερείου και δυτικότερα, ήταν αυτοί που πρώτοι ξεσηκώθηκαν εναντίον των Βουλγάρων και των Ρώσων που τους προστάτευαν και προσπαθούσαν να τους καταστήσουν μεγάλη δύναμη στα Βαλκάνια και δικό τους προγεφύρωμα στην ευρύτερη περιοχή. Προς τα βόρεια η εξέγερση επεκτείνονταν έως την κοιλάδα της Κρέσνας μεταξύ της Φιλιππούπολης και του Τατάρ Παζαρτζίκ. Προς τα νότια έφτανε έως την Γκιουμουλτζίνα (Κομοτηνή) και στα ανατολικά έως το Τσιρμέν (Ορμένιο).

Οι Μουσουλμάνοι από τις αρχές Απριλίου προσπάθησαν να ειδοποιήσουν την Υψηλή Πύλη για την στάση των Βουλγάρων. Ένα τέτοιο τηλεγράφημα εστάλη στις 5 του μηνός από τον Αχμέτ Εφέντη από το Τσιρμέν και τον Χαλήλ Εφέντη από το Χάσκιοϊ. Αυτοί μάλιστα κατήγγειλαν, ότι έστειλαν αντιπρόσωπο τον Ιμπραήμ Εφέντη στην Αδριανούπολη να ζητήσει βοήθεια, αλλά αυτός εξαφανίσθηκε!!!

Την ίδια μέρα ο Σακήρ Εφέντης αντιπρόσωπος της επαρχίας Διδυμοτείχου έστειλε στην Υψηλή Πύλη το ακόλουθο τηλεγράφημα:
“Οι Βούλγαροι του καζά Διδυμοτείχου λαφυραγωγούσιν, ερημούσιν και πυρπολούσι τα τουρκικά χωρία. Κατασφάζουσι τους εις την εξουσίαν αυτών πίπτοντας Μωαμεθανούς. Ουδαμώς σέβονται την τιμήν των γυναικών. Επικαλούμεθα μετά δακρύων τον οίκτον της αθτοκρατορικής κυβερνήσεως”.

Συγκρούσεις επανειλημμένες επαναστατών και Ρώσων έγινε σε πολλά σημεία της Θράκης. 
Στις 10 Απριλίου 1878 ο υποπρόξενος στην Καβάλα Αρ. Παπαδόπουλος πληροφορούσε ότι στο Αχή Τσελεμπή, έξι μέρες νωρίτερα οι Πομάκοι επιτέθηκαν στο Ράικοβο, κατέλυσαν τις βουλγαρικές αρχές, που είχαν εγκαταστήσει οι Ρώσοι και πήραν τα αποθηκευμένα όπλα. 
Κοζάκοι και Πομάκοι συγκρούσθηκαν στις 14 Απριλίου επάνω από το Τσιρμέν και έκτοτε επακολούθησαν αλεπάλληλες συμπλοκές. Οι Πομάκοι που είχαν αρπάξει και τέσσερα πυροβόλα Κρουπ, τα οποία είχαν εγκαταλείψει οι δυνάμεις του Σουλεϊμάν Πασά κατά την υποχώρησή τους,  μπόρεσαν να τα χειρισθούν με επιδεξιότητα εναντίον των Ρώσων, οι οποίοι θέλησαν να καταστείλουν την εξέγερση της Ροδόπης.

Στο Τσιρμέν οι Ρώσοι είχαν συγκεντρώσει 12.000 στρατιώτες (οι 8.000 ήταν από τη Φιλιππούπολη και οι 4.000 από την Αδριανούπολη). Η συγκέντρωση όμως πολλών Πομάκων, τους οποίους ενίσχυαν και Οθωμανοί λιποτάκτες στρατιώτες κοντά στο Ντεμιρλέρ Τσουματή, δύο ώρες βορειότερα του Ορτάκιοϊ (σήμερα Ιβαήλοβγκραντ) ανάγκασε τους Ρώσους στις 17 Απριλίου να στείλουν αμέσως 500 πεζούς από την Αδριανούπολη, 4.000 από το Μουσταφά Πασά (σήμερα Σβίλεγκραντ) και δύο τάγματα από το Διδυμότειχο. Στην ευρύτερη περιοχή Σουλτάνγερη ενεργούσαν 12.000 Ρώσοι στρατιώτες που είχαν σταλεί από το Διδυμότειχο. Στις 18 Απριλίου είχαν σημειωθεί αιματηρότατες συμπλοκές. Οι Ρώσοι φαίνεται πώς είχαν 500 νεκρούς, ανάμεσα στους οπίους ήταν και οκτώ αξιωματικοί. Ο Ρώσος στρατηγός, που έδρευε στο Διδυμότειχο ζήτησε ενισχύσεις και του έστειλαν την επομένη 19 Απριλίου 2.000 πεζούς και τρεις εκατονταρχίες Κοζάκων. 
Στις 12 Μαΐου 1878 σύμφωνα με εφημερίδες της Βιέννης, τέσσερις ώρες μακριά από το Χάσκιοϊ συγκρούσθηκαν 800 επαναστατημένοι με πέντε τάγματα ρωσικού στρατού, που διέθεταν και τρία πυροβόλα. Η μάχη κράτησε τέσσερις ώρες και το απόγευμα οι Μωαμεθανοί υποχώρησαν ανενόχλητοι. Είχαν 47 νεκρούς και 39 τραυματίες μπόρεσαν όμως να κυριεύσουν από τους Ρώσους ένα ορειβατικό πυροβόλο. Οι Ρώσοι που είχαν 56 νεκρούς και 45 τραυματίες, παραδέχονταν ότι οι εξεγερμένοι πολεμούσαν με ανδρεία.
Εν τω μεταξύ στις ρωσοκρατούμενες Σαράντα Εκκλησίες είχε εκραγεί άλλη μια εξέγερση Τούρκων εναντίον των Ρώσων. Στην εξέγερση αυτή είχαν συμπαραταχθεί και Έλληνες. Η “Κλειώ” της Τεργέστης είχα γράψει ότι οι Έλληνες της Θράκης συμπαθούσαν περισσότερο τους Τούρκους, ενώ από άλλα σημεία περίπου 2.000 Θράκες ανέβηκαν στα όρη της Ροδόπης και συμπαρατάχθηκαν με τους Πομάκους. “Μέγα και σφοδρόν είναι το αμοιβαίον μίσος των Ρωσοβουλγάρων και Ελλήνων” έγραψε η εφημερίδα.   
Η εφημερίδα “Κλειώ” της Τεργέστης είχα γράψει στις 4 Μαΐου 1878 ότι: “Την επανάστασιν προεκάλεσε κυρίως η αφόρητος πίεσις του ρωσσοβουλγαρικού συστήματος, επετάχυμε δε η υπό των Βουλγάρων δήωσις δύο οθωμανικών κωμών, εγγύς του Τσιρμέν και η απαγωγή δύο γυναικών εγγάμων και μιας νεάνιδος. Ο υβρίσας την κόρην Βούλγαρος προέτεινε να την πωλήση εις τους οικείους αντί 4.000 γροσίων, αλλ’ ο πατήρ αυτής τον εφόνευσε δια πιστολίου και έδωκε το σύνθημα της γενικής επαναστάσεως. Προκληθέντες υπό των Ρώσσων οι προϊστάμενοι  του Σουλτάνγερη να καταθέσωσι τα όπλα, επί τω λόγω ότι συνωμολογήθη ρωσσοτουρκική ειρήνη, απεκρίναντο “μαχόμεθα νυν ουχί περί μονάρχου αλλά περί της ιδίας ημών υπάρξεως και τιμής”.  
Διάφορες ευρωπαϊκές εφημερίδες είχαν γράψει ότι όταν οι Ρώσοι πολιορκούσαν την Πλέβνα στον Αίμο, στη Φιλιππούπολη και τη Αδριανούπολη, άρχισε να συγκροτείται εφεδρικός στρατός, στον οποίο προσήλθαν και κατατάχτηκαν και πολλοί Πομάκοι, όπως Αλβανοί και Τούρκοι εθελοντές, γνωστοί ως Μουστεχαφίς. Όλοι αυτοί διασκορπίσθηκαν στα χωριά τους παίρνοντας τον οπλισμό τους, όταν οι δυνάμεις του Σουλεϊμάν Πασά αναγκάσθηκαν στη Ροδόπη να υποχωρήσουν προ των Ρώσων. Μαζί τους κατέφυγαν στα χωριά και Οθωμανοί στρατιώτες που λιποτακτούσαν.

Ελέχθη τότε και εγράφη στις εφημερίδες, ότι αρχηγοί των εξεγερμένων Πομάκων ήταν ο πρώην κυβερνήτης της περιοχής του Μουσταφά Πασά, ο Ιμπραήμ Εφέντης, ένας υπάλληλος του τελωνείου ονόματι Χατζή Οσμάν και πολλοί αξιωματικοί του σώματος του Μουστεχαφίς. Οι Ρώσοι έκαναν ορισμένες καταδιώξεις επαναστατών, με Μοίρες Ιππικού,  αλλά δεν προσπάθησαν να εισέλθουν στη δύσβατη Ροδόπη, την οποία θεωρούσαν άβατο λαβύρινθο. Οι Ευρωπαίοι δημοσιογράφοι σημείωναν  ότι η Ροδόπη έχει εύφορα εδάφη και οι επαναστατημένοι, μπορούν καλλιεργώντας να έχουν τα χρειώδη τρόφιμα, ώστε να μην κινδυνεύουν να καταβληθούν από πείνα.
Η οθωμανική κυβέρνηση έστειλε απεσταλμένους τον Βάσσα Εφέντη και το υποστράτηγο Σαμή Πασά, για να καθησυχάσει τους επαναστατημένους Πομάκους, αλλά αυτοί δεν κατόρθωσαν να τους πείσουν να καταθέσουν τα όπλα. Κατά την ειδησεογραφία των ημερών εκείνων, οι ορεσίβιοι της Ροδόπης απάντησαν ηρωικά: 
“Είμεθα έτοιμοι να αγωνισθώμεν μέχρις ότου ουδείς εξ ημών μείνει ζωντανός. Προτιμώμεν να αποθάνωμεν ως άνδρες ή προσκυνήσαντες να εξοντωθώμεν περιυβριζόμενοι , κακούμενοι και σφαζόμενοι ανηλεώς”. 
Η εξέγερση των Πομάκων συνέχιζε να υφίσταται όσο οι Ρώσοι δεν τολμούσαν να εκστρατεύσουν στη ορεινή Ροδόπη για να την καταστείλουν. Στις 25 Αυγούστου από τις προξενικές αναφορές διαπιστώνουμε ότι η επανάσταση της Ροδόπης εξακολουθούσε να υφίσταται «υποστηριζομένη υπό των Άγγλων και του εν Δράμα Οθωμανικού Κομιτάτου».Ο στρατηγός Ροσέτιν, που είχε προωθηθεί στη Ροδόπη μετονομάσθηκε Τζε Μπέης.
Γενικά οι επαναστατημένοι Πομάκοι ίδρυσαν τότε ανεξάρτητη και αυτόνομη δημοκρατία από 21 χωριά, που διατηρήθηκε έως την βίαιη προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας στη Βουλγαρία. 

Οι Ρώσοι στη Θράκη μπορεί να κατανίκησαν τους Τούρκους, αντιμετώπιζαν όμως τεράστιο υγειονομικό πρόβλημα, καθώς το στράτευμα τους μάστιζε τυφοειδής πυρετός και ευλογιά.
Ένας Ρώσος δημοσιογράφος έγραψε στην εφημερίδα “Golos” (“Φωνή”):
“Σπαράσσεται η καρδία μου, οσάκις βλέπω εκατοντάδας στρατιωτών, οίτες εγκαταλελειμμένοι και αβοήθητοι, ημίγυμνοι και ασκεπείς και πάντη αναίσθητη κυλίνδονται χαμαί εν τω βορβόρω. Εδάκρυσα υπ’ αγανακτήσεως εισελθών εις το λεγόμενον νοσοκομείο της μεραρχίας, ρυπαρώτατον δηλαδή σιτοβολώνα, μεστόν δυσωδίας και πλην της θύρας, ουδεμίας άλλην έχοντα οπήν προς αλλαγήν του αέρος. Οι ασθενείς κείνται χαμαί μετά των ενδυμάτων, άτινα εφόρουν ότε πρώτον εισεκομίσθησαν. Ολίγισοι είναι οι μακαριστοί, οι κυλινδόμενοι επί λεπτών ψαθίων. Ου μόνον δε ενταύθα, αλλά και όπου αλλού συνωστίζονται άρρωστοι, επικρατεί σκότος και αποφορά κολάσεως”.  
Τα στοιχεία που έφταναν στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ήταν σοβαρά. Σε κάθε ρωσικό σύνταγμα των 3.200 ανδρών  νοσούσαν κάθε μέρα περίπου 100, που έμεναν στους λόχους, όσοι όμως ήταν σοβαρά διακομίζονταν σε νοσοκομεία. Στο νοσοκομείο της ρωσικής Μεραρχίας στον Άγιο Στέφανο υπήρχαν υπέρ τους 1.000 ασθενείς στρατιώτες και κάθε μέρα σημειώνονταν περί τους 15 θανάτους. Όσοι είχαν μόνο πυρετό αποστέλλονταν στην Αδριανούπολη. Συνολικά όμως υπήρχαν 10.000 ασθενήσαντες, που εστάλησαν και ανάρρωσαν στην Οδησσό, όπου στη συνέχεια έπαιρναν “άδεια βραχείας απουσίας”.
Η “Κλειώ” της Τεργέστης έγραφε στα τέλη Απριλίου:
“Μέχρι της χθες οι στρατιώται ουδέ άχυρα είχον, εφ’ ών να κατακλιθώσιν. Πάσχουσι λοιπόν υπό ακαθαρσίας, ερπετών, ζωυφίων και ψώρας”. Δράμα ατελείωτο, ακόμα και για τους νικητές…

Από τις περιγραφές αυτές, αντιλαμβάνεται κανείς τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι κάτοικοι της Θράκης, πότε με τους Τούρκους και πότε με τους Βουλγάρους και περιστασιακά δύο φορές με τους Ρώσους, το 1829 και το 1878, όταν είδαν να διαψεύδονται όλες οι ελπίδες που είχαν καλλιεργήσει οι ποικίλες προφητείες για απελευθέρωσή τους από το λεγόμενο “ξανθό γένος”.